Филологическая 1 ÏÌÓ ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ ÏÃÓ филологическая серия

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
95
Сложность определения оснований нормы является следствием отношения 
к норме коммуниканта: либо коммуникант руководствуется нормой, либо он 
«руко водит» нормой, приспосабливая ее для достижения своих личных целей. 
Между этими крайностями выстраиваются многообразные «смешанные» 
варианты рито-ической модели, характеризующиеся одной из этих тенденций 
или находящиеся на «экваторе», т.е. не определившиеся, в каком направлении 
следует  идти.  Рито рическая  программа  основывается  на  том  или  ином 
понимании эффективности взаимодействия. Существование правил общения, 
нормы общения и его эффек тивности как критерия оценки результативности 
взаимодействия составляет эле мент коммуникативной компетенции человека. 
Представления  о  правилах,  норме  и  эффективности  общения  являются 
центральными при построении любой рито рической системы.
Исследование  риторической  нормы  в  рамках  проявления  языка  как 
динамического  целого  [9],  как  langage  (по  В.  фон  Гумбольдту,  energeia 
или Erzeugung [5]), признает существенным и при этом не упускаемым из 
виду  моментом  пред ставление  языка  как  langue,  но  рассматриваемого  в 
качестве локализованного в языковом сознании индивида [10, 16-19, 24] 
«материального объекта» [11, 16-18], как «психофизиологическую речевую 
организацию»  человека  [9,  25],  его  языко вой  личности  [12,  13],  уровень 
развития которой, следовательно, в известной мере обусловливает уровень 
развития самого говорящего, его способность к деятель ности и коммуникации 
(ср.: «Дар речи даже не какая-то одна из человеческих способностей рядом со 
многими другими. Дар речи отличает человека, только и делая его человеком. 
Этой чертой очерчено его существо. Человек не был бы че ловеком, если бы 
ему было отказано в том, чтобы говорить...» [14, 259]; «...Языки представляют 
собой  первую  и  необходимую  ступень,  отталкиваясь  от  которой  на роды 
оказываются способными следовать высшим устремлениям» [5, 67]). Такая 
постановка вопроса выводит на первый план свойство языка быть средством 
и системой средств общения, притом что «признание языка как средства 
общения дает основание рассматривать язык в его единственной функции, 
а именно в функции коммуникации, представляющей собой действительно 
сложное интегри рованное явление, в котором интегрированы все свойства 
языка, обнаруживаемые в процессе обслуживания им жизни человеческого 
сообщества на всех этапах его развития» [15, с.3].
Признание конструкта рефлексии в качестве ключевого онтологического 
фокуса феноменологической модели внутренней формы слова и, соответственно, 
метаязыка анализа позволяет понять слово в его внутреннем замысле и во всем 
объеме представлений в языковой (речевой) и коммуникативной компетенции 
индивида. Рефлексивная компонента (рефлексема) признается онтологической 
составляющей слова. Феноменологическая сущность слова являет себя через 
внутреннюю форму слова, представляющую собой (мета)смысловую матрицу 

Вестник ПГУ №4, 2010
96
оп ределенной  конфигурации,  состоящую  из  векторов  фундаментальных 
предикатов сознания (рефлексивные векторы) человека, актуализованных в 
момент сооргани-зации мысли и слова. Динамическое становление мысли в 
слове и слова в мысли в процессе коммуникации предполагает формирование 
специфических  «пучков»  рефлексивных  векторов,  адекватных  каждой 
конкретной  ситуации,  которые  и  со ставляют  функциональную  (мета)
смысловую матрицу. В матрице, представляю щей собой «качество моего 
способа видения мира» [16, с.347-348], отражается вся совокупность мысленных 
представлений языковой личности относительно мыс лимого предмета. В 
спонтанной языковой практике носители языка оперируют (мета)смысловыми 
матрицами, или определенными текстами сознания, интуитив но или на основе 
интерпретации полученных представлений. О возможности «ра зом схватить 
все употребление слова» писал Людвиг Витгенштейн, представляя его как 
«непосредственное моментальное понимание» [17, с.158].
