Ғылыми жоба жұмысын дайындаған
жүктеу/скачать 51,54 Kb.
|
Научный проект теме Қазақ қоғамындағы би-шешендер мұрасы
| Қорытынды.
Әр халықтың өз заманына қарай хандары, билеушілері немесе рухани ұстаздары болды. Сол сияқты қазақ елінің де тарихтың даму сатысына қарай хандарына ақыл қосып, қара халықтың сөзін сөйлеп, түрлі мәселелерін шешіп отыратын билері болған. Билер, шығу тегіне немесе жас мөлшеріне қарай, өмір сүру деңгейіне қарай таңдалмады. Оларды жастайынан халықтың арасынан ашылып сөздерін нақты дәлелдеп таңқалардай шебер сөйлеуіне қарай және жасаған жақсы істеріне қарай, әділ би бола алады деп халық сайлап отырды. Би – билеуші емес ол жұртқа сөзін өткізе алатындай, әділ, шыншыл, халықтың сеніміне лайық тұлға болуы керек. Билер ұғымы туралы түсінікті С.Негимов «Шешендік өнер» атты кітабында: «Би шешендер мұрасы – ұлт, заман, мемлекет тағдырын өмір, тіршілік тұрмыс құбылыстарын, адамгершілік дүниесін жан-жақты қозғап, әділ таразылайтын, ғаламат тұжырымды тұрлаулы пікірлер қорытатын, нәзік талдаудар жасайтын, туған халқының ақыл-ой дәрежесін, рухани болмысын танытатын теңдесі жоқ өмір оқулығы» деген еді. Шешендік өнер тарихында әр қайсысы жеке дәуірге лайықты Майқы би, Асанқайғы би, Жеренше шешен, Әнет баба, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Сырым, Ескелді, Қарауыл Қанай би, Байдалы би, Бөлтірік, Жанқұтты, Ақтайлақ би, т.б. атауға болады. Олар өздерінің ойлау еркіндігімен, ұшқырлығымен, тапқырлығымен алғырлығымен тілдерінің мейлінше орамдылығы, жылдам ой қорыту қасиеттерімен, сыншылдық-шыншылдығымен таңқалдырды. Сөйлеу мәдениетінің ерекше белгісі – дәлдік. Дәлдік – анық, ұшқыр ойдан тұрады. Шешен ана тілінің көркемдік қазынасын және өз пәнін жүйрік білгенде ғана, сөз қолдану, байланыстыру тәсілдерін, көп мағыналы сөздерінің сәні мен мәнін, құпия сырларын, синоним, антоним, омоним, нақыл, қанатты сөздерді еркін әрі сәтті пайдаланады. Бұл ретте шешен – билердің сөздерінде дәлділік, айқындылық мейлінше жоғары деңгей – дәрежеде көрінеді, сондықтан оны қазақ әдеби тілі негізі арналы саласы деуге болады [1, 145 б.] Билер сөзі анық, таза, салыстырмалы, түсінікті болу керек. Ең бастысы, билер сенімді, әділ шешімдер қабылдап, елдің түрлі мәселеріне дұрыс бағыт көрсетіп отырулары керек. Жалпы алғанда, ұлттық би-шешендік өнердің тарихы мен теориясы мәдени, саяси, рухани дәстүрлермен тамырлас. Ұлттық сананың кемелденуіне, мәдениеттің көркеюіне, дүниетанымдық дамуына «билердің биі», «Жеті жарғы» заңын жасаушылардың ірі өкілі. Тәуке ханның кеңесшісі, үш кемеңгер Төле бидің, Қаздауысты Қазыбек бидің, Әйтеке бидің ақылшысы Әнет бабаның, Абылай ханның бас билері Байдалы мен Қарауыл Қанай бидің, қолбасшысы Ескелді мен Балтық билердің және т.б жүздеген тұлғалардың қайраткерлік ерен еңбегі қазақтың ескі сөздерінде айрықша аталады. Билер мен шешен ұғымы жалпы халық арасында ұқсас түсінік бергенімен, екеуінің айырмашылықтары болды. Билер – қазіргі сот дәрежесінде көрініп, заңмен бақылайтын, халықтың сан түрлі мәселелерін сынмен қарап тура жолын таразылап отырған. Ал шешендер болса, көбіне хандармен қара халыққа туралықты бетке айтып, болашағын нақты жоспарлап, сөздерін анық, шумақ – өлеңмен ұйқастырып отырған ақындар түрінде танылды. Шешендік, билік өнердің шығуы белгілі бір қоғамның дауымен байланысты екенін қазақ тарихы да растайды. Қазақ рулары мен ұлыстары пайда болғаннан бері-ақ өз замандастарының озат ойлы, шебер тілді адамдар болғаны күдік туғызбайды. Қазақ ауыз әдебиетінде шешен деген атау Жиреншеден басталады. Сірә, бұл ұғымды оған дейін «би» деген атау атқарып келсе керек. «Би» мен «шешен» деген атаулар тіпті революцияға дейін қатар қолданып, кейде бірін-бірі ауыстырып келгені кездейсоқ емес [2, 313 б.]