Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 5,72 Mb. Pdf көрінісі
|
Б.С.ИЗАТУЛЛАЕВА 372
экономика ғылымдарының кандидаты, А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің аға оқытушысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ МЕН ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖАҒДАЙЫН БАҒАЛАУ В данной статье рассматривается и дается оценка современному состоянию рынка труда РК и обеспеченности работой трудоспособного населения. This article deals with the estimation of the current state of a labor market in the Republic of Kazakhstan and work capacity of the population.
Кез келген елде еңбек нарығының негізгі қызметі жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысының теңдестірілуі, мемлекеттің әлеуметтік тұрақтылығы мен саяси қауіпсіздігі негізінде халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Халықтың еңбек ұсынысы, сарапшылардың бағалауы бойынша, жұмыс күшіне сұраныстың жандануы экономикалық өсімнің айтарлықтай жоғары қарқынын қолдау және ұлттық экономиканы қамтамасыз ету мүмкіншілігіне тәуелді. Бүгінгі таңда, жалпы еңбек нарығының жағдайы және оның жақсы жұмыс істеуі көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалына байланысты. Қазақстан нарығындағы жағдайдың өзгеруіне әсер ететін сыртқы факторларға мыналар жатады: экономиканың жаһандануы; еңбектің халықаралық бөлінуі; шикізат ресурстарына әлемдік бағаның конъюнктурасы; халықаралық көші-қон; жасырын еңбек көші-қоны. Қазақстандық еңбек нарығына тікелей әсер ететін ішкі факторларына мыналар жатады: тұрақты экономикалық өсу; индустриалдық- инновациялық даму; экономиканың қайта құрылысы; шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы; жастарына байланысты экономикалық тұрғыдан белсенді халық; жұмыскерлердің білім деңгейі және жұмыс күшін кәсіби дайындау; өңірлердегі еңбек нарығының жағдайы; жұмыс күшінің аймақтық, салалық және кәсіби аспектілеріндегі бейімділігі. Ішкі факторлар Қазақстанның еңбек нарығының жағдайын жағымды немесе жағымсыз беталыстарына себеп бола отырып, әртүрлі бағытта әсер етеді. Оның тиімді реттелуі көбіне мақсатты бағытталған өзара іс-әрекеттермен, жоғарыда айтылған факторларды пайдалануға байланысты. Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылдың ақпан айындағы «Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға» атты Жолдауында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы қарастырылды. Сондай-ақ, әлемдік дағдарыс жағдайында еліміздің жұмыспен қамту стратегиясы бұл - кадрларды қайта үйрету және қайта даярлау жөніндегі толық ауқымды жұмысқа бағытталу болып табылады. Барлық бағыттар бойынша бізде бағдарламалар бар, олар қозғалыссыз емес: біз халықаралық тәжірибені енгізіп және жаңа беталыстарға сәйкес, алға қойған міндеттерге жетуді жалғастыруымыз керек [1]. Еңбек нарығының және халықты жұмыспен қамту үрдісінің қалыптасуы бірқатар келесідей табиғи, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық және саяси
373
факторлармен анықталады (кесте 1). Кесте 1. ҚР-ның 2007-2009 жж. негізгі демографиялық көрсеткіштері
Демографиялық фактордың еңбек нарығына әсері экономикалық белсенді тұрғындардың санының өзгеруіне байланысты, нақты айтқанда еңбекке қабілетті тұрғындар еліміздегі барлық еңбек ресурстарының 95% құрайды.
2005
2006 2007
2008 2009
14530000 14910000
15090000 15190000
15660000 0 5000000 10000000 15000000
20000000 Сурет 1. Қазақстан Республикасындағы халық санының 2005-2009 жылдар аралығындағы серпіні, адам
ҚР-ның 2005-2009 жж. негізгі демографиялық көрсеткіштерін талдау бірқатар тенденцияларды анықтауға мүмкіндік береді. Мысалға, 2005-2009 жылдары халықтың жалпы санының өсуі (4,7%-ға), еңбекке қабілетті тұрғындар санының 4,5%-ға немесе 1120,7 мың адамға көбейгенін көруге болады (сурет 1).