Являясь сложнейшей самоорганизующейся системой, языковое сознание 
осуществляет непрерывные и разнообразные трансакции по соорганизации 
мысли слова, и «линейно развертывающаяся речь оказывается своеобразной 
знаковой моделью деятельности сознания» [18, с.74]. Становление мысли, 
в  слове  (и  наобо рот)  предполагает  движение  рефлексии  в  смыслах  и  к 
смыслам  («энергийно-смысловая  подвижность»,  по  А.Ф.  Лосеву),  т.е. 
синергию мысли и слова. Синергетический («синергетическое движение в 
языке») подход к проблемам риторики позволяет ввести в лингвистическую 
парадигму категории динамики, интенсив ности и энергии - энергии мысли 
и  энергии  смыслового  становления.  Использо вание  терминологического 
и понятийно-концептуально го аппарата синергетики в лингвистических 
исследованиях  в  качестве  метаязыка  анализа  различных  ритори ческих 
актуализаций в дискурсе позволяет понять и описать живое слово дискур са в 
его разнообразных спонтанных, случайных и стохастических проявлениях.
Синергетический стиль мышления позволяет перестроить лингвистическое 
мировоззрение и идеологию лингвистики, открыть новые стороны и явления 
языка и слова, «снять некие психологические барьеры, страх перед сложными 
систе мами» [19, с.83-85]. Господствовавший до сих пор линейный одномерный 
подход оказался не в состоянии объяснить сложный и многообразный мир 
языка и не обыкновенное разнообразие, изощренность и глубину риторических 
актуализаций в различных ситуациях дискурса, всю сложность, открытость к 
изменениям, смы словую неопределенность, динамику и диалектику языковых 
и риторических структур дискурса. Синергетическое видение мира, формируя 
переход  от  эволю ции  к  коэволюции,  взаимно  согласованной  эволюции 
различных сложных систем, позволяет существенно расширить горизонты и 
перспективы лингвистического анализа дискурсных явлений и обратиться к 
изучению «дополнительных синергетических «подробностей», которые ранее 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
97
выносились за скобки, включая сферу неустойчивого в поведении системы» 
[20, с.54].
Без расширения лингвистической парадигмы применительно к живой 
сти хии  языка  дискурса  невозможно  объяснить  многие  нестандартные, 
оригинальные  речевые  актуализации,  где  имеют  место  разветвление 
смыслов,  неустойчивые  смыслы,  рассеивание  смыслов,  возникновение 
новых смысловых качеств. Как от мечает Бранко Тошович, «в исследованиях 
языковых  отношений  лингвисты  идут  по  проверенным  путям,  создавая 
шаблон в мышлении и их представлении», по этому необходимо выйти из 
шаблона, своеобразной «языковой тюрьмы», «сме нить теоретические очки» и 
«вступить в запутанный и трудно осознаваемый мир корреляций» [21, с.324] 
с широким спектром синергетических параметров (энтро пия, бифуркация, 
флуктуации,  моменты  и  режимы  обострения,  аттракторы,  ре пеллеры, 
диссипация, фрактал, хаос). Объектом лингвистики должно стать слово в 
контексте внутреннего (ментально-рефлексивного) мира языковой личности 
с ее открытым нелинейным мышлением.
