Ғылымның тарихы мен философиясының пәні

 Өркениет ұстанымының негізгі бағыттары: сызықтық – сатылық өркениеттік парадигма және локалдық өркениеттер теориясы

жүктеу/скачать 436,98 Kb. бет 55/103 Дата 11.09.2022 өлшемі 436,98 Kb. #38846

4. Өркениет ұстанымының негізгі бағыттары: сызықтық – сатылық өркениеттік парадигма және локалдық өркениеттер теориясы. 18 - 20 ғасырларда ғылыми білімнің бөлігі ретінде құрылған және танымдық қабілеттерін арттыруға бағытталған көптеген тарихи теориялардан айырмашылығы өркениет туралы идеялар сәл өзгеше мәдени жағдайда пайда болды. «Өркениет» ұғымы бастапқыда қоғамдық игілік, жайлы қоғам және азаматтық идеал идеясымен байланысты. Оның бастауы ежелгі әлемге барып, Ежелгі Греция мен Қытайдан бастау алады. Әр түрлі халықтар оны әртүрлі құндылықтармен байланыстырды.Өркениеттер теориясының сызықтық-сатылық нұсқалары 18 - 19 ғасырдың ортасында В.Мирабо, Н.Б.Булангер, Ф.Гизот және басқалардың еңбектерінде дүниеге келді.Өркениет теориясының ең дамыған және өзекті сызықтық кезеңдік сұлбалары құрылды, онда бұл ұғым бастапқыда жеткілікті дәрежеде қуатты мән жүктемесіне ие болмады. Мысалы, Германияда ол «рухани ағарту» ұғымынан едәуір төмен болды. Сонымен қатар, герменевтика мәтіндерді интерпретациялау және табиғи-ғылыми түсіндіру стратегиясына қарсы адамдардың мінез-құлық мотивтерін «түсінудің» гуманитарлық стратегиясы ретінде анағұрлым күшті дамыды. Норберт Элиастың (1897-1990) «өркениет процесінің» қазіргі кездегі ең танымал теориясы құрылды. Ол өркениетті адамның жоғары бақыланатын мінез-құлқының ерекше түрі ретінде көрсетіп, оның пайда болуын ортағасырлық феодалдық фременттерден абсолютизм кезеңіндегі сарайлар мен король арасындағы күрделі қатынастарға көшумен байланыстырды. Оның сипаттамасы бойынша өркениет дегеніміз - бұл өзін-өзі бағындыру процесі, оған бұрын бағынбаған салаларға мінез-құлықты бақылауды кеңейтуге байланысты: ұйқы, нәжіс, тамақтану және т.б. процестер. Алғашында, Элиас көрсеткендей, бұл өзін-өзі бақылау тек тар шеңберге дейін созылды. Алайда, біртіндеп өзін-өзі бақылаудың мұндай формалары адамдардың массасына тарады, тіпті бұл нормалардың бұзылуы да белгілі бір шеңберге қалай енгендігі, агрессияны бақылаудан бас тартудың формасына айналды. Элиастың тәсілдері мен әдістері қазіргі әлемдік және халықаралық тарихта азаматтық және мәдениаралық қатынастарда азаматтық сияқты құбылыстардың қалыптасу процесін зерттеу үшін кеңінен қолданылады. Локалдық өркениет идеясы көбінесе Генрих Рюкерт (1823–1875) және Николай Данилевскиймен (1822–1885) байланысты болды. Олар діндердің рөлі мен тарихына үлкен мән берді. Атақты неміс шығыстанушысының ұлы Г.Рюккерт гегелдік тарихнамалық схемаға адал болып қалды, бірақ сонымен бірге отаршылдықты басқа халықтардың өмір салтын өзгерту әрекеті ретінде қатты сынға алды.Өйткені, әр мәдениет ерекше жағдайда қалыптасты, оның өзіндік құндылықтары мен мақсаттары бар. Сондықтан оның ойынша Қытайды немесе Үндістанды тиімді отарлау мүмкін емес. Мәдениеттің бірыңғай әмбебап қайнар көзін бөліп көрсету мүмкін емес, өйткені барлық өркениеттер, бір жағынан, христиандық және шығыс, бір жағынан, «жойылуға арналған», екінші жағынан, бірдей құзыретті, белгілі бір мағынада бір-біріне тең. Өйткені, олардың барлығы мәдени және діни экспансияға ие.Демек, еуропалық өркениетті өркениет деңгейіндегі кемелдік деп санауға болмайды. Ол көпшіліктің бірі, әрине оның үстемдігі. Еуропаның басқа өркениеттің әсер ету аймағына енуі жойқын болып табылады. Сонымен, Рюккерт еуропроцентризмнің негіздерін бұзып, тарихи дамудың бір сызықты диаграммасымен қатар, көп жолдық диаграмманы да алғаш рет құрды. Рюкерт қазірдің өзінде Ресей өзінің идеялары мен құндылықтарын әлемге белсенді таратуда Еуропаның мұрагері бола алатынын болжады. Осы идеяға сүйене отырып, Николай Данилевский он жылдан кейін «Ресей және Еуропа» кітабында; Рюкертте пайда болған Батыс бейнесінің жағымсыз ерекшеліктерін күшейтті.  5. Тарихи және қоғамдық үрдісті өркениеттік ұстаным тұрғысынан зерттеу. Қазіргі ғылымда формациялық жолға балама ретінде өркениеттік теория айтылып жүр. Мағынасы бойынша «өркениет» ұғымы - «табиғи» ұғымына қарама- қарсы «азаматтық» сөзімен байланысты. Бұл дихотомия тұңғыш рет антикалық құқық теориясында пайда болып, Аристотель мен стоиктардың еңбектеріне өтті.Қайта өрлеу дәуірінде адамдардың жабайылықтан азаматтық, мәдени және мемлекеттік дәрежеге өтуін білдіретін «өркениеттендіру» деген термин п.б. 17-18ғ.басында бұл термин ағылшын және француз ағартушыларының еңбектерінде кеңінен қолдана бастады. Алайда, «өркениет» ұғымына деген қажеттілік-тарих теориясындағы маңызды нәрсе ретінде, тек 18 ғ.ортасында туды. ХХ ғ. өркениетке талдау жасаудың тарихи-қоғамдық дәстүрін ағылшын тарихшысы және философы А.Тойнби жалғастырып, оны жекелеген нақты қоғамның ерекше түрі деп санады. Өзінің «Исследование истории» атты еңбегінде тарихи үрдістің мағынасын ашуға ұмтылды. Ауқымды фактілік материалдарды жүйелеу негізінде ол қоғам дамуын локальды өркениеттердің айналымы ретінде санады. Алғашқыда 21, кейіннен 13 локальды өркениетті атады. Тойнбидің пікірінше өркениеттік үрдістің негізі әлемдік діндер, ал оның заңы – тарихтың «үндеуіне» дәл солай жауап бере алатын қоғамның қабілеті болады. Осыған орай, әрбір өркениеттің өзіндік ерекшелігі бар. Бұл бағытты сондай – ақ П.Сорокин де дамытты. Қазіргі ғылым өзіне дейінгі теориялық ойлардың жетістіктеріне сүйене отырып, өркениетті барлық қоғамдық үрдістердің мазмұнын анықтайтын әмбебаб ұғым ретінде қарастырады. Өркениет ұғымында социо-мәдени қауымдастықты түсіндіреді. Оның негізігі критерийлері техниканың даму деңгейі, әлеуметтік – саяси институттар мен рухани мәдениет дәрежесі. Өркениеттің құрылымдық сипаты әлеуметтік блоктардан тұрады және олардың жүйелік ортақ әрекеті өркениеттік үрдістің механизмін құрады. Әр түрлі зерттеушілер мұндай блоктардың әр түрлі санын анықтады. Мысалы, Н.Я. Данилевский 4 блокты анықтайды: дін, мәдениет, мемлекет және әлеуметтік – экономикалық орта. Басқа ғалымдар өркениеттің мазмұнына егіншілік, қолөнер, таптар, жоғары дамыған рухани мәдениеттің түрлі элементтерін, философия, адамгершілік, психология, тіл т.б. кіргізеді. Алайда, өркениеттің анықтамасында тарихи үрдістегі материалдық және рухани факторлардың өзара әрекетінің ерекшеліктері мен жолдары, сипаты шешуші рөл атқарады.  7.И.Канттың априории және апостриории ұғымдары. Иммануел Кант (1724 – 1804) — 18 ғасырда Пруссия патшалығының Кенигсберг қаласында тұрған неміс пәлсапашысы. Ол қазіргі заман Еуропасының және Ағарту дәуірінің ең ықпалды ойшылдарының бірі болып саналады. Жалпы қалыптасқан пікір бойынша, ол пәлсападағы Аристотельден кейінгі ең маңызды тұлға болып табылады.Кант таным мәселелерін жаңаша қойды және жаңаша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағын, шекарасын анықтады: бұл-субъект пен объектің ара - қатынасы, өзара әрекеті. Субъект және объект жөнінде Кантқа дейінгі таным теориясында әңгіме болмады: таным процесінде қайдағы бір абстракты адам кайдағы бір абстракты дүниені қалай болса солай тануға тырысады. Кантқа дейін тіпті философияда субъект жоғалып кетті. Субъекті философияға енгізген Кант және оның ізбасары И.Г. Фихте болды. Априори – ортағасырлық схоластар енгізген қандай да бір амалға, әрекетке тәуелсіз, олардан бұрын танылатын ұғым, түсінік мәнін білдіретін философиялық термин. Априоридің қарсы мағынасы – апостериори. “Априориялық тұжырым”, “априорлы пайымдау” деген секілді ауызекі тілде айтылатын “Априори” ұғымы жорамал, негізсіз болжам мәнін білдіргенімен, философиялық тұрғыдан мұның жан-жақты талдауды қажет ететін өзіндік ғылыми сыр-сипаттары бар.Априорлық білім , априорлық таным — өмір тәжірибесіне тәуелсіз, оған дейін танылатын ұғымды, түсінікті, мағлұматты білдіретін философиялық термин. Неміс философы И.Кант танымның қарама-қарсы екі жағы — табиғи таным және амал-әрекет арқылы келетін тәжірибелік таным болатынын атап көрсетеді. Кант тәжірибені апостериорлық және априорлық деп екіге бөледі. Априори – тәжірибеден бұрын оған тәуелсіз алынған білім дегенді білдіреді. Априори әуелден-ақ санаға тән білім деп саналады. Апостериори тәжірибеден алынған білім деп саналады. Тәжірибені екіұшты пайымдау құбылыс пен мәнді қарама-қарсы қояды. Құбылыс сыртқы көрініс, мән іште, тереңде, көрінбейді. Мән мен құбылыты қарама-қарсы қою одан әрі жалғасып, мұның өзі міндетті түрде агностицизмге апарып соғады.Агностицизм - бұл танымды ішінара теріске шығаратын ілім. Кант агностицизм бағытын ұстанды. 8.Жаратылыстанудың болашағы. Жаратылыстану Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас түрін өзгерту жолдарын табуы керек: 1) Қоршаған әлем танымының үйлесімділігі. Ғылым бүкіл әлемнен, жердегі өмірді сақтау міндетінен бөлек әлемнің бірде-бір бөлігін қарастырмауы керек. 2) сөздің кең мағынасында адамның, оның үйінің сыртқы ортасын құру үйлесімі. 3) адамның ішкі әлемінің үйлесімі. Мәдени құндылықтар иерархиясының ішінде планетада өмірді сақтау құндылығы бірінші орынға шығуы керек. 9.Жаратылыстанудың адамзат мәдениеті үшін маңызы. Жаратылыстану-мәдениеттің ажырамас бөлігі.Адамды жануарлар әлемінен бөлу оның ақыл-ойының қарқынды дамуына байланысты. Бірақ оның қоршаған табиғатпен қарым-қатынасы ұзақ уақыт бойы барлық тіршілік иелерімен бірдей болды. Туған кезде ол туа біткен бейнеқосылғыларды және ата-анасының қамқорлығындағы өз тәжірибесін басшылыққа алды: ол тамақ табуды, жауларын достарынан ажыратуды, ғарышта жүруді және әртүрлі жағдайларда өмір сүруді үйренді. Жеке адам жинаған білім, егер олар көптеген адамдардың меншігіне айналмаса, оңай жоғалады. Адамның сөйлеуі жеке адамдар алған білімді жалпыға қол жетімді етіп қана қоймай, сонымен бірге бұл білімді жаңа ұрпақ үшін сақтау құралын дайындады. 