Экономикалық белсенді халық соның ішінде Жұмыспен қамтылған халық Одан жалдамалы қызметкерлер Жұмыссыз халық Қазақстан Республикасы 8415,0
7857,2 5199,4
557,8 Ақмола
437,2 406,1
233,4 31,1
Ақтөбе 393,8
368,7 239,8
25,1 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Изатуллаева Б.С. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен... Жылдар 2007 2008 2009 Халық саны (мың адам 2000ж. %-бен.) 15219,3 102,4
15397,1 103,6
15571,5 104,7
Қала тұрғындары 8696,5
8833,2 8265,9
Ауыл тұрғындары 6522,8
6563,6 7305,6
Еңбекке қабілетті жастан төмендер 3982,1
26,2 4288,3
27,9 4011,6
25,8 Еңбекке қабілетті жастағылар
9652,5
63,4 9572,7
62,1 9967,2
64,0 Еңбекке қабілетті жастан үлкендер 1584,7 10,4
1536,1 10,0
1592,7 10,2
Туылғандар саны 1000 адамға 18,42
19,71 20,79
Ескерту: ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде құрастырылған 374
Алматы
854,2 799,5
462,1 54,7
Атырау 257,1
240,9 201,3
16,2 Батыс Қазақстан 332,1 308,5
185,9 23,5
Жамбыл 567,1
530,1 256,4
37,0 Қарағанды 745,3 699,0
529,8 46,3
Қостанай 555,6
517,4 295,9
38,1 Қызылорда 305,1 283,9
163,3 21,2
Маңғыстау 201,8
187,9 176,2
13,8 Оңтүстік Қазақстан 1118,6 1044,6
558,0 74,0
Павлодар 431,7
404,3 304,7
27,5 Солтүстік Қазақстан 389,8 365,1
214,4 24,6
Шығыс Қазақстан 765,0
715,9 473,3
49,1 Астана қаласы 355,2 331,7
297,5 23,5
Алматы қаласы 705,5
653,6 607,3
51,9 Ескерту- ҚР статистикалық агенттігінің мәліметтері негізінде дайындалған
Сонымен қатар жұмыспен қамтылған халықтың саны 2005-2009 жылдар аралығында 227,6 мың адамға өскендігін байқаймыз. 2-кестеден және 2-суреттен көріп отырғанымыздай, жұмыспен қамтылған халық саны Оңтүстік Қазақстанда, Алматыда, Шығыс Қазақстанда, Қарағандыда басым екендігі байқалса, Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда облыстарында жұмыспен қамтылған халық саны төмендігі көрініп отыр. Ал жұмыссыздар саны Оңтүстік Қазақстанда, Алматы облысында өте жоғары екендігі байқалады. Себебі бұл елді мекендерде жалпы халық санының өзі көп. Мысалға 3-суреттен көріп отырғанымыздай, Қазақстан Республикасындағы халық санының аймақтар бойынша үлесінде Оңтүстік Қазақстан (14%), Алматы облысы (10%), Шығыс Қазақстан және Алматы қаласы (9%) алдыңғы қатарларда тұр. Ал Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстанда халық санының үлесі өте төмен.
406,1368,7 799,5
240,9 308,5
530,1 699
517,4 283,9
187,9 1044,6
404,3365,1 715,9
331,7 653,6
0 200
400 600
800 1000
1200 А қмо ла А қт өб е А лма ты А ты ра у Ба ты с Қ аз ақ ст ан Ж амб ы л Қ ар ағ ан ды Қ ос та на й Қ ы зы ло рд а М аң ғы ст а у О ңт үс ті к Қ аз ақ ст ан па вл од ар С ол тү ст ік Қ аз ақ ст ан Ш ы ғы с Қ аз ақ ст ан А ст ан а қа ла сы А лма ты қа ла сы Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны, мың адам Сурет 2. Қазақстан Республикасындағы экономикада жұмыспен қамтылғандар санының аймақтар бойынша серпіні, мың адам
Қазіргі уақытта Қазақстанның еңбек нарығындағы жағдайы халықтың экономикалық белсенді және белсенді емес көрсеткішін, жұмыспен қамтылуының және жұмыссыздығының көрсеткіштерінің өзгеруімен сипатталады.