Таким  образом,  одной  из  самых  четко  обозначенных  ориентации 
современ ной риторики, имеющей прямое отношение к конвенциональности, 
является  язы ковая  норма.  Однако  практическая  коммуникация 
свидетельствует о том, что прямой зависимости между языковой нормой 
вербального общения и его эффек тивностью не наблюдается: норма может 
одинаково  сопровождать  (не)успех  об щения,  так  же,  как  и  нарушение 
нормы. Общее направление развития интеграль ной теории языка связано с 
исследованием спектра возможных путей постижения внутреннего потенциала 
риторического слова (внутренней формы слова) и мен тально-рефлексивных 
механизмов  формирования  (мета)смысловых  матриц  слова.  Именно 
рефлексивный  конструкт,  являющийся  «болевым  нервом»  всей  системо-
речемыследеятельности индивида, позволяет связать воедино философские, 
фе номенологические, синергетические и другие металингвистические аспекты 
и подходы к теории риторической нормы. Лингвистика «внешних форм», 
которая, по определению В.В. Виноградова, «без всякой философии» [22] 
не связана с за конами и принципами становления мысли в слове в сознании 
языковой  личности,  должна  уступить  место  лингвистике  «внутренних 
форм».  (Мета)смысловой  ана лиз  внутренней  формы  слова  в  рамках 
синергетической  парадигмы  составляет  сущность  феноменологического 
описания риторического слова, обеспечивая функционирование языка как 
открытой нелинейной саморазвивающейся системы.
ЛитерАтУрА
1. Степанов Ю.С. Изменчивый «образ языка» в науке XX века // Язык и 
нау ка концаXX века: Сб. ст. - М.: Рос. гос. гуманит. ун-т, 1995. - С.7-34.

Вестник ПГУ №4, 2010
98
2. Вайсгербер И.Л. Родной язык и формирование духа / Пер. с нем., вступ. 
ст. и коммент. О.А. Радченко. - М.: Изд-во МГУ, 1993. - 224 с.
3. Леонтьев А.А. Надгробное слово «чистой» лингвистике // Лингвистика 
на исходе XX века: Тез. докл. Междунар. конф. - М.: Филология, 1995. Т.2. 
- С.307-308.
4. Залевская А.А. Интегративный подход к анализу языковых явлений 
// Психолингвистика и социолингвистика: состояние и перспективы: Мат. 
Между нар. конф. -  Алматы, 2003. 
5. Гумбольдт В. фон. О различении строения человеческих языков и 
его влиянии на духовное развитие человеческого рода // Избр. труды по 
языкознанию. 2-е изд. / Общ. ред. Г.В. Рамишвили. - М.: ОАО ИГ «Прогресс», 
2000. - С.37-298.
6. Маров В.Н. Похвальное слово «общим местам» // Риторика. - М.: 
Лабиринт, 1996. №3. - С.5-23. 
7. Рождественский Ю.В. Теория риторики. - М.: «Добросвет», 1997. - 600 с.
8. Волков А.А. Строение и смысл риторического аргумента // Риторика. 
- М.: Лабиринт, 1995. №1. - С.15-24.
9. Щерба Л.В. О трояком аспекте языковых явлений и об эксперименте в 
языкознании // Щерба  Л.В. Языковая система и речевая деятельность. - Л.: Наука, 
1974. - С.24-39. 
9. Соссюр Ф. де. Курс общей лингвистики. - М.: Логос, 1999. - 296 с.
10. Скребнев Ю.М. Очерк теории стилистики. Горький, 1975. - 175 с.
11. Богин Г.И. Модель языковой личности в ее отношении к разновидностям 
текстов: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. - Л., 1984. - 31 с.
12.  Богин  Г.И.  Противоречия  в  процессе  формирования  речевой 
способно сти: Уч. пособие. - Калинин: Калинин. гос. ун-т, 1977. - 84 с.
13. Хайдеггер М. Путь к языку // Время и бытие: статьи и выступления. 
- М.: Республика, 1993. - С.259-273.
14. Колшанский Г. В. Коммуникативная функция и структура языка. 
- М.: Нау ка, 1984. - 240с.
15. Мамардашвши М.К. Картезианские размышления. - М.: Изд. группа 
«Прогресс»; «Культура», 1993. - 352 с.
16. Витгенштейн Л. Философские работы / Сост. М.С. Козловой. 4.1. - М.: 
Изд-во «Гнозис», 1994. - 520с.
17. Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. - М.: Просвещение, 
1979. - 416 с. 
18.  Князева  Е.Н.,  Курдюмов  С.П.  Синергетическое  расширение 
антропного принципа // Синергетическая парадигма. Нелинейное мышление 
в науке и искус стве. - М.: Прогресс-Традиция, 2002. - С.80-106.
19. Киященко Л.П. Синергетика обобщенных представлений // Онтология 
и эпистемология синергетики. - М.: ИФРАН, 1997. - С.50-68.

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
99
20.  Тошович  Б.  Язык  в  конфликте  //  Проблемы  языковой  жизни  в 
Российской Федерации и зарубежных странах. Мат. к XIII Всемирн. конгрессу 
социологов (Германия, Билефельд, 18-23 июля 1994 г.). - М.: Доминант, 
1994. - 200 с.
21. Виноградов В.В. Избранные труды. О языке художественной прозы. 
- М.: Наука, 1980. - 360 с.
Түйіндеме
Лингвистика  пәтне  көзқарастың  едәуір  кеңінен  риторикада 
сөйлеу коммуникациясының қазіргі теориясына барынша жақындығын 
байқататын «сендіру өнері» ретінде жаңа қызығушылық тудырады. 
Коммуникацияға қарағандағы факультативтік функциясын орындау 
нәтижесінде риторикалық норма сөйлеу қатыстарының тиімділігін 
арттыруға тиісті.
Resume
Rhetoric as an art to ‘make someone believe’, being extremely close 
to the modern theory of speech communication, caused an acute interest 
provided by the significant in crease of knowledge in Linguistics as a dis-
cipline. Rhetoric norm is to promote the commu nication efficiency rising, 
for it fulfils an additional function towards communication.
ӘОЖ 81’27
ҚАЗІРГІ ҒЫЛЫМИ  ПАРАДИГМАДАҒЫ ТІЛДІК ТҰЛҒА   
Б.М. Қадырова
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті 
ХХ  ғасыр  ғылымда  тілдік  тұлғаға  деген  қызығушылықтың  артып, 
осы  тақырыпта  зерттеу  еңбектерінің  көптеп  жазылуымен  ерекшеленеді. 
Лингвистикада тілдік тұлғаны зерттеуге деген қызығушылықтың артуының 
негізгі себептерінің бірі сөйлеу, қарым-қатынас жасау актісіндегі өзгерістерге 
байланысты болып табылады.  Сонымен қатар, тілді жасаушы, ұстанушы, 
пайдаланушы – адамға назар аудармай, тілдің өзін тану мүмкін еместігі 
жайындағы көзқарастардың  зерттеушілер тарапынан кең қолдау табуы. 
Әлеуметтік  қатынастар  субъекті  әрі  әлеуметтік  мәнді  қасиеттердің 
иесі ретінде әрбір адам - жеке адам болып сипатталатыны белгілі. Біздің 
түсінігімізде «жеке адам» түсінігімен қатар «адам», «дара адам», «даралық» 
терминдері де бар. Бұлардың әрқайсысына психологиялық тұрғыдан берілген 
анықтамаларға сүйенсек, осылардың ішінде ең жалпыланған, көп қасиеттердің 

Вестник ПГУ №4, 2010
100
бірігуін – «адам» түсінігі қамтиды. «Адам - өмір дамуының ең жоғарғы 
көрінісі,  қоғамдық  еңбек  барысының  жемісі  әрі  табиғат  пен  әлеуметтік 
болмыс тұтастығын аңдататын тіршілік иесі. Алайда, адам әлеуметтік-тектік 
мәнге ие болғанмен, ол жалпы табиғат туындысы ретінде  - дара адамдық 
сипаты жағынан жанды мақұлық дүниесінен бөлектенбейді. 
Дара  адам  –  «homo  sapiens»  тектілердің  өкілі,  адамдық  даму 
нышандарының иесі – нақты адам. 