. Билер институты XVIII ғасырда барлық қырымен танылып дами түсті. Оның өркендеп қанат жаюына үш түрлі себеп болды. Бірінші жағдай – Тәуке хан шашыранды қазақ руларын үш ұлысқа – жүзге топтап, олардың басына төреден емес, қарадан шыққан үш биді қойды. Сосын бауырлас қырғыз, қарақалпақ елдерінде одақ етіп алып, оларды да билер арқылы басқарды. Хан жағынан елдік, мемлекеттік маңызды мәселерді кеңесіп ақылдасып отыратын кеңесті де билер арқылы басқарды. Хан жағынан елдік, мемлекеттік маңызды мәселерді кеңесіп ақылдасып отыратын, Билер кеңесіне «Жеті санат» құрды. Осы жеті жарғы /бас/ бидің ақыл – кеңесімен қоғамдық қарым – қатынасты белгілейтін «Жеті жарғы» заңын шығарды. Сөйтіп билердің беделін көтерді, солар арқылы бірегей қазақ хандығын құрды. Екінші жағдай бұл қазақ еліне көршілес жоңғар, ойрат хандықтары тынымсыз шабуыл жасап тұрған жаугершілік уақыт еді. Міне, сондай шапқыншы, басқыншы жауларға қарсы халық – азаттық күресі жүріп жатқан, халықтың ел қорғау сезімі ойянып, қол бастайтын қолбасшылар, сөз бастайтын шешен билердің қызметті артып, беделі көтеріліп тұрған кез еді. Үшінші жағдай – патша үкіметіне қарсы шыққан орыс шаруаларының отар ұлтардың өнегесімен қазақ шаруаларының да «өз» хандарына және патша өкіметінің жазалаушы отрядтарына қарсы шыға бастаған ұлт – азаттық көтерілсін бастайтын көсемдер халықтың ар – намысын оятып, азаттық сезімін оталдыратын шешендер керек бола бастаған күрестер, көтерілістер дәуірі еді. Міне, осындай жағдайларда ел қорғаған ерлігімен Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек секілді атақты батырлармен қатар Төле би, Қаздауысты Қазыбек, Әйтеке би, Қанай би сияқты айтулы би – шешендер шықты [2, 313 б.]. «Ел ағасыз болмайды, тон жағасыз болмайды» дейді халық. Шынында да қандай халық болса да өзіне лайық қоғамдық құрылысы оған лайық басқарушылары болады. Қазақ мемлекетінің нығаюына, өркендеп дамуына би-шешендердің қосқан үлесі өте көп. Олар халқының болашағына, тағдырына, ілгері басуына, адамгершілік қасиеттірінің гүлденуіне ерекше еңбек сіңірді. Қазақ билері сонымен қатар рухани тұтастықтың кепілі бола білді, қоғамның рухани жағынан жаңғырып-жаңаруына, бақытты заман орнауына, ұлттың тілімен дінінің құдіретін түсінуге қызмет етті. Осындай мемлекеттің қалыптасуымен жеке тарихын орнықтыруда орасан зор қызмет еткен билердің өмір тарихы мен жасаған игі істері тарих толғауында көрініп тұрулары әбден керек. Қазақтың атақты билері Қазыбек би, Қараменді би, Қарауыл Қанай би, Шоң би, Шаштұғыл би т.б билер Түркістан қаласындағы Әулиелердің сұлтаны, дәстүрлі ислам көрнекті ғұламасы, рухани ұстаз Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде жерленген. Сонымен қатар бұл кесенеде қазақтың хандары, батырлары мен сұлтандары да жерленген. Осындай танымал, биік тұлғалардың Ясауи қабірінің маңында жерленуді, рухани сабақтастықтың, тұтастықтың белгісі, ұлағатты өнеге деп санады. Бұл дүниеде ынтымағы жарасқан алаш баласының, о дүниелік болған соңда Әзірет Сұлтанның қасына жерленіп, бір жерде жатуы кемелдікке жеткендіктің айқын көрінісі. Олар осы үрдісті ұрпағына аманат ретінде қалдырды. Заманында, «Қара қылды қақ жарған» шыншыл, әділ билер, қандайда бір дау болмасын дұрыс талқылап, ақыл ой қорытып, санасы мен жүрек тазалығына сүйене отырып шешім қабылдады. Әлбетте, бұлар өздері қайтыс болғаннан кейін, өздері жерленуге өсиет қалдырған, рух пен тән тазалығының мәнін білген, әулие баба Қ.