375
Ақмола
5% Ақтөбе
5% Алматы 10%
Атырау 3% Батыс Қазақстан 4% Жамбыл
7% Қарағанды 8% Қостанай
6% Қызылорда 4% Маңғыстау 3% Оңтүстік Қазақстан 14% павлодар
5% Солтүстік Қазақстан 4% Шығыс Қазақстан 9% Астана қаласы 4% Алматы қаласы 9%
Бойынша үлесі 2009 ж, адам
Жалпы еңбек ресурстарының саны 2005-2009 жылдар аралығында 10555 мың адамнан 11,691 мың адамға дейін өскен, яғни 169,4 мың адамға өскен. Осы еңбек ресурстарының өсуіне байланысты экономикалық тұрғыдан белсенді халықтың да саны 6%-ға жоғарыласа, экономикалық тұрғыдан белсенді емес халықтың үлесі 2,4%-ға төмендеген, демек, әлеуметтік-экономикалық ахуалдың жақсаруына байланысты елімізде зейнеткерлер мен білімгерлер қатары өсуі мүмкін. 2008 жылы жұмыссыздар саны Оңтүстік Қазақстанда (13%), Алматы облысы мен Алматы қаласында, сондай-ақ Шығыс Қазақстанда көп екендігін айтуға болады. Еңбек нарығындағы жұмыссыздар санын қысқарту үшін үкімет тарапынан әр түлі шаралар қолдануда. Мысалға «жол картасы» аймақтық жұмыспен қамту стратегиясы және кадрларды қайта даярлау, агроөндіріс кешенін дамытуды жеделдетуге және де ауылдық әлеуметтік, мәдени, қалалық аудандық маңызы бар жолдарды күрделі жөндеу, екінші бағыттағы «Қазақстанның 30 корпоративтік көшбасшысы» бағдарламасын орындауға, сондай-ақ индустриалдық және инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыруға негізделген. Елбасының Жолдауында қазақстандықтарды дағдарыс кезеңінде экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін жұмыспен қамту стратегиясын жүзеге асыруға бағытталған мақсаттарға қол жеткізу жолдары белгіленіп берілді. Оның ішінде «Жол картасы» шеңберінде дайындалған дағдарысқа қарсы бағдарламалар мен жұмыспен қамту жөніндегі аймақтық бағдарламаларда жұмыссыздықты төмендету, сондай-ақ жұмыссыздармен жұмыстан босаған азаматтарды жұмысқа орналастыру, жаңа жұмыс орындарын құру, әлеуметтік жұмыс орындарын ашу жөнінде нақты шаралар қарастырылған. Жалпы «Жол картасын» жүзеге асыру мақсатында инвестициялық жобалар бойынша 25686,2 млн.теңгеге 43011 жұмыс орны құрылады деп күтілуде [2]. Экономикада ең жоғары салалар бойынша жұмыспен қамтылған халық саны өнеркәсіпте, құрылыста, жылжымайтын мүлікпен операциялар, жалға беру және тұтынушыларға қызмет көрсету, білім беру және денсаулық сақтау саласында, мемлекеттік басқару аппараттарында көбейгендігін көреміз. Мұның көбейген себебі, А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Изатуллаева Б.С. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы мен халықты жұмыспен... 376
экономикамыздың өсіп-өркендеуіне байланысты, өйткені бұрынғы істемей банкрот болған кәсіпорындарымыздың қайтадан қалпына келтіріліп жұмыс істеу үстінде және жаңадан ашылып жатқан кәсіпорындарымыз да қазір де аз емес олардың да саны өсуде. Осыған қолдау көрсетілетін банктік несие мекемелерде жоғары екендігін көреміз. Сонымен қатар шетел инвесторлары да ірі кәсіпорындарымызға инвестиция құйып жұмыс істеуде, осыған байланысты ірі кәсіпорындар болған сайын, біраз жұмысшыларды жұмыс орындарымен қамтамасыз етуде. Сондай-ақ құрылыс бойынша да білім беру және денсаулық сақтау салаларында жұмыспен қамтылған халық жеткілікті, халықты жұмыспен қамту бағдарламасының бірте-бірте жүзеге асып келуіне байланысты. Өйткені, әлеуметтік саясатымыз жақсы ұтымды қолданылған сайын экономикалық саясатымыз да жақсы дамиды. Президентіміздің басты мақсаттарының бірі аса дамыған 50 елдің қатарына қосылу үшін орта және кіші бизнесті дамыту болып табылады. Бұл мақсат үшін 10 бизнес-орталық және 2 бизнес-инкубатор, 20 бизнес-ассоциациясы құрылды. 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап, 238,2 мың жұмыс орны және 10 мыңнан астам әлеуметтік жұмыс орны ашылып, 216,6 мың адам жұмысқа орналастырылды. 26,4 жұмыссыз қайтадан оқытылды, 100,7 мың адам қоғамдық жұмысқа тартылды. Жұмыскерлердің әлеуметтік құқықтарын қорғау, жұмыс орындарын сақтау мақсатында ірі кәсіпорындармен бір мың екі жүз меморандумға қол қойылды. Ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында шетелдік жұмыс күштерін әкелуге квота белгіленді. Квота көлемі екі есеге қысқарды. Халықтардың демографиялық жағдайларын, оның қалыптастыру заңдылықтарын, жұмыс күшінің көзін, еңбек ресурсының сапалық құрамын, оларды ұтымды қолданудың әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық және техникалық алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді [3]. Нарықтық экономиканың қазіргі жағдайына байланысты пайда болған ҚР- ның еңбек мәселелерін шешу мен еңбек нарығының белсенді жұмыс істеуі үшін келесідей іс-шараларды жүзеге асыру қажет: жұмыспен қамтылғандарды, жұмыссыздарды есепке алу жүйесін жетілдіру; республика бойынша жасырын жұмыспен қамтылғандарды, жасырын жұмыссыздықты, өзіндік жұмыспен қамтылғандарды айқындау, олардың еңбек табысы жөніндегі мәліметтерді анықтай отырып, салық жүйесін жетілдіру; республика бойынша шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту негізінде жаңа жұмыс орындарын құру; жұмыссыздардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату, яғни, экономика салалары бойынша мамандарды дайындау және қайта дайындау, кәсіптік бағдар беру жүйелерін жетілдіру; жұмыссыздарды жұмыспен қамтудың жаңа, икемді, түрлеріне ынталандыру қажет. ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Сағадиев К. Сынаққа сақадай саймыз ба? //Егемен Қазақстан. 2009, 20-қаңтар. 2.
Еліміздің 2008 жылғы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары //Егемен Қазақстан. 2009, 6- ақпан.
3.
болжамы //Қазақстандағы статистикалық шолу. №3, 2009.
377
Yrd. Doç. Dr. Ahmet Yesevi UTKÜ Öğretim Üyesi
Balıkesir Üniversitesi Gönen Meslek Yüksekokulu Öğretim Görevlisi
DEPOLANMA ŞARTLARI Қонақ үй шаруашылығында қоймада азық-түліктерді және ішімдіктерді сақтауға, басқаруға кететін шығындар жалпы қонақ үй шығындарының ішінен маңызды бір орын алады. Шикізатпен қамтамасыз етуде, қажетсіз шығындардан арылу үшін, қоймада керекті, қажетті көлемде, керек болған уақытта азық-түліктердің қоймада нақты тұруы шарт. Қонақ үй шаруашылығында қоймада азық-түліктерді басқаруға көп көңіл бөлінуі тиіс. Затраты и расходы на управление складскими запасами отдела продуктов питания и напитков занимает важное место в общем объеме расходов отеля. Для бесперебойной работы и предупреждения лишних расходов необходимо обеспечить своевременную поставку сырья в требуемом количестве на склады предприятия. Для этого руководству отеля следует уделять должное внимание управлению запасами на складах. In the hotel management the expenditure of food and beverage reserve is of great importance in the total volume of hotel expenses. In order not to face unexpected expenditures in future it is necessary to ensure timely supply of provision at a required amount to the stock of the enterprise. The hotel administration has to pay attention to the management in order to secure an accurate supply system. Giriş Otel işletmelerinde yiyecek-içecek departmanı önemli bir yere sahiptir. Bunda, oda gelirlerinden sonra en büyük gelir kaynağını oluşturmasının payı büyüktür. Yiyecek- içecek gelirleri oransal olarak otel gelirlerinin %38’ lik bir kısmını oluşturmaktadır. Hatta
birçok otelde
bu oran
%50’ lere
ulaşmaktadır(Olalı&Korzay,2003,364).Diğer yandan bu departmanın üretimde kullandığı hammadde giderlerinin otelin toplam giderleri içindeki payı da % 35-40 lara ulaşmaktadır (Yılmaz, 2007a, 1). Artan rekabet koşullarında otel işletmelerinin karlılıklarını devem ettirebilmeleri; satış arttırıcı etkinliklere önem vermeleri ve maliyetlerini minimize etmekle mümkün olabilir. Otelin toplam giderleri arasında önemli bir yere sahip olan yiyecek-içecek giderlerini minimize temek için üretim sürecindeki tüm aşamaların kontrol altında tutulması gerekir. Stoklama aşaması da bu süreçte önemli bir yere sahiptir. 1.Stok yönetimi 1.1. Stok Yönetiminin Kavramsal İçeriği Stok, bir işletmenin gelecekteki bir talebe karşı mallarını elde tutma işlemidir (Doğruer, 2005, 243) Diğer bir ifade ile stok, gelecekteki belirsizliklere karşı işletmenin almış olduğu önlemdir. Zira üretimin etkin ve verimli şekilde devam edebilmesi için girdilerin zamanında ve gerektiği kadar temin edilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte doğru zamanda ve gerektiği kadar girdinin temin edilmesi bazen arzulandığı şekilde gerçekleştirilememektedir. Zira, arz, talep ve
Yilmaz Y., Yilmaz Ö. Otel işletmelerinde yiyecek-içecek stok yönetimi ve depolanma şartları
378
ekonomik şartlar, vb belirsizlikler gibi birçok faktörün önceden öngörülebilmesi her zaman mümkün olmamaktadır. Stok seviyesinin ne olması gerektiğine ilişkin işletmedeki pazarlama ve üretim departmanları ile finans departmanı arasında amaç farklılığı görülmektedir. Pazarlama departmanı, müşterilerini bekletmemek ve talebi hemen karşılayabilmek için yüksek stok seviyesini arzulamaktadır. Üretim departmanı da üretim planlamasını kolaylaştırması, aynı zamanda işçi veya makine- teçhizattan dolayı oluşabilecek üretim kaybı riskini azaltması nedeni ile yüksek stok seviyesini tercih eder (Doğruer, 2005, 243). Bununla birlikte finans departmanı da stoka bağlayacağı nakitini başka yerlerde kullanamayacağı için, stok seviyesini minimum düzeyde tutmak ister. Stok yönetimi, olası talebi zamanında karşılamak için ürünlerin ve gerekli malzemelerin en iyi şekilde temin edilme usulleridir(Yamak, 2007,225). Buradaki kritik soru, gerekli malzemenin ne zaman ve ne kadar olduğunun belirlenmesidir. Zira yüksek stok seviyesi işletmeye ek bir maliyet getirir ve bu da ürün maliyetinin artışına sebep olur. Diğer yandan yetersiz stok, satış kaybına ve üretimde aksaklıklara neden olacaktır.
жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|