Даралық  –  нақты  адамның  табиғи  және  әлеуметтік  қабылданған 
қайталанбас ерекшеліктері мен қасиеттері. 
«Жеке адам» түсінігіне байланысты ең алдымен адамның қоғамдық мәнді 
сапалары еленеді. Адамның әлеуметтік мәні оның қоғаммен байланысында 
қалыптасады да, көрініс береді» [1, 179]
Тұлғаның  жекелік  қасиеті  –бұл  жеке  адамның  өз  басына  ғана  тән, 
қайталанбас қасиеті, оның тұлға болып қалыптасуы, өсуі, айналасындағы 
басқа  адамдарға  ұқсамауы.  Бұл  тұлғаның  таным  қажеттілігі  мен  өзіндік 
сананың дамуын білдіретін танымдық, рухани қарым-қатынас пен түсіну, 
мойындауды   білдіретін коммуникативтік, өзін көрсету, өзін-өзі мойындату 
және шығармашылық іс-әрекетін білдіретін конструктивтік қажеттіліктерінен 
көрінеді.  Қоғамда  тұлғалардың  жекелік  қасиеттерге  ұмтылуы  одан  әрі 
дамып, қоғамның әрбір мүшесі басқаларынан өзгешелене береді. Қоғамдағы 
тұлғалық фактордың өсуі ерекше әлеуметтік-психологиялық стереотиптің 
пайда болуына әкеледі. Осыған байланысты тілді меңгеру тұлғаның маңызды 
компоненті  ретінде  қарастырылады.  Сөйлеушінің  тілдік  білімі  санада   
Ю.Н.  Карауловтың  теориясы  бойынша  вербалды-семантикалық,  лингво-
когнитивтік  және  мотивациялық  немесе  іс-әрекеттік-коммуникативтік 
қажеттілік  деңгейлерінде    бейнеленеді.  Зерттеушінің  пікірінше  «тілдік 
тұлға  тілі  арқылы  көрінетін  психологиялық,  этикалық,  әлеуметтік  және 
т.б.  компоненттерінің  жиынтығынан  тұратын  адам»  [2].  Ұлттық  тілді 
тұтынушы тілдік тұлғаның құзіреті мен жадының қалыптасуы жөнінде А. 
Байтұрсынұлының айтқаны: «Адам ана тілін жасынан естуінше үлкендерден 
үйренеді. Содан соң тіл танытқыш кітаптардан таниды. Одан кейін үлгілі 
жазушылардың  сөзін  оқып,  өзі  іс  жүзінде  иә  ауызша  айтып,  иә  жазып 
қолданумен  біледі».  Әрбір  адамның  тілдік  тұлға  ретінде  қалыптасуын 
интертекстуалдық негізінде қарастырған  А.С. Әділова: «Әрбір адамның 
тілдік тұлға ретінде жеке когнитивтік кеңістігі болады, ал ол өз кезегінде 
түрлі ұжымдық( отбасылық, кәсіптік, діни, әлеуметтік) когнитивтік кеңістік 
жиынтығынан тұрады да, өзі өмір сүріп отырған қоғамның ұлттық-тілдік-
мәдени танымдық  базасына сүйенеді. Алайда бір ғана ұлттық когнитивтік 
кеңістікке жатса да, әр уақытта өмір сүруіне, қоғамдағы саяси-идеологиялық 
ұстанымдардың насихатталуы, ақпарат көздерінің жетімсіздігі, жабықтығы, 
ұлттық  әдебиет,  мәдениет  деректерінің  кейінгі  орынға  ығыстырылуы 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ
101
сияқты  экстралингвистикалық себептердің әсерінен тілдік тұлғалардың – 
автор мен оқырманның когнитивтік базасының өзі түрліше қалыптасатыны 
кездеседі. Ол, әрине, адамның әлеуметтену үдерісіне байланысты болады» - 
дейді [3, 39]. Ол тілдік тұлғаның тұрақты интертекстуалды ядросына ұлттық 
білім энциклопедиясына жататын ағарту стандарттарынан белгілі әдеби 
шығармалар, тарих, қоғам, мәдениет қайраткерлерінің есімдері мен сөздері, аса 
маңызды саяси-әлеуметтік оқиғалар, мәдени, тарихи, діни жәдігер-ескерткіштер 
жатқызып, тілдік тұлғаның динамикалық интертекстуалды қабатына уақыт және 
әлеуметтік жағдайларға қарай өзгеріп, үнемі маңыздылығы, қажеттілігі белгілі 
бір иерархиямен қайта ауысып отыратын күшті әдеби мәтіндерді кіргізеді. 
