Ғылыми жоба жұмысын дайындаған
Ұлттық шешендік өнер ғылымының қалыптасуы
жүктеу/скачать 51,54 Kb.
|
Научный проект теме Қазақ қоғамындағы би-шешендер мұрасы
| Ұлттық шешендік өнер ғылымының қалыптасуы
Ұлттық шешендік өнер ғылымының тарихы, әлбетте, «Шығыстың Аристотелі» атанған отырарлық оқымысты Әбу Насыр әл-Фарабиден басталады. Ол «Риторика» атты күрделі трактатында ғылыми-теориялық топшылауларын алдымен кәдімгі тәжірибелік іс-мақсаттан, қолдану аясынан туындатады. Шығыстың екінші ұстазы әл-Фараби философиялық трактатында «сөзге тапқырлық – жақсы адамгершілік қасиет» деп жазады. Тағы бір тұста қайырымды қаланың әкімінде тамаша 12 қасиет болу керек. Соның бірі – «өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан-анық айтып бере алатын ділмар болу шарт» деп түйеді. Ғұлама пікірдің қалай-қалай тұжырымдалатынына зер салып, зерделейді. Пікірдің екі түрлі әдіспен қорытылатынын: «не анық дәлелдеме арқылы, не иландыру арқылы» болатынын айқындайды. Ш.Уәлихановтың «Сот реформасы жайындағы жазбалар» деген ойлы еңбегінде салмақты пікірлер өрбітілген. Оқымыстының жазғанындай, империя билер соты мен съезіне түбірлі өзгерістер енгізуге қасарысып баққан. Олардың сайланбалы болғанын жөнсіз қуаттаған. Және тағайындаудың да жоғарыдағының билігінде болғанын қолдаған. Әрі біреуді біреудің үстінен бақылауды, бір-біріне бағыныштылығын көздеген. Білгір тарихшы Құрбанғали Халид араб-парсы, қытай, түркі, моңғол жазбаларындағы деректер негізінде сөйлеткен «Тауарих хамсасында» қазақ билері арғы-бергі дәуірлер мен заманның «жақсысын жаттап, қиынын қаттап», «тіршілік істеріне шежіре қағидаларын» барынша ұтымды қолданып, «бұрынғы күнде өз үлгілерімен бітіретін істерін, шығаратын үкімедерін сұрап екшегендегі» түйінді тұжырымдары «әкімнің мөрмен бекіткен шешімімен» өткір қабылданатыны турасында баяндаған. Оқымысты Шәкәрім Құдайбердіұлының «Би һәм билік туралы» деген ойлы мақаласында қазақтың «қазылған қара жолдай» тамаша билік-кесімдері болғанын, бірақ та даңғыл дәстүрлердің бәрі «орыс законына қарағандықтан» мүлде көмескіленіп кеткенін, егер де солардың кейбір ерекше ереже-қағидаларын сұрыптап алса, қазіргі күннің рухына, қазақ тұрмысына сайма-сай келетінін әңгімелейді. Қазақ зиялыларынан шыққан біртуар саяси қайрткер, көсемсөзші, әдебиетші, аудармашы, журналист, фольклоршы Әлихан Бөкейханов «Тағы да би һәм билік» деген жазбасында би тағдыры, билік жасаудың қиындығы мен күрделілігі, орыс судьясына құлақ асу керек пе, не болмаса шариғат жолын берік ұстау керек пе, міне осылардың арасындағы мәлімсіз күйі, кереғар жайлары айтылады. Атақты ғұлама Ахмет Байтұрсынов «Әдебиет танытқыш» атты әйгілі еңбегінде шешен сөзге жан-жақты сипаттама береді. Оның түсіндіруінше, шешеннің басты нысанасы – баяндап, сипаттап, анық түсіндіріп беру. Әрі «сөз қанға, жанға әсер етіп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да балқытып, билеп алып кетуге ыждаһат етеді» деп жазады. А.Байтұрсынов шешен сөзді мынадай түрлерге жіктеп саралаған: 1) саясат шешен сөзі, 2) билік шешен сөзі; 3) қошемет шешен сөзі, 5) дін турасында ой қозғаған ғұламалар мен діндарлар сөз. Академик М.Әуезовтің «Әдебиет тарихы» атты еңбегінде (1927) «Билер айтысы» деген тарауша бар. Онда бұл жанрлық түрдің толық жиналмағаны, сондықтан да жіктеу, ерекшеліктерін анықтау, түбегейлі тексеру уақытша қиындық тудырып отыр деп жазады. Сондай-ақ фольклоршы Ә.Мәметованың 1948 жылы жарияланған «Қазақ әдебиеті тарихында» шешендік сөздер жайлы зерттеуі басылды. Мұнда шешендік сөздердің тақырып аясы, философиялық сипаты, қалайша жіктелуі қарастырылады. С.Сейфуллин «Қазақ әдебиеті» (1932) деген еңбегінде шешен-билер мұрасын жинап, жүйелеп, талдап тексереді. Бұлардың мәнді белгілерін атап-атап көрсетеді. «Билер дәуірінің әдебиеті», «Билер сөздері» деген терминдік атаулар ұсынады. С.Сейфуллин би-шешендерді «заң ережелерін жұртқа жүйелі қылып жақсылап айта білетін», «тұрмыс тәжірибесінен екшеліп ереже, заң болып шыққан қорытындыларды билер айырым-айырым қылып, жинақты, көркем сөзбен жатқа алуға жеңіл, айтуға оңай, ыңғайлы қылып ұйқастырып, үйлестіріп шығаратын» қабілет иесі санайды. жүктеу/скачать 51,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|