А.Ясауи жолын ұстанған жандар болса керек. Кесенеде жерленген көптеген қазақтың белгілі билерінің ішінде, аса танымал болған Қаздауысты Қазыбек би, Қарауыл Қанай би, Шоң билердің өмірлері туралы, айқын еңбектерін толығырақ нақтылай түссек. XVII ғасырдың аяғында туылып, бүкіл өмірін XVIIІ ғасырдың қым – қиғаш оқиғаларын, шешуге арнаған, бүгінде есімі ел аузында ерекше қастерлі ілтипатпен аталатын тұлғалардың бірі – Келдібекұлы Қаздауысты Қазыбек би. Орта жүзден тараған би бабамыз 1667 жылы Сыр өңірінде дүниеге келген, бабасы абыз атанған Шаншар, атасы Бұлбұл, өз әкесі Келдібек те өз замандарының беделді де белді билері болған. Жас Қазыбек жастайынан ел көзіне түсіп, бүкіл ел танитын, дәрежеге дейін көтерілді. Қазыбек бидің өмір сүрген кезеңі Қазақ хандығының әлсіреген тұсымен сәйкес келді. Сондықтан болар Тәуке хан тұсында ол орта жүз атынан «Төбе би» болып сайланды. Осы Тәуке хан тұсында қабылданған атақты «Жеті жарғы» заңдар жинағын құрастырушылардың бірі ретінде аталды. Қазыбектің жоңғар-қалмақ ханына елшілікке барғандығы тарихтарда айтылады. Қалмаққа қазақ елінен елші болып Қазыбек бір емес үш рет барған. Соңғы сапарында ол бұдан былай тату тұруға қалмақпен келісім жасады. Осы секілді Қазыбек би қазақтың ұлы көршісі орыс елімен де татулық, достық қатынасты жақтағанын көрсететін аңыз-әңгімелер мен жазба деректер сақталған. Қазыбек би орта жүздің Ресейге қосылуына белсене атсалысқанын және басқа елдердің шабуылынан, зорлық-зомбылығынан Ресей мемлекетті қорғайды деп сенген. Сонымен қатар Қазыбек би кезінде қазақ халқын жапсарлас қалмақ, өзбек және орыс елдермен тату көршілікке және Қазақстанның Ресеймен бірге болуын жақтаған өз заманының озық ойшыл, көреген қоғам қайраткері болған. Қазыбек би өз дәуіріндегі түйіні қиын, күрделі істердің басы-қасында болып, олардың жердің тұтастығы мен ел тыныштығы үшін дұрыс бағытта шешілуіне көп күш жұмсаған [2, 70 б.]. Қазыбектің кенже ұлы Сырымбеттің ұрпағы қазіргі Қарқаралы ауданы «Қырғыз» ауылында тұратын Сейілхан Досымханов (1897 туған) қария: «Қазыбек қартайған кезінде Қаракесекті бастап Семіз Бұғылы тауында, Теректі дейтін бұлақтың бойында, қысқы соғым кезінде 96 жасында қайтыс болыпты, баласы Бекболат әкесіне арнап киіз үй тіктіріп, оның ішіне төрттаған тас орнатып сөре жасатыпты. Сөйтіп, сыртынан былғары тұлып тіктіріп, Қазыбектің денесін төрт ай сөреде сақтап, қардан жол босасымен табытқа салып, көктем шыға Түркістандағы Әзірет Сұлтанның зиратына атпен апарып қойыпты» – дейді [3, 90-101 б.]. Халқымыздың қиын қыстау жылдарында XVIIІ-XVII ғасырларда қалмақ шапқыншылығы кезінде, қазақтың маңдайына біткен дана, батыл, кеменгер ұлдарының бірі – атақты Қарауыл Қанай би. Ол кісіні Абылай ханның Қараша биі – бас биі деп те атаған. Ел аузындағы аңыздар Абылайды ақ киізге орап хан көтергенде, оның ұсынысы бойынша Қанайды да Қараша би ретін бірге көтерген деседі [4, 3 б.]