Тілдік тұлғаның интертекстуалды перифериясы  оның когнитивті деңгейінің 
ең қозғалғыш, ең өзгергіш бөлігі болып саналатынын айтып, оған  ән, жарнама, 
БАҚ  материалдары  сияқты  бұқаралық  мәдениет  мәтіндерін  жатқызады. 
Тілдік тұлғаның интертекстуалды перифериясы  белгілі бір жағдайларға орай 
әлеуметтің мәдени талғамдарының өзгеруіне байланысты тез әрі жиі ауысып 
отырады. Шындығында да, қазіргі жаһандану жағдайындағы ақпарттар ағыны 
толастамай, үдей түскен уақытта өмір сүріп отырған тілдік тұлғаның  аялық 
білімінің бұдан біраз жылдар бұрынғы оқырманнан өзгеше екендігі аян. Тілдік 
тұлғаны қалыптастырушы факторлар ретінде:
- отбасы мен алған тәрбиесі, білімі;
- қоғамдық-әлеуметтік жағдайлар;
- жаңа білім алуға құштарлығы мен қызығушылық ауқымының дамып 
отыруы;
-  қоғамға  танымал  адам  болуымен  қатар  әлеуметтік  маңызды  адам 
болу;
- сөйлеуде тілдік қазынаны пайдаланумен қатар жаңа үлгілерді жасай 
білуді айтуымызға болады.
Тілдік тұлға дегеніміз, ол тілді нақты қолданушының жіктеме белгілерінің 
жиынтығы емес, аялық білімнің де көрінісі. Ол, сонымен қатар, әлемнің тілдік 
көрінісі негізінде анықталатын суреткердің таным әлемі.  Жоғарыда айтылған 
факторлар  негізінде  қалыптасқан  тілдік  тұлға  -  сөз  жұмсау  ерекшелігі 
арқылы көрінетін әлеуметтік, психологиялық және этикалық компоненттердің 
жиынтығынан тұратын адам. Тілдік тұлғаға тән белгілер:
1) ана тілін жете меңгерген, өз тілінде дұрыс сөйлей алатын (ана тілі 
дегеніміз шартты, ол ана тілінде емес, басқа тілде сөйлеуі де мүмкін Б.Қ.);
2) әлеуметтік өмірге бейімделген, өзіндік қызығушылығы мен машығы бар;
3)әдеби тілді шығармашылық деңгейде тұтынатын  және қызмет ету 
барысында  өзіндік шығармашылығын   таныта алатын адам. 