10.А.Морган, Ф.Энгельс, М.Барг, М.Вебер, Р.Тейлордың өркениет туралы ілімдері. Қазіргі философиядағы "өркениет" термині әртүрлі мағынада қолданылады. Біріншіден, өркениет адамзат дамуындағы тарихи кезең ретінде, варваризмнен кейінгі әлеуметтік даму сатысы ретінде анықталады (Л.Морган, Ф. Энгельс). Бұл кезең таптардың, мемлекеттің қалыптасуымен, урбанизациямен және жазудың пайда болуымен сипатталады. Екіншіден, өркениет ұғымы барлық мәдениеттердің тұтастығына, олардың біртұтас жалпыадамзаттық мәдениетке қозғалысына сипаттама ретінде қолданылады. Үшіншіден, өркениет термині "материалдық мәдениет" терминінің синонимі ретінде қолданылады, яғни. - бұл урбанизацияланған қоғамның жайлы өмірін қамтамасыз ететін ғылым мен техниканың барлық жетістіктері. Төртіншіден, өркениет тарихтың белгілі бір кезеңдерін бағалау өлшемі ретінде әрекет етеді. Бесіншіден, өркениет мәдениеттің тірі организм ретінде дамуын аяқтайды және баяу оссификацияны, мәдениеттің өлуін білдіреді. 19 ғасырдың этнографы Э. Тейлор мәдениет пен өркениетті анықтады, бұл екі ұғым да тарих барысында адамдар алған білім, сенім, моральдық-этикалық ұғымдар, құқықтық көзқарастар, әдеттер мен практикалық дағдылардың барлық жиынтығын білдіреді деп санайды. 11.Аристотельдің ғылыми – философиялық жүйесі. Философияда Аристотель 3 бөлімді қарастырды. Теориялық бөлім: болмыс туралы ілім, болмыстың құрамы, себептері және бастауы. Практикалық бөлім-адамдардың іс-әрекеті турлы ілім. Поэтикалық бөлім - шығармашылық туралы ілім.  Аристотель философия "эпистема" — сезімдер, Дағдылар мен тәжірибелерден тыс білім негізінде пайда болады деп тұжырымдады. Сонымен, есептеу, адам денсаулығы, заттардың табиғи қасиеттері саласындағы эмпирикалық білім тек ғылымның бастамасы ғана емес, сонымен бірге философияның пайда болуының теориялық алғышарттары болды. Аристотель философияны ғылымның примордиясынан шығарады. 12.Араб елдерінің ғұламалары мен олардың жаратылыстануға қосқан үлесі. Ғылымдардың, солардың ішінде астрономияның дамуына өлемдегі халықтардың барлығы да мүдделі еді. Оған Орталық Азия халықтары да елеулі үлес қосты.Жаратылыстану саласындағы ғылыми ой (оның ішінде философия мен математика да бар) біздің планетамызда біресе Шығыстан Батысқа, біресе Батыстан Шығысқа тулаған толқындай тарап отырған. Орталық Азияда яғни араб халифаттарында ғылымның даму үрдісі IX-XV ғасырларға дейін жетіп, Еуропада ғылымның кезекті даму толқынын туғызды. Ол өсіресе Қайта өрлеу дәуірінде жандана түсті. Бұл үрдістің тууына Азияның әр түрлі елдерінен шыққан ғалымдардың да қоскан салмақты үлесі бар. Мысалы, ерте дәуірден-ақ Азияның басқа бөліктерімен қоса Орталық Азия өңірінде де үлкен мөдениет орталықтары болды. Оған дәлел археологиялық қазбаларда табылған аса құнды деректермен қатар, көне заманның ұлы ғұламасы К. Птолемейдің(90-166 жж.) картасында Қазақстандағы Отырар (арабша Фараб) және Өзбекстандағы Самарқан қалаларының көрсетілуі еді. Самарқанда астрономия саласында өшпес із қалдырған М. Ұлықбек (1394-1449 жж.) өмірге келді. Ұлыкбектің үлкен ерлігі-Самарқанда аса зор астрономиялық обсерватория салдырып, жұлдыздардың жаңа тізбесін жасауы еді. Әзірбайжанда заманындағы ең ірі атақты Мараға обсерваториясын жан-жақты ғұлама ғалым Әбу Бакр Насреддин Туси (1201-1274 жж.) салдырып, баскарды. Міне осындай өркениет ошактарында ғылымның дамуына орасан үлес қосқан, Ньютон айтқандай, «алып» ғұламалар туған еді. Солардың бірі өзбек жерінің үлы перзенті Мұхаммед әл-Хорезми(780-850 жж.) атакты Бағдат математика мектебінің негізін қалады. Ол, сонымен катар, Мұхаммед әл-Ферғани, Ахмед әл-Мервази, Аббас әл-Жаухари сияқты ірі ғалымдар істеген Бағдаттағы астрономия обсерваториясын да басқарды. 13.Архимедтің заңдары. Архимед заңы – аэростатикамен гидростатиканың сұйыққа (газға) батырылған денеге, көлемі сол дененің көлеміндей сұйықтың салмағына тең әрі онан әрқашан да жоғары қарай бағытталған кері итеруші күш әсер ететіндігін анықтайтын негізгі заңы. Архимед күші — тепе-теңдік жағдайдағы сұйыққа тұтастай немесе жартылай батырылған кез келген дененің бетіне төменнен жоғарыға қарай тік бағытта әсер ететін гидростатикалық қысым күші. Архимед күші ауырлық күшіне қарсы бағытталған. Архимед күші жайлы аңыз Аңызда айтылатындай, Сиракуз патшасы Гиерон Архимедке зергер жасаған тәждің таза алтыннан немесе алтын мен күмістің қоспасынан жасалынғанын анықтауды тапсырды. Бұл есепті шеше алмай, Архимед көп күн әуреленді. Бір күні толтыра су құйылған ваннаға түскен кезде кенеттен ойына әлгі есептің шешуі келген екен дейді. Өзінің ашқан жаңалығына шаттана куанған ол «Эврика!» (Таптым!) деп Сиракуз көшелерінің бойымен айғайлап жүгірген екен. Сірә, жаңалық ашқан адам ерекше бір сезімге бөленетін болар. Архимед алғашқы планетарийді ойлап тапқан. Сол арқылы мына құбылыстарды байқаған: ай мен күннің шығуын; бес планетаның қозғалысы; Горизонт сызығынан тыс ай мен күннің жоғалуы; Айдың фазалары мен тұтылулары; 14.Микроәлем: қазіргі заманғы физиканың концепциялары. . Әлемнің қазіргі заманғы физикалық көрінісі, негізінен, физиканың төрт тұжырымдамасынан тұратын иерархияны білдіреді: 1) материяның материалдық формасының объективті өмір сүруіне байланысты маңыздылығын жоғалтпайтын механикалық Тұжырымдама (оны ұйымдастырудың макро деңгейі мен мегауровнасында) және оның механикалық қозғалыс формасына қабілеттілігі (вакуумдағы жарықтың таралу жылдамдығынан әлдеқайда төмен); 2) өзінің маңыздылығын жоғалтпайтын электромагниттік тұжырымдама нақты қозғалатын электромагниттің объективті болуы заттық объектілердің жанасусыз өзара іс-қимылын қамтамасыз етуге арналған өрістер (және физикалық өрістердің басқа түрлері); 3) біріншіден, өзінің маңыздылығын жоғалтпайтын релятивистік тұжырымдама, кеңістік-уақыт арасындағы объективті байланыстың болуына байланысты механикалық қозғалыс жылдамдығымен материалдық объектілердің қасиеттері мен олардың массалары- (бірақ вакуумдағы жарықтың таралу жылдамдығынан жоғары емес) және есептеу жүйесін таңдаумен байланысты, бірақ соған орай, вакуумдағы жарықтың таралу жылдамдығының және кеңістік-уақыт аралығының инвариантының объективті болуына байланысты; 4) кванттық концепция, оның маңыздылығын жоғалтпайтын микрокосмостың объективті өмір сүруіне және физикалық вакуумға байланысты, онда дискретті заттың (үзіліссіз) бөлшектері үздіксіздік (континуализм) қасиеттерін көрсетуі мүмкін, ал тұрақты (үздіксіз) Физикалық өрістер мен физикалық вакуумды дискретті (үзіліссіз) бөлшектерге (бөліктерге) бөлуге болады) 15. Электромагниттік концепцияның дамуы Бұл теория XIX ғасырдың 60-жылдарында құрылды., онда біз электрлік және магниттік күштердің байланыс заңдылықтары туралы айтып отырмыз. Осы теориялардың негізінде әлемнің электромагниттік бейнесін жасауға талпыныс жасалды. Егер Галилей-Ньютон теориясы затпен айналысса, онда бұл теория физикалық өріс ұғымымен байланысты. Электрлік және магниттік күштер табиғи байқалатын құбылыстарға жатады. Мысалы, табиғи магнит жоғары температурада Темірдің тотығуы кезінде пайда болатын магнетит деп аталатын минералды білдіреді. Бұл минерал жер бетінде өте кең таралған. Біздің дәуірімізге дейінгі 99-55 жылдары өмір сүрген Рим философы және ақыны Лукретий "магнит" термині темір кені өндірілген Кіші Азиядағы магнезия төбесінің атауынан шыққан деп санайды1. Бар және басқа да нұсқа. Бекітеді, бұл не сөз болды " атау "тас Магнитуса" (Магнитус — бұл аты бақташының, ол грек аңыз ІІ в. до н. э. приписывается фактісі анықталған притягивания темір ұшы таяқтар және темір шеге оның етікті белгілі бір тасты тау жыныстарымен). 1831 жылы ұзақ жылдар бойы жүргізілген тәжірибелерден кейін Фарадей электромагниттік индукция құбылысын ашты. Оның электромагниттік индукция теориясы бүгінгі күнге дейін сақталған және әртүрлі модификациялар мен қуаттылықтардың электр тогының генераторларын құрудың негізі болып табылады. Электр тізбегінің жабық тізбегі магниттік күш сызықтарын кесіп өткенде, тізбекте электр тогы пайда болады, өйткені магниттік күш сызықтарының энергиясы электр тогына айналады.Электромагниттік индукция құбылысы жабық өткізгіш тізбекте осы тізбекпен жабылған магнит ағыны өзгерген кезде индукция деп аталатын электр тогы пайда болады.Әрі қарайғы тәжірибелер индукциялық токтың пайда болуының себебі магнит ағынының өзгеруі екенін көрсетті. Жабық тізбектегі өткізгіштік тогы тек сыртқы күштердің әсерінен пайда болуы мүмкін, олардың әрекеті осы жағдайда электромагниттік индукцияның электр қозғаушы күшімен сипатталады.Әр түрлі пішіндегі және көлемдегі өткізгіш тізбектердегі индукциялық токты зерттеу (Фарадей заңы) электромагниттік индукцияның Э.д. с. тізбекпен шектелген бет арқылы Фм магнит ағынының өзгеру жылдамдығына пропорционал екенін көрсетті2. Индукциялық токтың бағытын зерттеу келесі Заңның тұжырымдалуына әкелді (Ленц ережесі). Жабық өткізгіш тізбекпен шектелген бет арқылы магнит ағынының кез-келген өзгеруімен, соңғысында индукциялық ток пайда болады, оның магнит өрісі магнит ағынының өзгеруіне қарсы тұрады. Мысалы, жолақ магниті гальванометрге жабылған катушкаға жақындаған кезде индукциялық ток пайда болады, ол магнит өрісі арқылы магниттің жақындауына және катушканың айналымдары арқылы магнит ағынының өсуіне жол бермейді. 