. Ташкент қазақтардың ықпалында болғанда, Қарауыл Қанай би осы қаланың бегі болып сайланып, өмірінің соңына дейін Ташкентте би қызметін атқарып, сонда қайтыс болған екен. Қарауыл Қанай би өте шешен, әрі батыр болған адам. Шешендік өнері басым болған соң, оның батырлығы көмескілеу қалып қоя берген. Қанай бидің белгілі болғаны – ол Қазыбек биден (мүмкін екі мүшел жас кіші болғандығы, Қазыбек орта жүздің бас биі болғандықтан, одан жасы әлде қайда кіші, Қанай би Қазыбек биді аға тұтып алдына шықпай, ол кісіге үнемі жол беріп отырған. Шежіреге сүйенсек Қанай бидің әкесі Құттымбет би Жәңгірханның замандасы (1628-1652 ж.ш) Қарауыл Қараша бидің баласы болып табылады. Қараша бидің Тілеуімбет, Құттымбет деген екі ұлы болған, Құттымбеттен – Қанай, Балай, Аю, Бәкей туған [4, 3 б.] Алаштың ағиық ақыны Мағжан Жұмабаев «Батыр Баян» поэмасында Қанай бидің қалмақ басқыншыларымен соғыстардағы ролін баса көрсеткен. Оның Абылай ханның басты кеңесшілерінің бірі екенін, атақты батырлар мен билердің топ басы болғанын анық айтады. 1684-1710, 1711-1723 жылдары Ташкент шаһарының іргесінде, яғни түстік жағында Күлтөбеде билік кеңестер өткізді. Мемлекет деңгейіндегі аса күрделі мәселелерді талқылауға Төле, Әйтеке, Қазыбек билер белсене араласты. Әрине, Ташкент қаласының бегі Қанай биге де Отан қорғау, әскери бірлік, жер мәселесі жайында тамаша шешімдер қабылдауда кемеңгерлік ғибраттар туындатқан шығар… [5, 159 б.] Ел аузындағы аңыздарға, басқа да деректерге қарағанда, Қарауыл Қанай би XVII ғасырдың аяғында 1695-1698 жылдары туып, 1775-1780 жылдары қайтыс болған. Зираты Түркістанда, Абылай ханның қасында жерленген [4, 3 б.]. Қазыбек би мен Қанай бидің өмір жолдары бір бірімен өте ұқсас әрі сабақтас болып келеді. Екеуі де қазақ мемлекетінің тұтастығы, халқымыздың азаттығы үшін бар күш жігерлерін жұмсады. Жеке бастарының мүддесін ойламай елдің мүддесін ойлады. Ресейге қосылғанға дейін қазақ халқының қоғамдық құрлысы қатарлас елдер сияқты хандық болғанды белгілі. Хандықтың басшысы хан елді екі әкімшілік арқылы басқарған. Олардың бірі – би , екіншісі, батыр. Би – рудың билеушісі, әкімі ғана емес сонымен қатар өз ортасының, уақытының беделді, белді азаматы, ақылшысы. Ақылы асқан, ойы түпсіз терең би-шешендердің табиғатына ісқимыл әрекетіне мейірімділік, ізгілік, ақжарқын мінез, байыптылық, көкірек көзімен, есте сақтаушылық, әр нәрсенің обал-сауабын ойлаушылық тән. Бұлар жоқ жерде дана сөзің далаға кетеді. Тыңдаушың ұқпайды. Билік айту, өнерпаздықпен өнегелі. Сөз өрбіту – даналыққа баулу, рухани қорек беру, адамгершілікке шақыру, әдептілікке тәрбиелеу. Тағылым беру деген сөз. Қазақ билері туралы деректер көп емес, бірақ олардың айтқан өткір сөздері және дұрыс әрекеттері халықтың аңыз-әңгімелерінде жақсы сақталып келеді. Солардың өзі де халқымыздың басынан кешкен үлкенді-кішілі оқиғалардың жаңарғанындай, жаугершілік замандардың, жауынгер ұрандарындай естіледі, елдің еркіндігі, жерінің бүтіндігі үшін күрескен ерлердің есімдері биік үлгі болып адамгершілікке баулиды. Осындай халық аузында аңыз болып жатталып келген билердің көпшілігі қасиетті Түркістан қаласында, әулиелі Қ.А.Ясауидің жанында жерленді. Олардың кең-байтақ қазақ даласынан, дәл осы жерді таңдап, өздерінің мәңгі мекені етіп таңдауының өзінде үлкен астар, мән-мағына бар. Бұл біздің еліміз, жеріміз, тарихымызды сақтап қалған белгілі тұлғалар, хандар, батырлар, би-болыс, сұлтандарымыздың келешек ұрпаққа қалдырған өнегесі. Ясауи бабаның жанында жерленген қандай да бір тұлғаның осы әулиеге деген махаббаты мен құрметі деп ұғынып, рухани тұтастықтың айғағы деуге болады. жүктеу/скачать 51,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|