«Өзге жеке адамдарға ұқсамайтын өзіндік ерекше сапалық қасиеті бар 
бірегей адам ғана тұлға бола алатыны белгілі. Яғни, елден ерек адам емес, тұлға 
талаптарына жауап беретін адам – тұлға. Адам тұлға болып тумайды, тұлға 

Вестник ПГУ №4, 2010
102
болып қалыптасады. Тілдік тұлға да солай. Тұлға өзге адамдармен, әлеуметтік 
институттармен қатынаста, әлеуметтік байланыстар жүйесінде танылуы тиіс, 
таныла отырып тарихи тұлға ретінде белгілі болады. Демек, тұлға өмірінің 
мәні «қарым-қатынас құндылығы» деңгейінде ашылады» [4, 12]. Яғни, дүниеге 
жаңа келген нәресте «адам» деп танылғанымен, «тұлға» деген атқа бірден ие 
бола алмайды.  Өсіп, ер жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана тұлға 
ретінде танимыз. Тұлға деп  белгілі бір іспен шұғылданып, азды-көпті тәжірибе 
жинақтаған, білімі мен дағдысы, өзіндік ұстанымы, дүниетанымы, мақсат-міндеті, 
бағыт-бағдары, сенімі бар адамды ғана айтамыз.  Психологияда тұлғаның жақсы, 
озық, ерен, топжарды түрлерімен қатар жауыз, керітартпа, бұзық, қаскөй т.б. 
түрлері көрсетіледі.  Тұлғаның аса өнегелі түріне имандылықты бойына сіңірген 
адам жатады. Қазақ халқы кез келгенді кісі деп атай бермей, оны имандылық 
пен адамгершіліктің белгісі, біртіндеп қалыптасатын адамның азаматтық ар-
ожданы, кісілік, кескін-келбеті, адамшылықтың өлшемі деп түсінген. Тұлғаның 
өмірлік бағытын көрсететін компоненттер көп. Соның бастылары ретінде 
мотивтер мен қажеттер, дүиетанымы мен сенімі, бейімділігі мен қызығушылығын 
айтуға болады. Бұндағы мотив  деп отырғанымыз, тұлғаны белгілі бір әрекетке 
бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын түрткі. Тұлғаны қандай да 
болмасын іс-әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы  түрткі (мотив) оның түрлі 
қажеттері. Қажеттер материалдық (киім-кешек, тамақ, баспана, т.б.) және рухани 
(білім, ғылым, өнер т.б.) қажеттер болып бөлінеді.
Дүниетаным  мен  сенім,  қызығу,  бейімділік  тұлғаны  әр  кезде  алға 
итермелеп  отыратын  ең  негізгі  қозғаушы  түрткілер  (мотивтер)  болып 
табылады. Біз тілдік тұлғаға тән екінші белгі  ретінде  әлеуметтік өмірге 
бейімделгендігін  және  өзіндік  қызығушылығы  мен  машығының  болуын 
атап көрсеткен болатынбыз. Қызығу өзінің мазмұны мен бағытына қарай 
материалдық, қоғамдық, кәсіптік, саяси, эстетикалық, оқырмандық, танымдық 
т.б. болып келеді. Таным қызығуына ғылым-білімге қызығуын, кино, өнер, 
музыкаға, суретке қызығуын эстетикалық қызығуларға жатқызамыз. Бұдан 
жоғарыда аталған қызығулардың өзі өз алдына бірнеше түрге бөлінетінін 
көруге болады. Адамның белгілі бір мақсат көздеп қызығулары тұлға ретінде 
қалыптасуына әсер етеді. 
Тілдік тұлғаға тән келесі бір белгі ол әдеби тілді шығармашылық деңгейде 
тұтынуы  мен  өзіндік шығармашылығын   таныта алуы.  Адам тілдік қазына 
мен шешендік өнерді терең меңгергенде елге танымал тілдік тұлға дәрежесіне 
көтеріледі. Шешендік - қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерінің бірі. Қазақ 
халқы бейнелі, астарлы, тұспалдап айтатын шешендік сөзге аса үйір халық. 
Халық  сөз құдіретінің психологиялық астарын жақсы аңғарған. Тіліміздегі 
«Тіл тас жарады, тас жармаса бас жарады», «Жылы-жылы сөйлесең жылан 
іннен шығады», «Жақсы сөз-жарым ырыс», «Жаңбырменен жер көгереді, 
Батаменен   ел көгереді» деген мақалдар соның айғағы. Халқымыздың  «Сөз 

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: