Дәрістің негізгі терминдері

Әрбір нақты жағдайда қандай көмек қажет екенін дәл анықтау үшін психологиялық-педагогикалық проблемаларды саралаудың алғашқы әрекеттерінен диагностика процесінде медицинада қабылданған үлгіні басшылыққа алады, оның мәні үш негізгі қадамды құрайды:

1) симптомдарды анықтау;

2) олардың себептерін анықтау;

3) осы симптомдарды емдеудің тиімді әдістерін табу.

Алайда, психикалық бұзылулар немесе педагогикалық олқылықтар соматикалық (дене) бұзылулар мен аурулардан әрең өзгеше екені анық. Психикалық бұзылулар симптомдары соматикалық симптомдар сияқты гомогенді емес. Мысалы, өкпенің қабыну белгілері шизофрения симптомдарына қарағанда әлдеқайда өзара байланысты. Сондықтан қазіргі психологиялық-педагогикалық кеңес беру мен психотерапияда проблемаларды сәйкестендірудің медициналық моделін қолдану аз және әрең ақталды. Психологиялық кеңес беру мен психотерапияның жекелеген мектептерінің арасында диагностикаға қатысты айқын қайшылықтар бар.

Әр түрлі теориялық бағдарлардың өкілдері, әдетте, клиенттің қиындықтарының әр түрлі аспектілерін бірінші жоспарға шығарады. Мысалы, аналитикалық бағытталған кеңесші психодинамикаға, бихевиорист — мінез — құлық көріністеріне, ал экзистенциалды терапия өкілі-субъективті әлемге көп көңіл бөледі. Бұл психологиялық диагностика жүйесін тұрақсыз етеді және олардың пайдасына емес. Ақырында, егер медицинада белгілі бір диагноз іс жүзінде қазіргі уақытта медицинаның даму деңгейіне сәйкес келетін ерекше емді ұйғарса, онда психологиялық кеңес беруде көмек көрсетудің сипаты мен тәсілдері клиенттің проблемаларына қарағанда, консультанттың теориялық бағдары бойынша болжауға оңай болады.

Бұл жағдайлардың барлығы психологиялық кеңес беру мен психотерапиядағы диагностикалық тәсілге "қарсы" және "қарсы" дәлелдерін талқылайды.

Диагностика қажеттілігін талап ететін консультанттар (көбінесе психоаналитикалық және бихевиористік бағдар өкілдері), клиенттің өткен және қазіргі мінез-құлқын бағалауға негізделген диагноз психологиялық көмек үдерісін дұрыс жоспарлауға мүмкіндік береді. Олардың пікірлері бойынша:

- диагноз бұзылудың одан әрі дамуын болжауға мүмкіндік береді;

- диагноз түрлі бұзылуларда көмек көрсетудің ерекше стратегиясын анықтайды;

- диагностикалық схемалар кәсіби мамандарға тиімді ынтымақтасуға мүмкіндік береді, өйткені әрбір диагностикалық санат мінез-құлықтың нақты сипаттамаларына сәйкес келеді;

- диагноз ғылыми-зерттеу жұмыстарының шекарасын анықтайды.

Диагностикалық тәсілдің түбегейлі сыншылары, ал олардың көпшілігін экзистенциалды-гуманистік бағыт өкілдері құрайды, кеңес беруде диагноз қажет емес, мүмкін, тіпті зиян болуы мүмкін деп санайды. Олар келесі негізгі дәлелдерді ұсынады:

- диагноз әдетте оқиғаның субъективті мәнін назарға алмай, клиенттің мінез-құлқына және уайымына консультанттың сараптамалық көзқарасын білдіреді;

- диагноз адамның күрделілігін елемейді; Rogers (1951) пікірі бойынша, көптеген диагноздар мінез-құлықты және субъективті әлемді жеңілдетеді; сонымен қатар, даралыққа емес, адамдар арасындағы ұқсастыққа бағдарлану орын алады, осылайша әрбір адамның әлеуетті мүмкіндіктері ескерілмейді және стереотиптеуге артықшылық беріледі;

- адамды диагностикалық санаттардың шеңберіне сыйдыруға тырысу кезінде ол төмендейді, себебі объектіге айналады; соңында, біз кеңес беруге тап болатын клиенттердің көпшілігі бірде-бір санатқа жатқызуға болмайды; оларда көптеген адамдарға бөтен емес өмірге бейімделудің қиындықтары бар; клиенттер пайда болған проблемаларды еңсеру қабілетін қалпына келтіру үшін көмекті қажет етеді; басқа адамды түсінудің ең жақсы тәсілі — бұл оның субъективті әлеміне батыру емес, оның субъективті әлеміне батыру.;

- диагноз клиентке қатысты консультанттың көру өрісін тарылтады, оны тек қойылған диагнозға сыйысатынын ғана назарға алады, ал бұл көбінесе түрлі кемшіліктерге байланысты көріністер, сонымен кеңес берудің басты алғышарты — адамның әлеуетті мүмкіндіктеріне, жеке тұлғаның өсуіне, жеке тұлғаның дамуына бағдарлау.;

- диагноз адамның диагнозымен таңылатын мінез — құлық тәсілін қабылдауға, ал клиенттің қоршаған адамдары-қойылған диагноз бойынша оны бағалауға мәжбүр етеді; белгілі ағылшын психиатры мен Laing (1967) антипсихиатриялық қозғалысының көшбасшысының пікірінше, клиент жиі консультант таңдайтын көзқарасты қабылдайды және өз мінез-құлқын тиісінше бағалай бастайды: "мен ақылсыз адаммын. Сондықтан сіз мені күтуге болады?"Szasz (1968) пікірі бойынша, диагноз көптеген жағдайларда проблеманы шеше алмайды, оларды қаншалықты шиеленістіреді: клиент өзіне жауапкершілікті қабылдауға міндетті психологиялық проблемалар диагнозға айналғанда, клиент іс-әрекеттері үшін жауапкершіліктен босатылады.

Диагностиканың кейбір қауіп-қатерлері туралы, оның қарсыластары тым радикалды емес (Bramer, Shostrom, 1982):

- жеткіліксіз деректер негізінде қате қорытынды жасауға болады;

- кеңесші клиенттің өмір тарихымен ұзақ уақыт айналысады және оның маңызды мінез-құлықтары мен қондырғыларына аз көңіл бөледі;

- кеңесшіде тестілеу нәтижелеріне сенім білдіру азғырады;

- диагностика кезінде клиенттің патологиялық реакцияларына көп көңіл бөлінеді және оның өмірінің салауатты және шығармашылық аспектілеріне қызығушылық жеткіліксіз;

- диагностика клиентке қатысты бағалау қондырғысын қалыптастырады және ол не істеу керек деген нұсқау беруге итермелейді.

Диагностикаға байланысты тағы бір қауіп кеңес беруде әртүрлі мәдениеттердің өкілдерімен кездескен кезде туындайды,себебі норма әдетте басым мәдени стереотиптер болып саналады. Sue (1981) американдық ортадағы азиялық тұтынушылар қатты тежелген ретінде бағаланған, өйткені ашылмаған, сенімсіздік пен эмоциялық ұстамдылық көрсеткенде мысал келтіреді. Америка мәдениетінде мүлдем қарама-қарсы мінез-құлық стандарттары мақұлданады. Таңқаларлық емес, бұл азиаттар бағдарланған көрінісі эмоциялар және скрытность тыс отбасылық шеңбер болып көрінеді американцам странными.

Kennedy (1977) пікірі бойынша, егер ол кеңесші пен клиент арасында қашықтық жасайды. Сондай-ақ, диагностика консультанттың негізгі тақырыбы болған кезде кеңес беруге қолөнер көзқарасында болады. Диагноз сондай-ақ клиентке шынайы және шынайы қарым-қатынасына кедергі келтіргенде ештеңе бермейді. Клиенттердің категориялануы, оларды "сөрелерге орналастыру" мәні бойынша кеңес беру байланысын бұзады. Өйткені, біреу оны түсіну әрекетінің орнына санаттардың біріне жатқызуға тырысқанда, әркім өзін ыңғайсыз және жағымсыз сезінеді.

Психологиялық кеңес беруде диагностиканың "жақтап" және "қарсы" дәлелдерін жинақтай отырып, екі шеткі көзқарасқа да бірдей қолайсыз деп айтуға болады. Диагностика-Клиентті терең түсінуге тырысатын психологиялық кеңес беру процесінің құрамдас бөлігі. Клиент та, консультант та бірінші рет соңғы кездесуге дейін іздеу және Аян процесінде болады. Тіпті диагностиканың қатаң шеңберінен бас тарта отырып, кеңесші өзіне сұрақтар қоюы керек:

- Қазір клиенттің өмірінде не болып жатыр?

- Клиент кеңес беруден не күтеді?

- Клиенттің әлеуетті мүмкіндіктері мен шектеулері қандай?

- Кеңес алуға қалай алыс және терең бару керек?

- Клиенттің қазіргі өмірінде негізгі психодинамика қандай?

Осы сұрақтарға жауап бере отырып, кеңесші клиенттің тілегі мен кеңес беру мақсаттарына қол жеткізу мүмкіндігін анықтайды. Осы мағынада диагностика кеңес беру сияқты жалғасқан және консультантқа клиенттің мәселелерін концептуалдауға көмектесетін перманентті процесс болып табылады.

Ақырында, егер диагнозды мүлдем елемеу керек, мысалы, шизофрения және маниакальды-депрессивті психоз сияқты нақты ауруларды елемеу керек, ал бұл этикалық мәселе. Аталған психикалық бұзылулар кезінде адам өзіне және қоршаған ортаға қауіпті.

Bramer және Shostrom (1982) пікірі бойынша, диагноз клиенттің өмір сүру стилін көрсетіп, кеңесшіге өз қызметінің стратегиясы мен тактикасын жоспарлауға, оның нәтижелерін тиімді болжауға және сонымен бірге күрделі қателіктерді болдырмау үшін клиенттің мінез-құлқындағы нақты патологияны ескермеуге көмектесуі тиіс. Жоғарыда аталған авторлар атап өткендей, нағыз кеңесші "Клиентті диагностикалық және психотерапиялық түсінеді".

Психологиялық анамнез " ұғымы»

Кеңесші клиентте проблемалар пайда болу себептерін тек ол туралы жеткілікті толық ақпарат контекстінде ғана түсінуі мүмкін. Бұл ақпарат психо-логикалық анамнезді құрайды. Алайда, бір кездесу үшін клиент туралы барлық қажетті ақпаратты жинау мүмкін емес. Әдетте бұған бірінші кездесулер кезінде көп көңіл бөлінеді, бірақ кеңес беру барысында клиенттің жеке тұлғасының "портретін" жаңа бөлшектермен толықтыру керектігін ұмытпау керек. Анамнезді жинау клиенттің өзі және өз проблемалары туралы әңгімесінен басталады. Қосымша ақпаратты біз клиенттің мінез-құлқын қадағалаудан, тестілеуден және басқа да құралдардан (армандар, суреттер, шығармалар) аламыз.

Психологиялық анамнез қажеттілігі принципті қарсылық тудырмайды, алайда экзистенциалды бағдар өкілдері қазіргі заманғы жағдайды көбірек зерттейді және клиенттен психоаналитика сияқты өзі туралы егжей-тегжейлі мәліметтерді талап етпейді.

Психологиялық анамнезді жинаудың түрлі схемалары бар. Олардың біреуі бойынша клиент туралы ақпараттың үш негізгі блогы бөлінеді:

1. Демографиялық ақпарат:

- клиенттің жасы;

- отбасылық жағдайы;

- мамандық;

— білім.

2. Өзекті мәселелер мен бұзушылықтар:

- қиындықтардың пайда болуы, дамуы және ұзақтығы;

- проблемалардың пайда болуы, асқынуы және шешілуімен байланысты өмірдегі оқиғалар;

- проблемалар туындаған жас;

- жеке тұлғаның қарым-қатынасының өзгеруі (әсіресе маңызды адамдарға), мүдделердің ауысуы, проблемалардың туындауымен байланысты физикалық жағдайдың нашарлауы (ұйқы, тәбет);

- клиенттің тікелей себебі;

- мәселелерді шешудің алдындағы әрекеттері (өз бетінше немесе басқа мамандардың көмегімен) және нәтижелері;

- дәрілерді қолдану;

- отбасылық анамнез (әсіресе психикалық аурулар, маскүнемдік, нашақорлық, өзіне-өзі қол жұмсау).

3. Психоәлеуметтік анамнез (маңызды тұлғааралық қатынастар):

- ерте балалық шақ (туудың жағдайы мен кезектілігі, негізгі тәрбиешілер, отбасындағы қарым-қатынас);

- мектепке дейінгі кезең (аға-інілер мен апа-қарындастардың тууы, отбасындағы басқа да елеулі оқиғалар, алғашқы естеліктер);

- кіші мектеп жасы (оқудағы жетістіктер мен сәтсіздіктер, мектептегі мұғалімдер мен құрдастармен проблемалар, отбасындағы қарым-қатынастар);

1. Психология ғылымындағы диагностикалық әдістемелер.

2. Топтық және жеке кеңес беру барысындағы психологиялық-педагогикалық диагностикалық әдістемелердін орны