16. Ғылымдағыжәне фальсификация Верификация- (лат. verificatio-дәлелдеме, растама) - ғылыми танымның логикасы мен әдіснамасында ғылыми тұжырымдардың шындығын эмпирикалық тексеру арқылы анықтау процесін белгілеу үшін қолданылатын ұғым. Тексеру дегеніміз-бекіту, өлшеу немесе эксперимент арқылы бекітудің нақты жағдайымен байланысы. Тікелей және жанама тексеруді ажыратыңыз. Тікелей в. эмпирикалық тексеруден өткен кезде шындық фактілері немесе эксперименттік деректер туралы мәлімдеме жасалады. Алайда, әр тұжырым фактілермен тікелей байланысты бола бермейді, өйткені ғылыми тұжырымдардың көпшілігі идеалды немесе дерексіз нысандарға жатады. Мұндай мәлімдемелер жанама түрде тексеріледі. Осы тұжырымнан біз байқауға немесе өлшеуге болатын объектілерге қатысты салдарды аламыз. Бұл нәтиже тікелей тексеріледі. Фальсификация (лат. falsus-жалған және facio - жасаймын) - классикалық логиканың modus tollens ережесіне сәйкес гипотезаның немесе теорияның жалғандығын анықтауға мүмкіндік беретін әдіснамалық рәсім. "Бұрмалау" ұғымын Поппер ғылымды метафизикадан демаркациялау критерийі ретінде, неопозитивизмде қабылданған тексеру принципіне балама ретінде ұсынған жалғандық принципінен ажырату керек. Оқшауланған эмпирикалық гипотезалар, әдетте, тікелей Ф-ға ұшырауы мүмкін. және тиісті эксперименттік мәліметтер негізінде, сондай-ақ олардың іргелі ғылыми теорияларға сәйкес келмеуіне байланысты қабылданбады. Сонымен қатар, ғылыми теорияларды құрайтын дерексіз гипотезалар мен олардың жүйелері тікелей күшейтілмейді. Теориялық білім жүйелерін эмпирикалық тексеру әрқашан қосымша модельдер мен гипотезаларды енгізуді, сондай-ақ эксперименттік қондырғылардың теориялық модельдерін әзірлеуді және т. б. қамтиды. Тексеру процесінде туындайтын теориялық болжамдардың эксперимент нәтижелерімен сәйкес келмеуі, негізінен, теориялық жүйенің жеке фрагменттеріне тиісті түзетулер енгізу арқылы шешілуі мүмкін. 17. Бейклассикалық философия  Бейклассикалық философия білетін ақыл-ойды әлемнен алыстау және оны сырттан түсіну емес, әлем ішінде болу деп санайды. Бұл тұрғыдан алғанда, ақыл мүлдем Егемен емес және негізсіз емес. Ол адамның өмір әлеміне енеді. Ол мен болмыстың арасында ажырататын, бірақ сонымен бірге оларды байланыстыратын делдалдық байланыс бар. Ю. Хабермастың пікірінше, мұндай байланыс адамның іс-әрекеті мен тілі болып табылады. Сонымен қатар, мұнда тілді кең мағынада түсіну керек, оның ішінде табиғи тіл ғана емес, сонымен қатар мәдени тілдердің барлық түрлері, әлеуметтік-тарихи тәжірибені шоғырландыратын және тарататын әлеуметтік кодтардың барлық түрлері. Бейклассикалық көзқараста философиялық білімнің әлеуметтік-мәдени шарттылығы мәселесі басты орынға ие болады. Бұл философияның пәні мен функцияларын жаңа түсінуге әкеледі. Философияның классикалық кезеңдегі білім мен іс-әрекеттің шекті негіздерін табуға деген ұмтылысы салыстырмалы түрде жабық философиялық жүйелерді құруда көрінді. Олардың әрқайсысы өзінің принциптерін абсолютті шындықтар, болмыстың соңғы негіздері ретінде берді. Осы қағидаттар негізінде Табиғат, адам, адам танымы, әлеуметтік өмір және әлеуметтік құрылым мұраттары туралы түсініктер жүйесі құрылды. Философияның дамуы осындай жүйелердің бәсекелестігі, олардың өзара сындары және жаңа жүйелердің пайда болуы арқылы жүзеге асырылды. Бейклассикалық тәсілде философиялық білімнің соңғы және мүлдем шынайы жүйесін құру мүмкіндігі қабылданбайды. Білімнің кез-келген түрінің әлеуметтік-мәдени шарттылығын тану философия өз тарихының әр кезеңінде белгілі бір мүмкіндіктерді (көбінесе іске асырылмайтын) және философиялық іздеудің шектеулерін анықтайтын өз дәуірінің мәдени ерекшеліктерімен анықталады деп болжайды. Бұл мүмкіндіктер мен шекараларды басқа тарихи дәуірде таратуға болады, бірақ онда философиялық шығармашылықтың жаңа детерминанттары пайда болады, яғни оның жаңа мүмкіндіктері мен шектеулері (Степин В.С., ғылым / NFE, Т. III, Б. 198-199). Бейклассикалық философия кездейсоқтықпен, стохастикалық процестермен, бифуркациялармен тығыз байланысты бола отырып, классикалыққа қарағанда әлдеқайда болжанбайтын және тармақталған дамыды. Ф.Ницше афористік түрде айтқан эпистемологиялық принцип мұнда ерекше мәнге ие: "ең бастысы, керісінше туады" (Башляр Г., жаңа рационализм, Б. 32). Бейклассикалық философияны білудің категориялық құрылымы төрт өлшемді болды, оған келесі бөлінбейтін салалар кірді: онтологиялық, эпистемологиялық, аксиологиялық, праксеологиялық. 18. Метафизиканың ғылымдағы эвристикалық рөлі "Метафизика" ұғымының мағынасы мен мазмұны философияның дамуы барысында өзгерді. Аристотельден кейін қалған және керемет түрде сақталған кітаптар өте гетерогенді болды. Родостың андронигі, стагириттің өзінен екі ғасыр өткен соң өмір сүрген Аристотельдің қолжазбаларын жүйелеуші және баспагер, оларды шығарған кезде қарапайым принципті басшылыққа алған болуы мүмкін-автордың өзі атаған кітаптар "Физика" деген атпен шыққан, ал қалғандарына "Метафизика", яғни "физикадан кейін не болады"деген жалпы термин берілген. Алайда, болашақта, кез-келген неологизм сияқты, "метафизика" әртүрлі мағынада түсіндіріле бастады. Метафизикалық бағдарламалардың креативтері физикаға қатысты (өйткені "мета ""кейін" дегенді білдіреді). Мысалы, А. Н. Чанышев былай деп жазады:" философия тарихының ирониясы Аристотельдің өзі физика алдында келе жатқан метафизика, яғни физикадан кейін келе жатқан метафизика деп аталды " [1]. Екінші мағына – және оны Аристотель шығармашылығын зерттеушілердің көпшілігі ұстанады-бұл "метаны" физиканың "үстінен", "негізінде", яғни бүкіл ғаламның "мәні" деп түсіндіру. Басқаша айтқанда, метафизика – "бірінші философия", физика – "екінші философия", ал теориялық ғылымдар шеңберін жабады – математика. Метафизика ("бірінші философия") барлық нәрсенің басталуы мен себептерін, өте сезімтал, мәңгілік және қозғалмайтын заттарды зерттейді, ал физика сезімтал, қозғалмалы және өзгергіш зерттейді. Метафизика-бұл" Құдай туралы ғылым", Аристотельдің пікірінше, басқа ғылымдар қажет болып көрінеді, бірақ"ешқайсысы жақсы емес". Болашақта метафизика философиялық білімнің бүкіл корпусымен байланысты емес, тек Ғаламның бастапқы, маңызды принциптеріне қатысты оның белгілі бір бөлігімен байланысты екенін атап өткен жөн. Талестен бастап Ежелгі Грецияның алғашқы табиғи философтары осы принциптер туралы ойлана бастады. Осы Қағидалардың абстрактілік дәрежесі жоғарылаған сайын ежелгі ғылымның қалыптасуында ғана емес, сонымен бірге XVII–XVIII ғасырлардағы классикалық ғылымның қалыптасуында да маңызды рөл атқаратын негізгі зерттеу бағдарламалары қалыптасты. Неміс классикалық философиясындағы метафизиканың эвристикалық функциясын и. Кант дәл айтқан. Метафизика, оның пікірінше, физика мен математика деген мағынада ғылым емес, бірақ ол ақыл-ойдың ажырамас қасиетін білдіреді, оның трансцендентальды сферадан трансцендентальды сфераға шығу әрекеттері ("құбылыстардан ноумендерге"), дегенмен бұл белгілі антиномияларға әкеледі. Кант былай деп жазады: "Метафизика ғылым ретінде болмаса да, кез-келген жағдайда табиғи бейімділік ретінде болады (metaphysica naturalis). Шын мәнінде, адам ақыл күші өз қажеттіліктерін емес, побуждаемый бір ғана суетностью всезнайства, неудержимо дейін жетеді мұндай мәселелерді, мен жауап беруге ешқандай тәжірибелік қолдану". Басқаша айтқанда, Канттың пікірінше, ақыл-ойдың метафизикалық қасиеті-бұл адамның "қажымас қажеттілігі". 19. Ғылымдағы аксиома әдісі Аксиоматикалық әдіс-бұл ғылыми-теориялық білімді аксиомалық теориялар түрінде дамыту, құру және жүйелеу әдісі (теорияны қараңыз), онда кейбір шынайы тұжырымдар бастапқы ережелер (аксиомалар) ретінде таңдалады, содан кейін осы теорияның қалған шынайы тұжырымдары (теоремалары) логикалық түрде шығарылады және дәлелденеді. Аксиоматикалық әдісті қолдану негіздері әртүрлі болуы мүмкін, бұл әдетте аксиомаларды олардың тұжырымдамалары бойынша ғана емес, сонымен қатар олардың әдіснамалық (прагматикалық) мәртебелері бойынша да ажыратуға әкеледі. Мысалы, аксиома бекіту мәртебесіне немесе сөйлем мәртебесіне немесе терминдерді қалаған пайдалану туралы лингвистикалық келісім мәртебесіне ие болуы мүмкін. Кейде мәртебелердегі бұл айырмашылық аксиомалардың атауларында көрінеді (қазіргі аксиоматикада эмпирикалық теорияларға арналған барлық аксиомалар көбінесе постулаттар деп аталады, лингвистикалық келісімдерді білдіретін мағыналар, ал ежелгі математиктер геометриялық аксиомаларды жалпы ұғымдар мен постулаттарға бөліп, біріншісін сипаттайды, екіншісін салады). Айта кету керек, аксиомалардың мәртебесін ескеру қажет, өйткені, мысалы, аксиомалық теорияның мазмұнын аксиомалардың тұжырымын да, семантикасын да өзгертпестен өзгертуге болады, бірақ олардың мәртебесін ғана өзгертіп, мысалы, олардың біреуін мағынаның жаңа постулаты деп жариялауға болады. Математикада ең кең таралған аксиоматикалық әдіс қолданылады. Ол эмпирикалық ғылымдарда да қолданылады, бірақ бірқатар ерекшеліктерді ескере отырып. Негізінен, аксиоматикалық әдісті қолдану саласы тұжырымдамалардың ресми логиканың нақты рецептерін қолдану үшін жеткілікті тұрақтылығы бар ғылымдармен шектеледі, ал әдістің ең үлкен тиімділігі тұжырымдамалар арасындағы қатынастарды ғана түсіну қажет болған кезде ғана көрінеді. Әйтпесе, мәселені шешудің ең жауапты бөлігі эксперименттер мен бақылаулардың үлесіне түседі, ал ойлау қазірдің өзінде бағынышты рөл атқарады. Осы себепті философияда аксиомалық әдісті қолдану әрекеттері (ол тұрақты деп саналмаса да, тұжырымдамаларды бейресми талдаумен айналысады), сондай-ақ бақылаулармен тығыз байланысты ғылымдарда үлкен жетістік болған жоқ. Аксиоматикалық әдіс ғылым дамыған сайын дамыды. Бастапқыда ол мазмұнды болды, аксиомалар олардың дәлелі негізінде қабылданды. Оның ғылыми маңыздылығын Аристотель жаңа дәуірге дейінгі III ғасырдың басында негіздеді, ол алдымен көптеген шынайы мәлімдемелерді негізгі ("принциптер") және дәлелдеуді қажет ететін ("дәлелденген") бөлді. Геометрияға қатысты оны Евклид өзінің "бастау" жұмысында жүзеге асырды. Осы уақытқа дейін жинақталған фактілер мен білім негізінде ол дәлелдемелерсіз қабылданған бірнеше тұжырымдарды (постулаттарды) бөліп, тұжырымдады, олардан теоремалар түрінде олардың логикалық салдары алынды. Евклидтің геометриялық жүйесі аксиомалық әдісті қолданудың алғашқы тәжірибесі болды және XIX ғасырға дейін өзгеріссіз өмір сүрді. XIX ғасырда Евклид емес геометрияның ашылуы( К. ф. Гаусс, Н. И. Лобачевский, я. Бойяи); абстрактілі алгебрада жаңа сандық жүйелердің пайда болуы және олардың бүкіл отбасылары; топтар сияқты ауыспалы құрылымдардың пайда болуы; сонымен, " қай геометрия дұрыс?"- мұның бәрі антикалыққа қарағанда аксиомалардың екі жаңа мәртебесін түсінуге ықпал етті: сипаттама ретінде аксиома (мүмкін болатын ойлау универсумдарының кластары) және аксиома өзін-өзі көрсететін мәлімдемелер емес, болжам ретінде. Осылайша аксиоматикалық әдісті заманауи түсінудің негіздері қалыптасты. Сонымен қатар, XIX ғасырдың соңында Дж. Пеано натурал сандардың аксиоматикасын енгізді. Әрі қарай, аксиоматикалық әдіс парадокстарды тапқаннан кейін жиындар теориясын сақтау үшін қолданылды. Бұл жағдайда аксиоматикалық әдіс логикаға жалпыланды. Д. Гилберт аксиомалар мен тұжырымдардың классикалық логикасын (аксиомалар жүйесінің дәйектілігі, тәуелсіздігі мен толықтығы туралы талап), ал П.Бернайс — предикаттық логиканы тұжырымдады. ХХ ғасырда аксиомалық әдіс формализацияға айналады. Енді аксиоматикалық тапсырма жаңа логикалар мен жаңа алгебралық ұғымдарды анықтаудың стандартты әдісі болып табылады. 20. Ғылымның пайда болу алғышарттары Ғылымның пайда болуы-әр түрлі ғылымдардың дамуы немесе қазіргі ғылыми дүниетанымның тарихы: ғылым бекітетін ғылыми ілімдердің, фактілер мен құбылыстардың, әдіснамалардың, идеялардың, дүниетанымдардың, процестер мен проблемалардың тарихи дамуының көрінісі, олардың әсерін уақыт өте келе байқауға болады[1]. Ғылым, атап айтқанда, ғылыми қауымдастық алған әлем туралы эмпирикалық, теориялық және практикалық білімдердің жиынтығы. Бір жағынан ғылым объективті білімді, ал екінші жағынан оны алу және адамдар пайдалану процесін білдіретіндіктен, ғылымның саналы тарихнамасы тек ой тарихын ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамның даму тарихын да ескеруі керек. Қазіргі ғылымның тарихын зерттеу көптеген сақталған түпнұсқа немесе қайта шығарылған мәтіндерге негізделген. Алайда, "ғылым" және "ғалым" сөздері тек XVIII—XX ғасырларда қолданыла бастады, бұған дейін жаратылыстанушылар өз кәсіптерін "табиғи философия"деп атады. Эмпирикалық зерттеулер ежелгі дәуірден бері белгілі (мысалы, Аристотель мен Теофрастың еңбектері) және ғылыми әдіс орта ғасырларда (мысалы, Ибн аль-Хайсам, аль-Бируни немесе Роджер Бэкон) жасалған болса да, қазіргі ғылымның басталуы жаңа уақытқа, XVI—XVII ғасырларда Батыс Еуропада болған ғылыми революция деп аталатын кезеңге оралады. Ғылыми әдіс қазіргі ғылым үшін соншалықты маңызды деп саналады, сондықтан көптеген ғалымдар мен философтар ғылыми революцияға дейін жасалған жұмыстарды "ғылымға дейінгі"деп санайды. Сондықтан Ғылым тарихшылары ежелгі және орта ғасырлар кезеңін өз зерттеулеріне қосу үшін біздің заманымызға қарағанда ғылымға кеңірек анықтама береді [2]. 21.Тарих философиясының Франциялық мектебі. Тарих философиясы тарихи үдеріс пен тарихи сананы, тарихи танымды арнайы зерттейді, яғни тарих ғылымының философиялық негіздерін анықтайды. Тарих философиясы көп жақты, алуан түрлі тарихи үдерісті оның мәні мен мағынасы тұрғысынан сараптайды.  Философиялық теорияның маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын Францияның тарихнамасы Жаңа дәуірдегі қоғамдық болмысқа теориялық рефлексия ретінде қалыптасты. Француз тарихнамасының негізінде тарихтың әртүрлі кезеңінде өзінің маңыздылығын талап ететін антропологиялық тұжырымдама жатыр. Француз тарихшылары мен философтарының еуропалық өркениеттің антропологиялық негіздеріне ерекше назар аударуы, ең алдымен, адамзаттың қарқынды тәжірибесінің дамуымен және оның психикалық тарихымен байланысты. Адамзаттың даму қарқынына әсер еткен, француздық қоғамдық ой өз замандастарынан адекватты емес, шындыққа болашаққа деген көзқарасты талап етті. Француз өркениеті ой мен сезімнің айқындығы, сөз саптаудың мінсіздігі, тұлғаны ұжымға сіңіру кезіндегі жеке принциптің және жеке жауапкершіліктің басымдығы сияқты түсініктермен синонимдес болып табылады. Дүниежүзілік философия тарихында француз ағартушыларының орны ерекше. Бұл философиялық-саяси бағыттың негізін қалаған Вольтер мен Монтескье болды. Олардың еңбектері француз ағартушыларының екінші буынының қалыптасуына зор әсерін тигізді. Оларға Ламетри, Дидро, Кондильяк, Руссо, Гольбах сияқты ойшылдар жатады. Француз ағартушылары философияның деңгейін өте биік дәрежеге көтерді. Адамзатты тебірендіретін барлық мәселелер философиялық зерде тұрғысынан шешілуі қажет, бұл – олардың негізгі қағидасы. Ой еріктігі бұрын-соңды болмаған дәрежеге көтерілді: дін, табиғатты түсіну, қоғам, мемлекеттің құрылымы мен басқарылуы – бәрі де үзілді-кесілді сыннан өтті, бүкіл бұрынғы қалыптасқан көзқарастардың көпшілігі теріске шығарылып, Дүниеге деген жаңа таным қалыптаса бастады. Француз ағартушыларының еңбектерінде табиғат және ондағы адамның орнына деген материалистік көзқарас қалыптаса бастады, әсіресе олардың әлеуметтік-саяси көзқарастары сол кездегі қоғамдағы ахуалға өзінің зор әсерін тигізді. Егер ағылшын ағартушыларының көбі король билігін жақтап, я болмаса аристократияны қолдаса, француз ойшылдары феодалдық тәртіпке үзілді-кесілді қарсы шығып, саяси-құқтық мәселелерді күн тәртібіне ашық та айқын қоя білді. 22.Позитивизм және постпозитивизм. Позитивизм (франц. posіtіvіsme — оңды, дұрыс, нақтылы) — нағыз ақиқат ғылымның жеке салаларында ғана пайда болып, қалыптасатын, философиялық зерттеулердің ешқандай танымдық құны жоқ деген тезиске сүйенетін философиялық бағыт. Позитивизм 19 ғасырдың 30-жылдарында қалыптасты. Негізгі позитивизм-«дұрыс пікір» деп аталатын ұғым болып дүниеге келеді, оның бастамасын салған Огюст Конт (1798-1857) және Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бұл философияның арғы түбі Д-Юм мен И.Кантқа тіреледі. Олардың мақсаты- ғалымдарды толып жатқан алдын ораған бос ойлардан, былайша айтқанда философиядан азат ету. Олардың пікірінше, әрбір ғылым - өз алдына философия. Сол ғылымдарды зерттеу қажет. Былайша айтқанда әрбір ғылым да пайдалы да, пайдасыз да ойлар болады. Мақсат-дейді позитивистер ,-солардын тек дұрысын, пайдалысын қабылдап пайдасызынан, күнделікті тіршіліктен тыс ойлардан арылу. Ондағы мақсаты -француз революциясының теориялық негізі болған. ХVIII ғасырдағы француз философиясынан бас тарту. Олай, болса, позитивизм-идеалистік философия, оның ішінде субъективтік идеализм. Сөйтіп, революция арқылы үстемдікке қолы жеткен буржуазия бұрын материализм, ғылым үшін күрескен болса, енді одан бас тартып, идеализмге бір жолата ден қойды. Оның эволюциясы бір ғасыр ішінде үш кезеңнен өтті. Бірінші кезеңі-позитивизм, екіншісі кезеңі-эмпирио-критицизм, үшінші кезеңі-неопозитивизм немесе логикалық позитивизм. Себептері алдымен позитивизмнің пайда болуына кері әсер еткен—Гегель диалектикасының дүниеге келуі. Буржуазия идеологтары содан қауіптенді. Диалектикалық метофизиканы механикалық материализм деп, кемшіліктерін айқын көрсетті. Пост позитивизм философиясы ғылымның дайын шешімдерін, ғылыми мәнді зерттейді. Оның екі бағыты бар: критикалық рационализм және тарихи-социологиялық позитивизм. Критикалық рационализмнің негізін салушы Карл Поппер (1902-1994). «Логика және ғылыми білімнің өсуі». Оның басты мақсаты: ғылыми білімді метафизикалық ғылыми емес білімнен бөлу. Тарихи социологиялық позитивизмнің өкілі Томас Кун (1922). «Ғылыми революцияның құрылысы». Методологияға емес ғылым тарихына жақын. ХХ ғасырда барлық елдерге тәнэ кономикалық, саяси-әлеуметтік, рухани өзгерістерге байланысты қоғамдық өмірдің күрделенуі, ғылыми-техникалықжәнетехнологиялықреволюцияныңоданәрітереңдепөрістеуі, әмбебаптық проблемалардың шиеленісуі, көптеген социолистік елдерде тоталитарлық режимдардың қалыптасып қирауы, бірінші және екінші соғыстардың салдары, т.б. осылар сияқты маңызды оқиғалар, жалпы адамзатты қөркениеттің , мәдениеттің және адамдар тағдырының бүгінгісі мен болашағы туралы бұрыннан қалыптасқан концепцияларын басқа методологиялық қағидалар негізінде қайтақарап, кей жағдайда түбегейлі өзгерген философиялық ой төңірегінде қалыптасқан жүздеген философиялық ағымдар мен мектептер дүниеге келді. 23. Ғылымдинамикасыныңнегізгікезендері.  Ғылыми білімніңең маңызды сипаттамасы оның динамикасы, яғни оның өсуі, өзгеруі, дамуы және т.б. Білімнің дамуы – бұл әртүрлі кезеңдерді қамтитын күрделі процесс. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы батыстық ғылым философиясында өсу, білімнің дамуы басты мәселе болды және ол эволюциялық (генетикалық) гносеология және пост позитивизм сияқты ағымдарда айқын көріне бастады. Жаңа білімд іқалыптастыру динамикасы – бұл тарихи дамушы процесс ретінде ғылыми білімді қалыптастыру құрылымы мен процедурасына деген көзқарас. Ғылымның құрылымы туралы идеяларға сүйене отырып: ғылыми эволюция барысында оның компоненттері арасындағы жаңа байланыстар мен қатынастар қалай орнайтынын, ғылыми іздеу стратегиясын өзгертетін байланыстар қалай пайда болатынын түсінуге болады. Зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әртүрлі пікірлер айтады. Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуір де пайда болды деп тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді. Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа Дейінгі кезеңімен толықтырған дұрыс секілді деп ойлаймыз. Себебі, классикалық ғылым кезеңіне дейін ғылым ұзақ уақытқа созылған «нағызғы- лымға» дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті. Алғашқы қауымдық қоғам дамуының мың жылдық практикасы ғылымды қалыптастыра алған жоқ. Білім күнделікті өмірдің қажеттіліктері қанағаттандыруға ғана бағытталып, одан жоғары кетеріле алмады. Алғашқы қауымдық қоғамда өмір сүрген адамдар дүние туралы білім жинамады деуге болмайды, бірақ заттар туралы объективтік білім оларды субъективтік қабылдаумен тығыз байланысты еді, яғни, объективтік білім элементтері мен субъективтік сана арасында шекара болмады, табиғат құбылыстары адам және оның өмірі мен байланысты түсіндірілді.Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені түбірі мен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне қатысты, бірақ тәуелсіз, нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында бірнеше жүз жылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай, өздеріні ңақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және рациональдік сипат берген халық болды. 24. «Методология жәнеқоғамдық- экономиялық формация» категориясы. Қоғамдық-экономикалық формация (лат. Formatioқұрылым, түр)қоғамныңмарксистіктеориясындағынемесетарихиматериализмдегінегізгіұғым: «... тарихидамудыңбелгілісатысындатүратынқоғам». Қоғамдық-экономикалық формация категориясы -адамзатқоғамыныңтарихибелгілісатысыныңтұтассипаттамасы, қоғамөмірініңөзаратабиғибайланыстағыбарлықжақтарынқамтиды. Әрбірқоғамдық-экономикалықформацияныңтұтастықретіндедамуыныңматериалдықнегізінқұрайтынөзініңөндірістәсілі, яғниэкономикалықбазисіжәнеоғансәйкесқондырғысыболады (саясат, кұқықжәнет.б.). Қоғамдық-экономикалық формация категориясыадамзатқоғамыныңдамуыныңбелгілісатысыменқатарәлеуметтікорганизмніңтарихитипін -нақтықоғамды да білдіреді, оныңеңмаңыздытереңмәнділікбелгілерінбейнелейді. Осығансәйкесадамзаттарихында бес формация бөлінген -алғашқықауымдық, құлдық, феодалдық, буржуазиялық (капиталистік) жәнекоммунистік. Олардыңәрқайсысыныңпайдаболуы мен дамуыныңөзерекшезаңдылықтары бар. Солсияқтыәрбірформациядадүниежүзіліктарихтыңбірыңғайпроцесінбейнелейтінжалпызаңдар да іс-әрекетжасайды. Бірформацияданбасқасынаауысу тек әлеуметтік революция арқылығанажүзегеасады. Дегенмен, қоғамдық-экономикалық формация туралымарксизмдегікөзқарасқазіргізамандасынға да алынғанынескерукерек. Оғанқарсыпікірайтушыларадамзаттарихынөрлеусызығымендамитын бес формацияменшектелетінэмбебап, монистікжәнебірсызықтықтүтасжаһандық процесс ретіндеқарастыруғаболмайтындығынаназараударады. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдардыңбасындатарихитанымтарихнамасыныңбастыназардаболуыныңнегізгісебебі, «буржуазиялық» тарихнаманықатаңсынғаалудыңкеңетекжаюы мен кеңестіктарихғылымындамаркстік-лениндікметодологиялыққағидалардыңберікорнауыболды. 30-шы жылдардыңаяғындақалыптасып 50-ші жылдардыңсоңынадейінсәттіөмірсүріп, маркстік-лениндікидеологияныбойынасіңдіріп, «мақұлданғанжәнересмисыналған», қоғамдық-экономикалық формация теориясынанегізделгентарихитұжырым, солидеологияғасайтарихидеректердібұрмалауғажәнеолардықолданыстаналыптастауға, фактілердітарихдамуыныңалғабасқанобьективтіжолынанегізделгендепбелгілібірсхемағакелтіріпшектеугежолберген.  60-шы жылдардыңбасындағанатарихиматериализмніңескіргендогмаларынжаңартуқажеттілігінұғыну мен идеологиялықжүгенніңәлсіреуі, шетеләдебиеті мен мұрағатқұжаттарынарұқсатқакөбірекмүмкіндіктердіңберілуіКеңестіктарихғылымындатарихнамапроблемаларынқайта ой елегіненөткізуқажеттілігінтуындатты. Әйткенмен, 60-шы жылдардағытарихнамапроблемаларынқайтақараудабіржағынан – қоғамдық-экономикалықформацияныңмаркстіктеориясыныңтұрпайыөзгешілігінлениндік теория аясындатазартужәнетойтарыс беру, екіншіжағынан – жалпымарксизмніңжаңашатүсіндірілуінеқарсыталаптардыңаясындажүзегеасырылды. 70-ші жылдарымарсктік-лениндіктарихитанымтеориясынаайтарлықтайжаңакөзқарасенгізілгенжоқ. Оныңнегізгі - обьективтілік, партиялық, тарихилыққағидаларытұрақтыдептанылып, тарихғылымыныңметодологиясынақатыстыарнайымәселелердіқарастыруқажеттілігітуралытүрліпікірлеркесіптасталынды. Сондықтан, солжылдарытарихитанымныңметодологиялықмәселелерінеқызығушылықтанытқанкөптегензерттеушілер, партиялық-идеологиялықықпалыайтарлықтайкүштіболмағандеректанусаласынакетті. ХХ ғасырдың 70-80-ші жылдары КСРО тарихтыңметодологиялықпроблемаларынаарналғанжүздегенмақалалар мен ондағанмонографияларжарияланды. Олардыңбіріфундаменталистік-марксистікпайымдаболса, басқаларыметодологиялықжаңалықтымазмұндады. Тәжірибежүзінде, бұлмарксистік методология тарихипроцесстіңкөпнұсқалығыидеясы, «тарихтағыадам» және «адамдағытарих» проблемасы, тарихитанымдағымәдениеттанумәселелері, тарихизерттеулердесандықәдіс пен тарихимоделдеусияқтыбірқатаржаңалықтарғаинтеграциялануәрекетінеалыпкелді. Нәтижесінде 80-ші жылдардыңсоңындатарихқамарксистікмонистіккөзқарасдогмасынқақжарып, методологиялық плюрализм идеяларыжәне оны плюралистіктұрғыдатүсіндірумүмкіншілігітабысқажетті. 25.Гносеология – танымтуралыілім Танымтеориясынемесе гносеология философиядаоныңеңалғашқы даму кезеңіндеақпайдаболған. Гносеология грек тіліненаударғанда, танымтуралыбілімдегенмағынабереді. Гносеология-адамныңтабиғатын, нақтыбілімгеқатынасын, оныңмәдениет пен коммуникация жүйесіндегіөмірсүрушартын, ақиқатбілімгежетудіңзаңдылықтары мен тәсілдеріноқытады. Гносеология адамныңдүниенітаныпбілуқабілетін, танымныңнегізгізаңдылықтарын, әдістерін, жолдарынзерттейтінфилософиялықілім. Кейіннен «эпистемология» терминіпайдаболды, ол да өтекеңтаралды. Бұл термин ғылымитанымтеориясынбілдіреді. Танымсубектісідегеніміз-мақсатпенбағытталғанзаттық-практикалық, белсендітанымәрекетінұстанушы, ол индивид те, ұжым да, әлеуметтік топ, қоғам да болуымүмкін. Танымобьектісідегініміз-субьектініңтанымәрекетібағытталғаннәрсе. Философиялықконцепциялардатанымныңекітүрі бар: сезімдіктаным (түйсік, қабылдау, елестету) рационалды (логикалық) таным (түснік, пайымдау, ой-тұжырым) Сезімдіктанымбойыншабізәлемтуралыалғагқыбілімдердітүйсік, қабылдау, елестетутүріндеаламыз. Алынғансезімдіктеррационалдысферада ой тұжырым, пайымдау, түсініккөмегіменөңделеді. Танымпроцесіадамныңпрактикалықіс-әрекетіментығызбайланысты. Қоғамдық практика танымпроцесніңінегізіжәнемақсаты. Сезімдіктанымтүрлері: Түйсік-материалдызаттыңадамсезіморгандарынатікелейөзараәрекетететінқарапайым, элементарлыкөрінісі. Оларбелгінемесесигналдықызметтератқарады. Қабылдау-сезімдіктанымформасы, ондаобьекттікелейсезіморганынаәсеретіп, санадатұтастайкөрінісберуі. Қабылдаутүйсікнегізіндепайдаболады. Ол да образдық-белгібірлігіменсипатталады. Елестету-заттыңжанама-сезімдікбейнесі, олқабылдаунегізіндепайдаболады. Рационалдытанымтүрлері: Түсінік-бұл ой формасы, ондажекезаттар мен олардыңтоптарыжалпыланады, кластарғабөлінеді. Пайымдау-бұл ой, ондаәлденебекітіледінемесешындықзаттарментерістелуімүмкін. Ой-тұжырым-бұлойлауформасы, ой-тұжырымарқылыбірнемесебірнешепайымдауданжаңапайымдаушығару. Ойлауды-жалпытүрдесезімдікнемесетүсініктібейнелерменинтеллектуалдыоперациялардыөңдепшығарутәсіліретіндеайтуғаболады. Ақиқатгносеологияныңеңбастысұрақтарыныңбірі. Философиядаақиқатмәнітуралыанықтамаларөтекөп. Біреулерүшінолсәйкестік пен корреспонденция болса, екіншілерүшінэмпирикалық концепция, үшіншілеріүшінконвенционалды теория, төртіншілерүшінөзіменкеліскенбілім, бесіншілерүшінпрактикағақолдануғаөтеыңғайлы, т.б. Ақиқат-субьектініңшындықтытанудағыпрактикалықбілімдіигерудегіадекваттыкөрінісінемесеобьектігеойдыңсәйкескелуі. Ақиқатөлшемдері: Салыстырмалыақиқат-бұлбіріншіден, толықемесбілім, олқоғамдамуыныңбілгілі-бірдеңгейіменсәйкескеледі, екіншіден, белгілі-біршартқа, орын мен уақытқатәуелдібілім. Абсолюттіақиқат-бұлбіріншіден, шексізәлемтуралытолықбілім, екіншіден, болашақтатерістелінбейтінбілімдер. Ақиқат – танымныңнегізгімақсаты. Өйткенітанымпроцесіндегісубъектініңбелсенділігінебайланыстықалыптасқанжаңабілімзерттеліпотырғанобъектігесәйкескелуінемесесәйкескелмеуікерек. Осығанорайғылым мен философиядаақиқатпроблемасыалғатартылады. Ақиқатдегеніміз субъект пен объект арасындағыөзарабайланыснегізіндежүріпжататынәлеуметтік-тарихи процесс. Ақиқатбіреу, олобъективті. Объективтіақиқатдепқоғамдықадамтүсінігіндегі, біліміндегісубъектіге, адамға, адамзатқатәуелсізмазмұндыайтады. Ақиқатөзініңмазмұныжағынанобъективті, ал формасыжағынансубъективті. Соныменақиқатдегенімізобъективтік пен субъективтіктіңдиалектикалықбірлігі. Зерттеліпотырған объект жөніндегітолықемесбілімді – салыстырмалыақиқат, ал толықжәнедәлбілімді – абсолюттіақиқатдепатайды. Салыстырмалыақиқат пен абсолюттіақиқат – әлеуметтік, тарихи процесс ретіндегіобъективтіақиқаттыңкөріністері. Объективтіақиқатсалыстырмалы – абсолюттітүрдеғанаөмірсүреді. 26.Болмысты анықтаудыңметодологиялықпринциптері, ғылымитанымныңлогикалықжүйесі мен әдістері. Қазіргізаманғығылымбелгіліметодологияға, яғниқолданылатынәдістердіңжиынтығынанегізделген. Осығанқосаәрбірғылымсаласы тек қанаарнаулыобъектігеғанаемес, солобъектігесәйкесарнаулыәдіске де иеболады. Зерттелетінзаттардыңәртүрлілігіненпайдаболатын, жаратылыстануғылымы мен гуманитарлықтанымныңметодологияларыарасындабірқатарайырмашылықтар бар. Жаратылыстануғылымыметодологиясындазаттыңжекеерекшіліктеріескерілмейді, себебіолбаяғыдақалыптасыпзерттеушініңназарынантысқалған. Мысалы, тарихғылымындазаттыңпайдаболуын, оныңжекеерекшіліктерініңтолығыменқарастырады. Әлеуметтіктанымныңметодологиясыжаратылыстануметодологиясынанпәнніңөзіндегіайырмашылықтарыбойыншаажыратылады: 1) әлеуметтіктанымөзін - өзіжоюшынәтижегеалыпкеледі (“биржаныңзаңдарынбілу осы заңдардыңөзінжоюғаәкеліпсоғады”-депжаздыкибернетиканыңнегізінсалушыН.Винер); 2) егержаратылыстануғылымдарытанымындажекелегенфактілербірдейболса, әлеуметтіктанымдаондайемес. Сондықтан, әлеуметтіктанымметодологиясыфактілердіжалпылапқанақоймай, соныменбіргеол аса үлкенмаңызғаиеиндивидуалдыфактілерменжұмысістейді. Осы фактілерденобъективтіүрдіспайдаболып, солармен де түсіндіріледі. Гуманитарлықтанымметодологиясыныңөзінетәнерекшелігіосында. Қазіргізаманғығылымдажаратылыстанужәнегуманитарлықғылымдардыңметодологияларыныңбір-бірінежақындасутенденциясыбайқалуда, бірақолардыңнегізгіжәнеқағидалықайырмашылықтарыәлі де сақталуда. Ғылымиәдістерэмпирикалықжәнетеориялықәдістерболыпбөлінеді. Эмпирикалықәдістергетөмендегілержатқызылған: 1) бақылау – объективтішынайылықтыарнайытүрдеқабылдау; 2) суреттеу – объектілертуралымәліметтітабиғижәнежасандытілдіңкөмегіменбекіту; 3) өлшеу- объектілердіұқсасқасиеттерінемесебелгілерібойыншасалыстыру; 4) тәжірибежасау – құбылысқайталанғанкездеқажеттіжағдайларқайталакғанынабайланыстыөзгерістердіарнаулыдайындалғанорындарарқылыбақылау. Зерттеулердіңтеориялықдеңгейіндегіғылымиәдістергетөмендегілержатқызылады: 1) формаландыру - зерттеліпотырғаншынайыпроцестердіңмағынасынашатынабстрактылы-математикалықмодельдерқұру; 2) аксиомаландыру – дәлелдеудікерекетпейтінаксиомалар, яғнидәлелдеудіқажететпейтінтұжырымдардыңнегізінде теория құру; 3) гипотетикалық - дедуктивтікәдіс – нәтижесіндеэмпирикалықфактілертұжырымдалатынбір-бірімен, дедуктивтібайланыстаболатынгипотезалардыңжүйесінжасау. Зерттеуқұралдарынатүрліпроцедуралар, әдістер, тәсілдер, методикалар, жүйелер мен методологияларкіреді. Бұлтүсініктертөмендегілогикалыққатардықұрайды. Әдіс - зерттеубарысындабелгілібірқорытындыалуғабағытталған, бірнемесебірнешеметематикалық, немеселогикалықоперациялардыңтеорияғанемесепрактикағанегізделгентүрі. Процедура – белгілібіроперацияларжиынтығыныңорындалуынқамтамасызететініс-әрекеттердіңжиынтығы. Тәсіл – күрделіәдісболыптабылады, олзерттеубарысындағыбірнешенысаналыәдістердіңжиынтығы. Методика – бірнемесебірнешеәдістержиынтығынанегізделгензерттеужолдары, немесеолардыңжиынтығынанегізделгенәдістер. Методология - зерттеуәдістері, жүйелері мен методтарыжөніндегібілімніңжиынтығы. Жүйе – күрделіқұбылыстар мен процестердізерттеуүшінқажеттітехникалыққұралдар мен методикалардыңжиынтығы. Ғылымитанымныңнәтижелерітүсініктердіқалыптастыруменаяқталады. Ғылымныңтүсініктілігібір-біріментығызбайланыстыаксиомалар, теоремалар мен тұжырымдардыңқатаңлогикалыққұрылысыментүсіндіріледі. Түсініктеркөпжақтықұрылымғабіріктірілген. Теория – бұлтүсініктіңкеңейтілгентүрі. Кезкелгенғылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдіңгеометриясы, кванттық механика, не қазіргізаманғы космогония - түсініктердіңқалыптасуыныңмысалы бола алады. Түсініктердіңқалыптасуы - үздіксізжүретінкүрделіүрдіс. Әрбірғылымбелгілібірзаңдылықтарғабағынатынтүсініктержүйесіболыптабылады. 27. Жаңаеуропалықмәдениеттетәжірибелікғылымныңқалыптасуы. Ф. Бэкон, Г.Галилей, Р. Декарт Жаңадәуірфилософиясы XVII-XVIII ғасырлараралығынқамтиды. Бұл -философияданбөілініпшыққанжаратылыстануғылымдарыныңқалыптасужәне даму кезеңі. Физика, химия, астрономия, математика, механика дербесғылымдарғаайналды. Сондықтантанымныңжалпыәдісінанықтау, жаратылыстануғылымдарыныңмәліметтері мен табыстарынтүсіндіружәнежалпылаумәселесітуындайды. Мұныңөзіжаңадәуірфилософиясынажаңаміндеттержүктейді. Жаңадәуірфилософиясыныңінегізгімәселесі – танымтеориясы, барлықғылымдарғақажеттіғылымитанымәдістерінжасау. Егержекенақтығылымдартабиғатзаңдарынашса, ал философия барлықғылымдарғаортақойлаудыңзаңдылықтарынанықтауытиіс. Осы мәселеменФ.Бэкон, Р.Декарт, Дж.Локк, Г.В.Лейбницайналысқан. Олармүмкіндігіжоғарыойлаузаңдылықтарыніздестірген. Бірақадамақылынақтыөмірдекейбірқатеидеялармен, ұғымдарментұманданған, көмескіленген. Осы тұманнанидолдан (Ф.Бэкон) босаған, тазартылған таза ақылғанақұбылыстыңмәнінашаалады. Яғни, таза ақылды табу керек. Соныменқатар, ыңғайлы, пәрмендітанымәдістерінойластыру да өтеқажет. Жаңадәуірфилософиясынатәнбірнешемаңыздыұстанымдар бар: 1) Ғылымныңдіннентолықажыратылуы. Сенімніңақылмен, ғылымныңдінменбірігуімүмкінемес. 2) Ғылымныңадамзаттыңмаңыздыіс - әрекетідәрежесінекөтерілуі. Тек ғылымғанаадамзаттыбайытады, қайғы мен қасіреттенбосатады, қоғамдыдамудыңжаңасатысынакөтереді, қоғамдықпрогрестіқамтамасызетеді. 3) Ғылымныңдамуы мен адамныңтабиғаттыигеруібарлықғылымдарғаортақнегізгіәдістердіанықтағанжағдайдағанамүмкінболады. Танымтеориясыжаңадәуірдеөзектімәселегеайналды. Фрэнсис Бэкон (1561-1626) - ағылшынныңкөрнекті философы жәнемемлекетқайраткері. Англиядағыжоғарымемлекеттіклауазым лорд-канцлер болған. Философиядаоныңғылымжәнеоныңәдісітуралыіліміықпалды, атақтыболды. Бэкон өзініңфилософиялықзерттеулерініңмақсатын «ғылымдардытүбегейліқалпынакелтіру» депанықтап, солуақыттағығылымибілімдердіжан – жақтыөзгертуге бет бұрды. Бэкон білімдіқайтақұрудың, қажеттілігінекісебеппентүсіндіреді. Біріншіден, адамтанымыныңтарихынталдауғылымныңқоғамдағыорныныңмаңыздылығынжәнеқажеттілігінкөрсетеді. Ғылымибілімдердіңкөмегіменадамөзөмірінжеңілдетугемүмкіндікалады. Бұданбылайдағылымадамғапайдакелтіруіқажет, өйткеніоныңеңбастыміндеті – адамзаттыаштықтан, кедейліктен, ауруларданазатету. Екіншіден, ғылым осы уақытқадейіннегізгіміндеттерінанда-санда, аракідік, кездейсоқорындапкелді. Ғалымдаркөпуақыттарынпрактикалықіс - әрекеттентымалыс, жалаңпікірталастарғажұмсады. Мұндайжағдайдыңбірнешесебептері бар. Еңбастысы, ғалымдарадамныңтанымдыққабілеттерінзерттемеді. Сондықтанолартанымпроцесініңісжүзіндеқалайіскеасатынынбілмеді, бақыламады. Танымдықіс - әрекеттіңтетіктерінбілмегендіктен, оны жақсартатыноңтайлықұралдарды да табаалмады. Үшіншісебеп, ғалымдарөзбілімдеріндамытудыңбағыттарынбілмеді. Бэкон өзікөрсеткенкемшіліктердіжеңудіңжолынұсынды. Оныңойынша, танымпроцесіекікезеңнентұрады: 1) сезімніңтануы; 2) ақылдыңпікірі. Сезімментабиғаттытануғаболмайды, олартіптіөтірікақпарберуі де мүмкін. Заттардыңсапалары, дыбыс, түр, дәм, иіс, жылу, суықадамдардыңсыртқызаттардықабылдауларыныңтүріболыптабылады. Ал ақылсезімніңмәліметтерінен тез арыладыжәнеөзіндікреңбереді. Осы өзіндікреңді Бэкон «идол», елесдепатаған. Рене Декарт (1596-1650) – көрнекті француз философы жәнематематигі, жаңаевропалықрационализмніңнегізінқалаушы. Жастайынанақиқатбілімдіөтірікбілімненажыратуғакүшсалды. Өзініңалдынақойғанмақсатынорындауғабағытталғанережелердіойлаптапты. Оныңөзініңсөзібойынша, философияның жарты бөлігімынадайойларғасүйенді: 1. Ақиқаттыіздестірубарысында тек ақылдыбасшылыққаалукерек. Ешқандайбеделге, дәстүрге, кітапқа, сезімгесенугеболмайды. 2. Сондықтанбұрынғыбарлықбілімдер мен икемділіктердіығыстырып, олардыңорнынажаңадантабылғаннемесебұрынғы, бірақақылменойластырылған, тексерілгенбілімдердіқоюқажет. 3. Ақиқатқа тек қанаақылдыңкүшімен, оныңдұрыспайдалануменғанажетугеболады. Осы қағидалардан ақДекарттыңтанымтуралыілімініңФ.Бэконілімінентүбегейліайырмашылығынкөругеболады. Өйткені, білімніңнегізі, ақиқаттыңқайнаркөзі - адамақылыдеп Декарт рационализмдіжақтады. Декарт білімалуғаоңтайлыәдісұсынған. Оныңтөртмаңыздыережесі бар: 1) күмәндануғажолбермейтінанықнәрсеніақиқатретіндеқабылдау; 2) күрделімәселелердіқарапайым, ұсақбөлшектергежіктеу; 3) қарапайым, ұсақбөлшектердентұратынбіріненбірітуындайтынтізбекқұру; 4) осы бөлшектердіңешқайсысынқалдырмайтолықесепкеалу. Білімніңақиқаттығыныңөлшемі – ақыл. Декарт философияныағашсияқтыжүйедепесептеді. Бұлағаштыңтамыры философия, діңі – физика, ал сабақтары – басқағылымдар: медицина (адамдардыңденініңсауболуынажолашады), механика (тұрмыстыоңтайлыұйымдастыруғабағытталғанбілімдібереді), этика (ізгіліктіөмірсүрудіңжолдарынанықтайды). Галилео Галилей (1564-1642) – итальяңдықРенессанстыңдамуынаяқтаушы. Оныңғылымижызметінекібағытқаболугеболады: 1) механика принциптерін, денелердіңқозғалысынзерттейтінғылымды — динамиканыдамытты. Денелердіңеркінқүлауызаңы, жылдамдық пен үдеутуралытүсініктертабиғаттың таза, физикалық, объективтізаңытуралыүғымдықалыптастырды 2) астрономия саласындағығылымиізденістері — айдыңбетінзерттеді, күнніңбетінендақтартауып, Венераныңфазаларын, Юпитердіңсеріктерін, Сатурнныңайналасындағыжарыққұбылыстарынанықтады. Галилейдіцбұлізденістеріаспандүниесітуралысхоластикалықтүсініктергеқаттысоққыболды, олараспандыэфирдентүратынтылсымдүниедептүсіндіріпкелгенболатын. Ендіоныңбәрітеріскешықты. КүнніңбетіндегідақтарБруноныңгелиоцентристікидеясын, Күнніңозосінайналатынын, жұлдыздаршоғыӘлемдегішексіздүниеніңрастығындәлелдеді. Бұлжаңалықтардықоштаушылар да, оларғақарсышығушылар да, әрине, мол болды. ГалилейдіңмеханикалықзаңдарыКоперниктіңтеориясынғылымитүрденегіздеді. Шіркеудіңөте-мөтеқарсышыққаны осы еді. Коперниктіңеңбектерінетиымсалынып, Галилей ескертуалды, бірақізденістерінжалғастыраберді. 28.К.Ясперстіңғылымиортасы. Неміс экзистенциалист философы, психиатр Карл Ясперс (1883-1969) Гейдельберг университетінің психология профессоры болған. 1937 жылыолсаясисебептерменқызметіненбосатылды. Соғыстанкейінол Базель университетіндесабақберді. Оныңнегізгіеңбектерініңішінде «Философия» (1932), «Истоки и цель истории» (1949), «Великие философы» (1957), монография «Куда движется ФРГ» (1969), «Современная техника» (русское издание — 1989).Біздінегізіненоныңсоңғыжұмысықызықтырады. Ондаалғашреттехнофософиятұрғысынан Фихте, Гегель жәнеШеллингтіңеңбектері христиан дінініңпайдаболуыменбасталғаносьтікуақыттынегіздеугеарналған. Ясперс өзініңтехникасытуралытүсінігінбылайшанақтылайды: Оныңпікірінше, бұлекіерекшелікпенсипатталады: біржағынан, ақыл, екіншіжағынан — билік. Техника ақыл-ойдыңбелсенділігінесүйенеді, өйткенібұлжалпырационализацияныңбөлігі. Бірақсоныменбіргебұлтабиғаттытабиғаттыңөзінеқарсықолданаотырып, шеберлік, қабілетінжасайды. Дәл осы мағынадабілім-бұлкүш, депесептейді. Техниканыңнегізгімәні - адамдытабиғатбилігіненбосату. Техника принципі-адамныңмақсатынжүзегеасыруүшінтабиғаткүштерінайла-шарғыжасау. Ясперс техниканыңекінегізгітүрін — энергия өндіретінтехниканыжәнеөнімөндіретінтехниканы, сондай-ақғылыми-техникалықбілімніңдамуынаәсерететінүшфактордыажыратады: 1)Өздерініңжасандыәлемінқұратынжәне оны оданәрідамытудыңалғышарттарыболыптабылатынжаратылыстануғылымдары. 2)Қолданыстағыөнертабыстардыжетілдіругеықпалететінөнертабысрухы. 3)Ғылымижәнеөндірістікқызметтірационализациялаудыарттыруғабағытталғанеңбектіұйымдастыру. 29. Мак – Люэнніңақпараттықөркениетконцепциясы. Канадалықмәдениеттанушы Герберт Маршалл Маклюэн (1911-1986) өзжұмысынқазіргіақпараттыққоғамдағымәдениеттің бар-жоғынзерттеуге, бұқаралықақпаратқұралдарының (БАҚ) жұмысістеуінжәнеолардың сана формаларынұйымдастыруғаәсерінзерттеугеарнады. Өткенғасырдың 60-жылдарында, ақпараттыққоғамтеориясыендідамибастағанкезде, ғалымадамзаттарихындағыдәуірлердіңөзгеруібайланысқұралдарыныңөзгеруінебайланыстыдептұжырымдады. Оныңайтуынша, коммуникацияныңбасымқұралдарына (тіл, жолдар, баспа, теледидаржәнет.б.) байланыстымәденитұрғыданбір-біріненайтарлықтайерекшеленетінтөртдәуірдібөлугеболады. Бұл-1) жазылуғадейінгімәдениет; 2) фонетикалықжазудыңмыңжылдығы (оро-акустикалықмәдениетдепаталады); 3)басыпшығаруөнертабысыменпайдаболғанГутенберггалактикасы; 4) Маркони галактикасы, яғниқазіргізаманғыэлектрондыөркениет.М. Маклюэнніңайтуынша, әрдәуірдіңөзіндікерекшеліктері бар. Варваризмніңархаикалықдәуіріадамдардыәлеуметтік, ұжымдықмәдениеттіңберікбайланыстарыменбайланыстыратынауызшабайланысқұралдарыменсипатталады. Адам мұндабарлықоқиғалардыңтікелейқатысушысыболыптабыладыжәнебұлоныңқоғамменбөлінбейтінбірлігінқамтамасызетеді. Жазудыңпайдаболуыадамды "көрнекі" әлемгежылжытады. Білім мен тәжірибежазбашанемесебасқавизуалдыәдістерменберіледі. Адамдарбір-біріненжәнеқоғамнаналыстайды. XV ғасырдаойлаптабылғанбаспамашинасыныңбасталуы. Гутенбергақпараттықжарылыстакөрінеді, нәтижесінде индивидуализм мен ұлтшылдықтыңкүшеюінеәкеледі. Бұғантілдің, білімнің, шығармашылыққызметтіңжәнет.б. ұлттық-мемлекеттік дизайны ықпалетеді. 30.И.Лакотостың ғылыми – зерттеубағдарламасыныңконцепциясы. ҒылымныңдамуытуралыИ.Лакатосұсынған концепция Т.Кунныңпозициясынажақын. «Ғылыми – зерттеубағдарламаныңметодологиясы» концепциясы. Фальсификацияныңүштипі. Лакатостыңойыншағылым мен зерттеулербағдарламаларыныңсайысы, яғниөзарабəсекесіболуытиіс. Дəл осы идеясынəзікметодологиялықфальсификационизімменсипатталады, бұл Поппер концепциясыныңнегізіағымымендамыған. ЛакатосПоппердіңғылымфилософиясыныңөткірбұрыштарынжұмсартуғатырысты. Ол Поппер көқарасыңүшкезеңгебөлді: 1- догматикалық (натуралистік) фальсификационизм, 2 - наивный (қияли) фальсификационизм, 3 - методологиялықфальсификационизм. Соңғыкезең 50 жылдарданбасталадыжəненормативтіконцепцияныңөсузерттемесіменжəнебілімніңдамуынжан- жақтысыншылнегізіменбайланысты. Ғылымныңбіріншітүрі процесс сияқты, құрылымдарменбелгіленген. Методологиялықфальсификационизмдіжұмсартуүшін И. Лакатосзерттеубағдарламаконцепциясынұсынды. И. Лакатосназарынтеорияғаемес, зерттеубағдарламаларғакөңілбөлді. Ғылыми-зерттеубағдарламасығылымныңқұрылымды-динамикалықмоделініңбірлігіболыптабылады. Сонымен, Лакатостыңойынша, ғылым-зерттеу бағдарламаларыныңбəсекелесуі сияқты болады. Мұндайкөзқарасты эпистемология мен ғылымның историография арасындағыбайланыстыжəнеғылымиэволюциялықізденістердебіріншіорынғакойылады.  31.Синергетика ұғымыжәнеоныңидеалары Қазіргіғылымизерттеулердіңжаңабағыты синергетика – оны құраушылардыңтабиғиқасиеттерінеқарамастан, кезкелгенкүрделіжүйелердіңөзін-өзіұйымдастыруы мен эволюциялықдамуынқарастырады. Синергетиканыңпәнаралық, салааралықмаңызызор. Синергетиканыңсалааралықмаңызыоныңбелгілібірпәндерауқымынаншығып, мета-деңгейдежүзегеасуыменсипатталса, пәнаралықмаңызыбірпәнніңғылымизерттеуәдістерініңекіншібірсаладақолданылуыментүсіндіріледі. Біріншімәселегеқазіргікездежиіайтылыпжатқан, мұғалім мен оқушыныңқұзырлылығынарттырудыжатқызуғаболады. Синергетиканыңнегізгіфункцияларыныңбірі – оныңсинтетикалық (жинақтаушылық) мәні. Оныңбастысы – ғылымныңгуманитарлықжәнежаратылыстанушылықбағыттарынқосуғабастайтындығы.  Бірақолтабиғатжәнеадамимәдениетарасынбайланыстыруменшектелмейді, оныңжаңажинақтаушылық (синтездеуші) қырларымынадай: - дүниетанымныңбатыстық (талдаушылық) жәнешығыстық (синтездік) түрлерінбіріктіру. - Ғылымныңқатаңнегіздері мен оныңқолданбалыбағыттарынкіріктіру. - Ғылымныңнормативтікжәнедискриптивтікқырларын, яғниақпараттыңбүтіндігі мен оныңадамбелсенділігіүшінқұндылығынбіріктіру. - Күрделілік пен хаос туралығылым мен мәдениет пен өнертуралыкөзқарастардықосу. Синергетиканыңнегізгіфункцияларыныңтағыбірі – оныңәдіснамалықжәнеэвристикалыққызметі, яғнизерттеустратегиясыретіндеқарастырылуы. Синергетика жаңағылымипроблемалардышешугебағытталғандықтан, зерттеу-ізденісқызметініңнегізгіәдісінеайналады. Егеркүрделіжүйелердіңжалпызаңдылықтарыайқындалса, оныңқұрылымдалуы мен дамуытуралыболжамдаржасауғаболады. Демекматематикалықәдістердіпайдаланумүмкіндігіжоқжердесинергетиканысапалықнегізретіндеқолдануғаболады. Білім беру мен біліктілікарттыружүйесіндегі синергетика үшжақтықарастырылады: 1)синергетика білім беру саласыүшін; 2)білімберудегі синергетика; 3)білім беру синергетикасы. 32. Ғылыми білімнің өсу моделі (позитивизм , непозитивизм). Ғылым философиясы ХІХ ғ. – ХХ ғ. Бірінші позитивизм: Огюст Конт, Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Огюст Конт (1798-1857 жж.) өзінің «Жағымды философия курсы» атты шығармасында қазіргі ғылым философиясының қалыптасуына ықпал ететін аса күрделі идеяларды ұсынған. Позитивизм сонша кең танылды, оның негізінде ғылым философиясы өзгеше философиялық пəн ретінде дамиды. Осыған үлес қосқан ағылшын философы-позитивист, «Логика жүйесі» атты əдіс мəселесіне арналған шығарманың авторы Дж. Стюарт Милль :  - табиғаттанудағы индуктивті əдістер;  - əлеуметтік ғылымдардағы гипотетикалық-дедуктивтік əдістер; - позитивизмнің негізгі принциптері неопозитивизмде сақталған;  - методологиялық монизм, немесе ғылыми зерттеу аймақтарының айырмашылығына қарамай ғылыми əдістердің ортақтығы туралы идея;  - нақты табиғаттану ғылымдары, əсіресе физика, методологиялық стандарттың үлгісі (сциентизм);  - метафизика - ескірген ойлау типі болған соң, одан «жағымды ғылымды» тазарту қажет;  - ғылыми түсініктемелер - ол нақты дара фактілерді жалпы заңдарға келтіру.  ХІХ ғ. аяғында позитивизмнің екінші түрі пайда болды, оны махизм немесе эмпириокритицизм деп атайды (Эрнст Мах, Рихард Авенариус, Пьер Дюгем, Анри Пуанкаре) конвенциализмнің қалаушысы. Оның негізгі себебі - физикадағы метологиялық дағдарыс.  «Екінші позитивизм» махизм мен эмпириокритицизмді біріктіреді. Махизмнің негізін салушысы австриялық физик, философ Эрнст Мах, ал эмпириокритицизмді салған - швейцарлық философ Рихард Авенариус. Атаулары ұқсас болғандықтан оларды махизм немесе эмпириокритицизм деп атайды. Махизм нақты түрде материализм көзқарасын жоққа шығарып, Берклидің субъективтік идеализмін жақтайды. Махтың ұсынған ғылыми танымдағы принцип - «ойлау экономиясы» деп 13 аталады. Осындай қағиданы Авенариус «үнемді күш жұмсау» деп ұсынған.  Неопозитивизм - ол позитивизмнің қазіргі түрі болып табылады. Еуропада ХХ ғ. 20-шы ж. қалыптасты. Неопозитивизмде позитивизмнің алғашқы принциптерін қолдайды (философияны терістеу). Неопозитивизм өзінің дамуында бірнеше кезеңнен өтті. Логикалық позитивизм - оның тарихи алғашқы түрі (басқа түрлері осының модификациясы). Логикалық позитивизмнің негіздері екі танымал философ, логиктардың шығармаларында қалыптасқан: ағылшын философ, математик, логик Бертран Рассел мен австриялық философ, логик Людвиг Витгеншейннің «Логикалық-философиялық трактаты» (1921 ж.). Неопозитивизмнің келесі кезеңі логиктерден, математиктерден, əлеуметтанушылардан тұратын Вена ұжымының (1923 ж.) қызметімен байланысты. Оның меңгерушісі Мориц Шлик (австриялық философ, физик), өкілдері Р. Карнап, Г. Рейхенбах, А. Айер, Львов-Варшава мектебі  33. Ғылым этосы. Ғылыми танымның өзгешелігінің көрсеткіші, ғылыммен айналысу қызметтің тəсілдері мен əдістерін меңгеру, құндылық бағыттары мен мақсаттықұстанымдарды ұғынуды міндет етеді. Осы бағыттар ғылыми ізденістерге стимуляция жасайды, жаңа объектілерді практикалық эффектке қарамай зерттейді. Ендеше ғылым өзінің негізгі қызметін атқара алмайды - жаңа жəне дəлелденген білімге жету.  Ғылымның екі негізгі ұстанымдары осы ізденіске əкеледі: ақиқаттың өзіндік құндылығы жəне жаңалық құндылығы. Ғылымның құңдылық ұстанымдары оның этосының негізін құрастырады, оны əр ғалым меңгеріп, жəне олардың шығармашылығы новаторлықтың жəне адамзат ұрпақтарына ақиқатқа жұмыс атқарудың үлгісі болып табылады. Ғылыми этостың тағы бір маңызды қағидасы бар - өз зерттеулерінің нəтижесін жариялағанда ғылыми шындық қажетті. Мүмкін ғалым қателеседі, бірақ ешқашанда өз жаңалығына лайық нəтижелерді енгізбеу керек, яғни, ол плагиатпен айналыспау керек. Ғылым этосы келесі мəселелерді қамтиды: 1. Ғылымэтикасыпрофессионалдықэтиканыңтүріретінде. 2. Ғылымэтосыныңқалыптасу факторлары. 3. Р. Мертонның «ғылымныңнормативтікэтосы» аттытұжырымдамасы. 4. Ғылымиіс-əрекеттеэтикалықнормалар жəне контр-нормалар. 5. Ғылымэтосынбұзудабілімсапасыныңтөмендеуі. 34. Ғылымдағы өркениет ұғымы. «Өркениет» сөзі лат тілінен шыққан. «Қалалық, мемлекеттік, азаматтық» дегенді білдіретін «азаматтық». Қазіргі өркениетте ғылым ерекше рөл атқарады. Батыс пен Шығыстың дамыған елдерінде өмірдің жаңа сапасына жетелеген 20-ғасырдағы технологиялық прогресс ғылыми жетістіктерді қолдануға негізделген. Ғылым өндіріс саласында төңкеріс жасап қана қоймай, сонымен бірге адам қызметінің көптеген басқа салаларына әсер етеді, олардың құралдары мен әдістерін қалпына келтіре отырып, оларды реттей бастайды. Қазіргі өркениеттің болашағы мәселелерін ғылымның қазіргі даму тенденциялары мен оның келешегін талдаудан тыс талқылау мүмкін емес. Қазіргі қоғамда ғылымға қарсы қозғалыстар болғанымен, жалпы алғанда, ғылым өркениет пен мәдениеттің жоғары құндылықтарының бірі ретінде қабылданады. Техногендік өркениет - бұл адамзат тарихының өте кеш өнімі. Ұзақ уақыт бойы бұл оқиға дәстүрлі қоғамдардың өзара әрекеті ретінде жүрді. Тек XV-XVII ғасырларда. еуропалық аймақта техногендік қоғамдардың пайда болуымен, олардың кейіннен бүкіл әлемге таралуымен және олардың дәстүрлі қоғамдарының әсерінен өзгеруімен байланысты дамудың ерекше түрі қалыптасты. Дәстүрлі қоғамда әлеуметтік өзгерістердің баяу қарқыны, қызмет түрлері көрініс табады, олардың құралдары ғасырлар бойы тұрақты стереотиптер ретінде өмір сүре алады, сәйкесінше бұл қоғамдардың мәдениетінде басымдық ата-бабалардың тәжірибесін жинақтайтын дәстүрлерге, бейнелер мен нормаларға, канонизацияланған ойлау стильдеріне, инновациялық қызметке жатпайды ең жоғары мән ретінде қабылданады 35. М.Вебердің идеал аясындағы теориялық ұстанымдары М.Вебердің келесі маңызды тұжырымдамасы – идеалды типтер. Ол идеалды типке теориялық конструкция түрінде көрінген дәуірдің мүддесі ретінде қарады. Идеалды типтер ретінде моральдық, саяси, діни және сол сияқты басқа да құндылықтар және олардан туындайтын адамдардың мінез-құлық және қызмет көріністері, олардың мінез-құлық ережелері мен нормалары, сонымен қатар әлеуметтік қарым – қатынас дәстүрлері болуы мүмкін Идеалды типтер қоғамдық күйдің бүкіл мәнін - өкімет билігінің жағдайы, тұлға аралық қарым – қатынас, жеке адам және топтық сана және т.б. сипаттайды. Осының арқасында олар өзіндік ерекше критерилерге айналады, соған сәйкес адамдардың рухани, саяси және материалдық өміріне өзгерістер енгізу қажет болады. Идеалды тип қоғамда орын алған дүниемен толық сәйкес келе бермейді, кейде өмір шындығымен қарама-қайшылыққа да түседі, сондықтан мұнда қиялдың да белгілері орын алған. Қалай дегенмен де, идеалды типтер рухани және басқа да құндылықтар жүйесінің өзара байланысын көрсетумен қатар, маңызды әлеуметтік құбылыстар ретінде байқалады. Олар қоғамдық өмірде адамдардың ойлауы мен мінез-құлқына, ұйымдасушылығына мақсаттылықты енгізуге ықпал жасайды. 36-сұрақ В.Шуберт пен П.Сорокиннің мәдени- тарихи методологиясы. Методология дегеніміз білім қалыптастыру процесі - оны адамныңтанушының қызметінің нəтижесі деп түсінеміз. Сөйтіп, оларонтологиялықтұрғыданнегізделеді. Теория мен методологияныңқайшылығыжоқ, бір-бірінеүстемдіемес, теорияныңнегізіндеəдісжатыр. Европада ортағасырлық мәдениетің сенуі идеосоциологиалдық мәдениеттің күйреуінен, сезімталдық мәдени жүйеден басталды. ОлардыңөзараараласуынәтижесіндеЕвропажа ХІІІ-ХІҮ ғасырларда (Грециядабідіңзаманымызғадейінгі Ү-ІҮ ғасырларда) мүлдежаңамәдениетпайдаболды. Оныңнегізгібағытымынадай: объективтікақиқатішінараәсіресезімталдық, ішінарасезімталдық. Осы енгізілгенмәденижүйеидеалистікболыпаталды. Сонымен П. Сорокин мәдениеттіңнегізгіүшнұсқасынатапкөрсетті: сезімталдық – ондаболмыстытікелейсезімарқылықабылдаубасымалады: ой сезімталдығыондабайқамдықбасымболады: идеалистік – ондатиімділікақыл-ой басымболады. Аталғанмәденибағдарларбарлықнегізгіәлеуметтікқұрылымдар мен үрдістердібейнелейді. Қоғамдағыөзгерістер, бірмәдениеттұрпатынанекіншісінекөшуқоғамдыққұрылымдардыңқақтығыстарыменжәнекүйреуімен, соғыстармен, революцияларменжәнебасқакүйзелістерменайтақталыпотырады. Бірмәденисоныжүйеденекіншісінекөшержағдайда, ескіқұндылықтаркүйреп, жаңаларынығаймағаншақтыадамадасыпқалады, олескігеадамикүштіңықпалынсыз, кезкелгенжаққатартабереді. Мұндайжағдайдаолалуанкесапатқаұшырайды. П. Сорокинніңбұлпайымдауларыәсіресеадаммінез-қылығынтүсіндіреалады, бұлжағдайдабіз де бастапөткізіпжатырмыз. әлеуметтікмәдениүндестіктұжырымдамасыәлеуметтікөзгерістер мен оныңдиалектикасыныңқоғамдағыіргетастары мен қозғаушыкүштерінталдапберудіңалғашқықадамдардыңбіріболыптабылады. Сорокин қоғамның, мәдениетәлемінің, Ақиқат, Жақсылық пен Әсемділікбіртұтасинтегралдыққұндылығын да ерекшеатапкөрсетеді. Сорокинніңайтуынша, табиғаттыңөзіндеадамныңжасампаздығы мен жетілуін, адамныңақыл – ой өрісі мен мінез – құлығыныңдамуын, адамдажәнеодантысәлемдеқатынастардыңөргебасуынқамтамасызету- адамзаттыңбастынысанасы. Олбылайдепсанады: өміріөткенсезімталдықмәдениеттенкелешектегіидеационалдықнемесеидеалистікмәдениеткекөшердегідағдарыстыжеңудіңқажеттішартыөзімшілемесшығармашылықықыласболыптабылады. Олмінеосыданадамзаттың аса қажеттіқазіргікерексінуінкөребілді. 37-сұрақ О.Шпенглердің мәдени-тарихи концепциясы Шпенглер бойынша, мәдениеттің өмірлік циклі – бұл кез келген тірі организмнің өмірлік циклі. О. Шпенглер өзінің аяқталуна жеткен 8 мәдениеттер типін атап көрсетеді, олар: қытайлық, вавилондық, үнділік, антикалық. Арабтық, батысеуропалық, майшық. Туындау сатысында, оның пікірінше, орыс- сібірлік мәдениет тұр. О. Шпенглер өз критерийлеріне халықтың, ұжымдық жолының ішкі, психологиялық құрылысы жатады. Шпенглер бойынша, мәдениеттің мәні- бұл халықтың ұжымдық жолының өзін білдіруге ұмтылысы. Әрине, ұжымдық жолға өзіндік көңіл күйі, сезімталдық әлемі, оның негізінде ұжымдық жан өмір сүретін, сезінетін, жасайтын, одан мәдени формалардың бүкіл байлығы шығатын, өзіндік психикалық ішкі рәміз тән. Антикалық мәдениетте О. Шпенглер көрінетін шекара приціпіне негізделген апалондық жанды көреді. Гректер үшін көзбен көрінетін үш өлшемді кеңістікбар болды. О. Шпенглер тарихи мәденитип шектерінде мәдениет басқалардан ештеңені қабылдамай, оқшау өмір сүреді, сондықтан мәдени сұхбат мүмкін емес деп пайымдады. 38 А.Тойнбидің локальды өркениеттер туралы теориясы. А. Тойнби (1889-1975) көптеген нақты материалдардың негізінде тарих үдерісінің мәнін анықтауға тырысты және адамзат ұйымдарының әр алуан түрлерден тұратындығы туралы қорытындыға келді. Тарихи үдеріс көптеген жағдайларда георгафиялық шарттармен анықталады, сондықтан әрбір өркениет («аймақтық өркениет» деп аталатын) өзінің қайталанбайтын ерекше кейібін жасайды. Өркениеттердің мәні туралы өз түсінігін аша отырып, Тойнби, адамзаттың бірыңғай өркениеттері жоқ деп есептейді. Тек қана, өзіндік құндылықтарымен, мәдени шығармашылық қарекеттерінің үлгілерімен, тарихи дамуының бағытымен және материалдық-техникалық базисінің деңгейімен айрықшаланатын көптеген өркениеттер бар — деп есептейді. Бұл ерекшеліктердің үйлесуі және мағынасы әрбір өркениеттерде өз алдына, әр түрде бейнелеу өнерінде, әдебиетте, музыкада көрініс табады. Тойнби, «әрбір өркениет өзіндік дара көркемдік стильді жасайды» — деп есептеді. (Тойнби А. Постижение истории. М. 1990. С. 289) Өркениеттер негізіне Тойнби тіл емес, ұлыстық бөліну емес, дінді жатқызды. Өзінің ағашқы зерттеулерінде бір-бірімен байланысты және байланысты емес 21, ал кейіннен — 26 өркениетті бөліп көрсетті.Өркениеттердің өсуі сонымен қатар өзін-өзі прогресшіл ішкі айқындалу барысында көрінетін діннің өрескел түрінен діни сананың және мәдениеттің көтеріңкі және күрделі түрлеріне ауысуына да байланысты. Ерте ме немесе кеш пе, кез келген өркениет өзінің шарасыздық соңына жетеді. Оның пікірі бойынша мұны ғарыштық қажеттілікпен, не болмаса географиялық факторлармен немесе нәсілдік азғындалумен, сыртқы дүшпандардың шабуылымен, техника мен технологияның құлдырауымен байланыстыруға болмайды. Негізінде өзінің ыдырау сатысында оған қойылған сұрақтарға адекватты жауап табу сәтті болмайды. Творчестволық азшылықтың жауаптары қолайлы болмай, сұрақтар жауапсыз қалады. Сол себептен, өркениеттер өздерін өздері құртады. Сонымен қатар, өркениеттердің құлауы адамдардың жандарының жік-жікке бөлінумен байланысты — бұл кезеңде жеке тұлғалардың бірнеше негізгі типтері пайда болады: — архаистер және футурисшілдер — қазіргі нақтылықтан, заманауи құндылықтардан, көпшілік жағдайда зорлықпен жасалатын өткенге немісе келешекке кетуге ұмтылады; — дүниеден безгендер және тақуалар — әлемнен кетудің енжар жолын таңдайды; — гедонистер — әрбір сәттің рақатын ұстап қалуға ұмтылады; — азапшылар — өз өмірін қиюға дейінгі талпынысымен жаңаның тұқымын себуге тырысады.Айтылғандарды қорытындысылақ, Тойнби, ешқандай да күш бұл ыдырауды тоқтата алмайтындығына назар аударады. Берекелі жалғыз ғана жол — кейпін өзгерту, мақсатын және құндылықтарын ең сезімді Құдай патшалығында өткеру. Бұл өркениеттің ыдырауын тоқтатпайды, бірақ өркениеттің басқа түріне айналудың бірден-бір қадамы бола алады, яғни жер қаладан құдай қаласына көтерілу барысындағы адамнан асқан адамға өтуге апарады. Тарихтың мақсаты да Тойнби үшін осында. 39. Эпистимеология және методологиялық мәселелер. жүктеу/скачать 436,98 Kb. Достарыңызбен бөлісу: