Философия, саясаттану
Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени
жүктеу/скачать 1,65 Mb. Pdf көрінісі
|
4 Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени құндылықтардың эстетикасы қалаған шәкірттердің әрқашан да зор құрметпен атқарған істері болған. Себебі, әулиенің шарапатынан үміт етіп келген халыққа қызмет жасау – Қожа Ахмет Ясауидің «топырақ болу» яғни, адамға риясыз қызмет жасау қағидасына сай келеді. «Қырықтың бірін – Қыдыр» деп білген халық нанымына сай зияратшылардың дұғасының шарапаты Әулиенің жолында қызмет жасаған әрбір адамға да тиіп, бақ-дәулет әкелетініне сенген. Қақпа-есіктің орта бөлігінде есікті қағуға арналған екі қола алқа мен оларды ор- нататын топса-тұғырлары бар тік төртбұрышты тақташалар орналасқан. Тақташалардың әрқайсысы ағаш есікке әшекейлі, үлкен төрт шегемен бекітілген. Алқаның топса-тұғырлары барыстың басы бейнесінде сомдалып, одан төменірек алқаның өзінде барыстың екі кішкене аланының бейнелері сомдалған. Бұл барыс бейнелерінің сол жақ алқадағыларынының көздері ашық және үлкенінің жалы бар болса, оң жақ алқадағыларының көздері жабық және жалдары жоқ. Қола тақташада алқаның ұрылып ды- быс шығаруына арналған сегіз жапырақшалы гүл бейнесіндегі кішкене төстігі бар. Екі алқаны қаққанда дыбыс жиілігі әралуан, екі түрлі дыбыс шығатыны көңіл аудартады. Қола тақташаның жоғарғы жағы оймышты құйылған қошқармүйіз оюлардың жалғаса біріккен композициясынан тұрады. Тақташаның бетінде де өсімдік тектес, қошқар мүйіз және құс қанаты, құс тұмсығы, т. б. бейнелейтін оюлардың ерекше сәнді, үйлесімді өрнегі бедер- ленген. Алқалардың жалпы пішіні жүрекке ұқсайды, жиектері иректелген он төрт жапырақшадан құралған өрнектермен жиектелген және ортасындағы өсімдік тектес, қошқармүйіз оюлардың әсем де күрделі өрілімінен түзілген үйлесімді компо- зиция орын алған. Тайқазан құлақтарының, ту Лаухасының сырт пішіндерінің жүрекке ұқсас етіп жасалуы, осы және басқа да ке- сене мүліктеріндегі оюларда жүрекке ишаралайтын өрнектер композицияларының көптеп кездесуі Ясауидің хәл ілімі хик- мет дәстүріндегі жүрек танымына нұсқайды. Алқалардың ұш жағында балық және құс бейнелері таңбаланған. Көктегі, жердегі, судағы жануарлар әлемін бейнелейтін – құс, барыс, балық сияқты хайуанаттар суреттері осы есік сыртындағы алқалардан басқа жерде кездеспейді. Бұл алқаларды жиектей және тақташалардың жоғарғы бөлігінде ойылып жазылған, ал- тынмен апталып, күміспен күптелген парсы, араб тіліндегі насх жазуы бар. Қазақ тіліндегі мағынасы: «Пайғамбар айтты, ол кісіге 208 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері сәлем болсын: «дүние өткінші, сен дүниеде (Аллаға) бағынып өт». Қола тақташалардың оң жағындағысында басталып, сол жағында аяқталған Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың хадисінде дүниенің баянсыздығы айтылып қана қоймай, Аллаға мойынсұнуға бұйрық берілген. Шындығында адамның жалған дүниедегі өмірінің мәнге толып, мағынасы артуы үшін оның ақиқат жолды қалап, Аллаға мойынсұнуы, Оны жадынан шығармай әмірлерін бұлжытпай орындауы шарт. Парсы тіліндегі жазудың қазақ тіліндегі мағынасы: «Біздің мақсат артқа өрнек қалдырсақ, Жаралыстың ба- яны жоқ аңдасақ, Ақ жүректі адам ұлы кез болса, Еске алып, дұға қылсын, біз бейбақ. (Сағди, Гүлстан) Жеті жүз тоқсан тоғызыншы (1396–97) жылы, Құдайдан ғана үмітті, міскін ‘Изз ад-дин ибн Тадж ад-дин ал-Исаги жасады. Бұл кең есік әр қашан достарға – құтты һәм ашық, жауға – тар әрі жабық болсын». Жаратылыс сырына үңіліп, пікір толғауға жетелейтін, терең символдық мәнге толы өрнекті алқаларда жазылған сыр шумақтардың мағынасы да аса терең. Шебер өзінің қолынан шыққан өнер туындысын ғибратты өрнектермен әшекейлегенде, өзінің де бұл дүниеде мәңгі емес екенін, жаратылыстың да баянсыздығын ескере отырып, болашақ ұрпаққа өнеге, өрнек қалдырып, оның бағыштаған дұғасына мұқтаж екенін де айтады. Яғни, алқаларда адам бақилыққа сапар шеккесін де оның еңбегінің, ізгі ісінің жемісі – қоғам игілігіне пай- даланатын заттарының сауабы және жақсылыққа бастар өнегесінің сауабы, сондай-ақ дұға бағыштаған ұрпағының сауабы ретіде тоқталмай жетіп тұратыны жайлы Пайғамбар (с.ғ.с.) хадисінің мәнісі таңбаланған. Халқымыздың бұл дүниедегі пенделердің тілек-дұғасының Алла дәргәһында қабыл болуы үшін Әулиелердің дәнекер боларына деген сенімінің Пайғамбар (с.ғ.с.) хадисіне негізделгенін, осы сөздердің Әулиелердің сұлтанының кесенесі есіктерінде таңбалануынан да байқаймыз. Адамның бұл ілімнен жан-дүниесінің бәһәра тауып, мейірі қануы үшін Әулиелердің сұлтанының сырлы сұхбатына, осы күнге дейін жиылмаған Хақтықтың дастарханына ізгі ниетпен, таза көңілмен келіп, үлес алуы керек дегенге ишаралайтын нақыл сөзі таңбаланған. Ал, бұл ілімді дұрыс түсінбей немесе бұрыс мақсатта пайдалану ниетіндегі адамның жанына ешбір пайда таппасы, тіптен өзі теріс пиғылының зардабын шегуі хақ. Сондықтан да бұл есік досқа ашық дұшпанға жабық. «Менің хикметтерімді дертсізге айтпа, Баға жетпес гауһарымды наданға сатпа», «Ясауи хикметін даналар 209 4 Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени құндылықтардың эстетикасы естісін, Естіген жандар мұратына жетсін, Жауһар кенінен бір түйір алсын, Естімегеннің бәрі қасіретте қалсын», «Менің хикметтерім – кемел пір, Кім Құдайды таныса,жанымен бір», – деген Яса- уи мінажаттарында бұл ілімнің салмағы мен жауапкершілігі, қадір-қасиеті ашылып айтылады. Терең мағыналы хадистерді Қақпа есіктің жоғарғы картушына және қола тақташалардың да жоғарғы жағына таңбалануы, қола алқалардың барынша биік ор- натылуы – Алла қаләмін қасиет тұтқан халықтың салт-санасынан хабар береді. Биік орнатылған қола алқалардың есікті ашатын тұтқа қызметінен гөрі, есіктің ашылып жабылғанын білдіретін есік қаққыш қызметін атқарып, әулие есігіне қадам басқан шәкірттің мойынсұну ниетінен хабардар қылатын символдық мәні басым болса керек. Кірер есіктегі барыстың көзсіз болуы – мойынұсынуды білдіріп, ұстаздың жолбасшылығына толық- тай бағынған шәкірттің ханака табалдырығынан тәуекелмен аттағанының ишарасы десек, көзі ашық, жалы бар барыс бейнесі – ілкі ілімді иеленіп, хақиқат жолының күрескері болып шыққан, рухани-адамгершілік кемелдікті мақсат еткен адамды ишара- лайтындай. Шеберлердің жасаған бұйымдарында өз есімдерін таңбалап қалдыра отырып, әрдайым өздерінің дұғаға мұқтаж, Құдайға ғашық ғаріптік хәлдерін білдіруі олардың да Хаққа ғашықтықтың үлгісі болған Әзірет сұлтанның шарапатынан үміт күтетінін көрсетеді. Кесене ғимаратының, эпиграфиялық таңбаларының, ондағы жәдігерлердің аса көркем өрнектелуімен қатар, терең символдық мән-мағынамен байытылуы ол замандағы шеберлердің Машаихтардың ұлығының ілімінен сусындаған Яса- уи тариқатының өкілдері екендігін айқындайды. А.Ф. Лосевтің көзқарасы бойынша: «рәмізде бейнелен- ген шындықтың тереңдігі мен жан-жақтылығы соншалықты ол оның неғұрлым маңызды негізгі қырларын және оның ішкі сыр-сипатына толықтай тәуелді, кездойсоқ сыртқы қырларын толықтай қамтиды. Мазмұндық жалпылаудың осыншалық бай- ытылуымен қатар, өз бойында жекеліктер мен жалқылықтардың да пайда болу заңдарын сиғызады» [183, 199 б.]. Мәдениет жүйесіндегі рәміздің бұл қызметінен байқайтынымыз оның маңызды қозғаушы бастамасы, қоғамның мақсат-мұраты мен оның болашағының әлеуметтік қажетті үлгісі екен. Бұл күнде қақпа-есіктің орнына көшірме есік орнатылған. Көшірме есіктегі жазулар толық енгізілмеген және ою-өрнектер 210 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері де түпнұсқаға толық сәйкес келмейді. Қосалқы бөлшектер тұтас берілмеген. Кесенедегі XIV ғасырдан сақталып келе жатқан екі есіктің бірі қабірхана есігі – Қапсырма. Бұл (өлшемі – 2,5х1,4 м) есік орта ғасырлық оюлы есіктердің тамаша үлгісі болып табы- лады. Жалпы пішіні Жамағатхана есігіне ұқсас екі жақты ашы- латын Қабірхана есігі Жамағатхананың төрінде орналасып, Қабірханамен аралықты жалғастырады. Есіктің маңдайшасында үлкен қаңылтыр тақташа бар және оның жақтауы мен босағасы қаңылтырмен қапталған. Осы (тұтас күйіндегі өлшемі – 3,5х1,65 м) П тәріздес қаңылтыр қаптамалы босағада геометрияланған ме- дальондар тізбегі ішіне сулс қолтаңбасымен зерленіп, алтын- мен апталған жазулар бар. Есіктің өзі үш бөлікке бөлінген. Жоғарғы жағындағы екі шаршының ішінде оң жағында баста- лып, сол жағында аяқталатын, гүл өрнекті оюлармен астасқан сулс қолтаңбасымен ағашты ою арқылы бедерлеп жазылған Пайғамбардың (с.ғ.с.) хадисі орын алған. Есіктің ортаңғы бөлігінде, жарты баған жікжапқыштың екі белдеуінде куфи қолтаңбасымен парсы тілінде жазылған жазу бар. Есіктің жоғарғы тұсында екі алқаның дөңгелек қола тақташалары (диаметрі – 15 см.) және гүлге ұқсас сегіз жапырақты кішкене төстігі сақталып, алқаларының өздері жоғалған. Деректер бойынша жоғалған алқалар қақпа есіктің алқаларына ұқсас, сондағы жазулар да қайталанып жазылған. Бұл алқалардың суретін 1905 ж. А. Гуржиенко салған. Гүл жапырақшаларына ұқсатылып құйылған дөңгелек қола тақташа айналдыра сулс қолтаңбасымен өрнектелген жазулардан құралған. Есік заманында өте әдемі болған, бүгінде босағасында жазылған жазулардың көп бөлігі өшіп қалған, кейбір жерлері ғана оқылады, қаңылтырлары барынша қарайған. Жазуларда Құран аятынан үзінділер және хадистер мен даналық сөздердің мағынасы: «Пайғамбар, ол кісіге сәлем болсын, айтты: «Алланың сыйы – қақпасына келіп сұраған момынға [беріледі, Йә, Рахымды [Алла]! Йә, Пәк [Алла]! Йә, Дәлел [Алла]! Йә, Мейірбан [Алла]! Йә, Міндеттеуші [Алла]! Йә, есеп сұраушы Патша [Алла]! мағынасы: Пайғамбар, ол кісіге сәлем болсын, айтты (1) «...әй мүлік иесі Алла! [Кімге қаласаң] мүлік бересің....» Пайғамбар, ол кісіге сәлем болсын, айтты: «уақыты өтпей тұрып намаз оқуға асығыңдар, ажал келмей тұрып тәубаға келуге асығыңдар». Алланың елшісі рас айтты. Пайғамбар, ол кісіге сәлем болсын, айтты: «ілім іздеу – барлық мұсылман еркекке және әйелге парыз». Алланың елшісі 211 4 Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени құндылықтардың эстетикасы рас айтты. Ол кісіге игілік болсын. Пайғамбар, ол кісіге сәлем болсын, айтты: «дүние өткінші, сен дүниеде (Аллаға) бағынып өт». Пайғамбар, ол кісіге сәлем болсын, айтты: «дүниеде сый- құрметке бөлену – мол байлықпен болса, ақыретте сый-құрметті иелену – дүниедегі ізгі істердің көптігімен болады». Пайғамбар, ол кісіге сәлем болсын, айтты: ...йә, Алла Мұхаммедке игілік бер. ...Мұхаммед.... ...әл-Хасанға және Хусайынға, ... мухажирлер мен ансарлар.... ...Алла жақтан бір көмек және жақын бір жеңіс бар .... ...Алла. Мұхаммед. Хасан» – деген уақыт табынан өше бастаған жазуларды оқуға болады. А. Голан ежелгі рәміздердің негізгі мағынасын анықтау алғашқы образдарды түсінуге жол ашады деп анықтап, «культтік символика – мәдениеттің тұрақты элементі..., рәміздер кейбір өзгерістерге ғана ұшырап, ал кейде ешбір өзгерместен ғасырлар бойы сақталады. Рәмізде халықтың рухани мәдениетінің терең қабаттары көрініс тапқан»-деп сипаттайды [184, 8 б.]. Ясауи кесенесінде сақталған жәдігерлерде адамның рухани кемелденуі идеясының халықтың күнделікті тұрмыс тіршілігін, өмір сал- тын, дәстүрін, отбасылық, қоғамдық, өндірістік қатынастарын көктей өтіп, исламдық мазмұнмен байытатын бір рухани симво- лика сиғызылғанынан халықтың осы бір рухани идеяға топтаса алғандығы көрінеді. Рәміздің мәдени қызметінің бірі ақпараттық қатынасты атқарғанда өзінің мәнді идеялық-құнды бағдарларын үнемі жаңғыртып отыратындығымен мәдениет жадының таусылмас қазынасына ұқсайды. Бұл адамның ұжымдық жадының әмбебап және ықпалды тетігі ғана емес, мәдениет бірлігін синтездеуші принцип. Мәдениет жүйесіндегі рәміздің мәні мен оның орнын сипаттай отырып, Ю.М. Лотман: «рәміз мәдениет континумының неғұрлым тұрақты элементтерінің бірі. Мәдениет жадының маңызды механизмі болып, рәміз мәтіндерді, сюжеттік схемалар- ды және тағы басқа да семиотикалық құрылымдарды мәдениеттің бір кезеңінен басқа кезеңіне тасымалдайды. Мәдениеттің диа- хрониясы мен рәміздердің тұрақты жиынтығы маңызды түрде біртұтас механизмінің қызметін өздеріне алады. Өздері туралы мәдениет жадысын жүзеге асыра отырып, олар оңашаланған хронологиялық қабаттарға бөлінуге мүмкіндік бермейді. Өмір салты мәдениет өмірі мен рәміздерде көрініс тауып, мәдениеттің ұлттық және ареалдық шегін анықтайды» дей келе «Рәміз ешқашан 212 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері белгілі бір мәдениет кезеңіне тән емес, ол әрқашан бұл өткелден өтіп, өткеннен болашаққа сапар шегеді, басқаша айтсақ, рәміз мәдениеттің тұрақты элементі» деп түйіндейді. Сопылықтағы сабақтастығын сақтап үзілмей келе жатқан руханилық идеясы адамның рухани кемелдікке жетуі, осылайша хақтың айырықша сыйы – ладуни ілімді, нұрлы хикметті иелену. «Алланың сыйы» – ладуни ғылым, яғни Ясауидің хикмет дәстүріндегі хәл ғылымы, Шәкәрімнің сыр сөздеріндегі ар ілімі деп білсек, онда осы ілкі ілімді иеленуге кім лайықты? Бұл ілімнің – «Оның қақпасына келіп сұраған момынға» берілетіні айтылуы хадистің мағынасына терең үңілуге жетелейді. «Қәл ғылымына оқыңдар, хәл ғылымына жетіңдер, жоқтық ішіне батыңдар, барлықтардан алыңдар» [3, ...] деген Ясауи хикметтерінің астарына үңіліп, осы ладуни ілім жай- лы білуге болады. Адамның тек оқып білумен меңгеретін ілімі қәл ілімі болса, онымен қатар Алла тарапынан сый ретінде беріліп, жүрек тереңіне үңілгенде қол жеткізетін, хәл ілімі бар. «Жүрегіңнің түбіне терең бойла, одан тапқан – шын асыл тастай көрме» (Абай) дегендегі осы ілімнің жауһары – Хақ тағаланың Өзіне толықтай мойынсұнып сенген құлдарына беретін сыйы. «Мен ілімнің қаласы болсам, Әли сол қаланың есігі» деген пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадисіне орай Әулиенің кесенесі, оның бүкіл құрылымы, ою-өрнектері, онда сақталған киелі заттардың барлығы, сондай-ақ кесене есіктерінің өздері де адам баласын екі дүниенің бақытына, сый-құрметіне, шексіз игілігіне еге қылатын тек осы ладуни ілім екеніне нұсқап, соны иеленіп, рухани-адамгершілік кемелдікке жетуге шақырып тұр. Жеке тұлға адам өмірінің мәнмен толығуы ол өмір сүріп отырған қоғамның, қоршаған мәдени ортаның, жалпы адам- зат өркениетінің мәнге ие болуына негіз болған. Рәміздік мәнге ие жәдігерлерді зерттеу арқылы адамның қоршаған ортасын, тұрмыс салтын, қоғамды, мәдениеті мен әдет-ғұрпын, бүкіл бол- мысын уақыт пен кеңістіктің ауқымына симайтын рухани әмбебап мәнділіктермен толтырғанын көреміз. Жеке тұлға адам өмірінің мәнмен толығуы ол өмір сүріп отырған қоғамның, қоршаған мәдени ортаның, жалпы адам- зат өркениетінің мәнге ие болуына негіз болған. Рәміздік мәнге ие жәдігерлерді зерттеу арқылы адамның қоршаған ортасын, тұрмыс салтын, қоғамды, мәдениеті мен әдет-ғұрпын, бүкіл бол- мысын уақыт пен кеңістіктің ауқымына симайтын рухани әмбебап мәнділіктермен толтырғанын көреміз. 213 4 Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени құндылықтардың эстетикасы Рәміздердің образдық сипаты адамдардың эстетикалық са- насына ықпал етеді. Бұдан біз адамзаттың қоғамдық өмірінде рәміздердің ерекше орын алатынын байқаймыз. Рәміздің бұл ерекше сипаты шындықтың реалистік бейнесінің жалпы міндетіне байланысты дүниетаным ретінде сипатталады. Рәміздердің мәні дерексіз идеялармен ғана байланысты емес, сонымен қатар эмоциялық жан толқынысымен, эстетикалық көріністермен де тығыз байланысты. Осы қасиеттердің нәтижесінде терең жүзеге асқан рәміздің мазмұнға бай мәні адамдардың іс-әрекеті мен ұмтылыстары, ойларының шоғырлануына септігін тигізеді. Кей- де олар айрықша маңызды ұлы оқиғаларда, тарихи процестерде қозғаушы күштердегі рәміздер ретінде қолданылады. Ал рәміздің қызметі терең дүниетанымдық мағынасымен ерекшеленіп, бірқатар қасиеттерден тұрады. Атап айтар болсақ, оның семантикалық шексіздігі, бейнелілігі, құрылымының күрделілігі адамға деген әсері мен эмоцияға бейімділігімен құнды. Ол бір ойдың ғана емес, біртұтас мәтін бола алу қабілеті бар, ол үшін оның мәніне терең бойлауды қажет етеді. Көркем образдың мәндес түрі көркем символ эстетикадағы маңызды категория болып табылады. Ол реципиенттің, яғни, бағамдаушының рухын рухани әлемге көтеретіндей, көркем- эстетикалық таным талғамына қозғау салу арқылы, уақыт пен кеңістік алшақтығын жеңіп, адам санасында өткен тарихпен жан- ды байланыс түзетін қасиетімен сипатталады. Рәміздеу немесе символдау мазмұндық пәнділіктің нақтылы- сезімдік көрінісі ретінде кез келген көркем белсенділіктің, шығармашылық әдіснаманың негізін құрайды және өнер туындысының көркемдігі мен эстетикалық сапасын анықтайды. Рәміздеу «шығармашылық – түйсіну – ілеспелі шығармашылық» сияқты сұхбаттық үдеріс ретінде жүзеге асатын, орталық өзегін көркем шығармашылық құрап, рәмізденуші мәннің терең мазмұ- ны көрініс беретін, тек көркем рәмізде толыққанды көкейкестілігі анықталатын құбылыс. Көркем рәміз – көркем образдың рухани- эйдетикалық тұтастық ретінде қарастырылатын мәйекті өзегі. Ол нақтылы реципиенттің (қабылдаушының) ішкі жан дүниесінде белгілі бір өнер туындысын эстетикалық қабылдауына сай шұғылаланған көркем-бейнелік сәулесін түсіретін таным құралы болып табылады. Рәміздеумен ұштаса жүретін шығармашылық актысы барысында шебер болмыстың, ғаламның, өзінің ішкі жан- 214 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері дүниесінің ишаралары мен нышандарына жіті көңіл бөліп, осы рухани тәжірибені өзі меңгерген өнер түрінің формасында бей- нелеуге тырысады. Рәміздеу, яғни көркем шығарманың туында- уы барысында мән (эйдос) болмыстың, нақтылы құбылыстың, оқиғаның метафизикалық мәнісі ретінде көркемдік құралдармен бейнеленетін шебердің түйсінуімен жүйеге түсіп, бейнеленеді. Алайда бұл рәміздік бейнелеу және рәміздік мазмұн нақтылы реципиенттің туындыны эстетикалық қабылдауы сәтінде ғана толықтай ашылады. Рухани тәжірибелер үрдісінде өмір сүру үшін этностар дүниетанымдық принциптерін мәдени архетиптік, рәміздік фор- мада құрады. Олардың рухани жадысы табиғат, кеңістік пен уа- қыт, моральдық адамгершілік құндылықтар, ел мен жер, намыс пен ар-ождан, тілі мен дін, қасиет-кие сияқты ұғымдарды айқара қамтитын, көркем айшықты эстетикалық таным талғаммен, рәміздік құбылыстармен айшықталады. Рәміз халықтардың ру- хани және материалдық мәдениетінің ақиқат болмысын айқын- дайды. Рәміз бен семиотикалық таңбалар арқылы адам кез кел- ген құбылысты қабылдап, оған баға беріп, өз көзқарасы мен ойын білдіре алады. 215 Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы ҚОРЫТЫНДЫ Сонымен, «Қазақтың эстетикалық танымының құндылықтық- мағыналық негіздері» атты бұл ұжымдық монографияның автор- лары қазіргі жағдайларда мәдени бағдарлар жүйесін қалыптас- тыру үшін қажет біліктілік өлшемдерін жасақтау қажет деген ой- мен қазақтардың этноэкологиялық эстетикасының философиялық- антропологиялық, экзистенциалдық, құндылықтық, көркем және қолданбалы жақтарын зерделеуге барынша тырысты. Бұл үшін қазақ халқының эстетикалық дүниетанымының тарихи және за- манауи ерекшеліктері философиялық және мәдениеттанымдық тұрғыдан талданды, қазақ мәдениетінің эстетикалық құнды- лықтық сипатының мазмұны айқындалды. Болашақта «Халық тарих толқынында» мемлекеттік бағдарламасының аясында қазақ халқының эстетикалық санасы мен эстетикалық танымының философиялық, мәдениеттанулық қырлары одан ары зертте- ле түседі деген ойдамыз. Өйткені бұл бағыттағы зерттеулер қазіргідей материалдық сипаты басым тұтынушылық қоғамда табанымызда нық тұру үшін ұлттық дәстүрлі құндылықтардың құнарлы топырағынан нәр алып, руханилық тапшылығының ор- нын толтырады. Қазақ халқының ұлттық эстетикалық мәдениетінің дара төлтумалылығы ұлттық эстетикалық сана мен әлемдік бейнелі қабылдаудың ерекшеліктерімен анықталады. Бұл мәдениеттің өзгеше көрініс табуы осы ұлттың қалыптасу ерекшелігіне тәуелді әлеуметтік-тарихи шарттардың нәтижесі болып табылады. Тарих толқынында мұны эстетикалық тұрғыда қайта бағалау қазіргі қоғамның идеологиялық сұраныстарына лайықты жауап беріп, ұрпақты эстетикалық тәрбиелеу ісіне пайдалануға болады. Ғылыми жұмысқа қатысқан зерттеушілер тобы есерілуі тиіс маңызды қорытынды ретінде мынадай тұжырымдарды көпшіліктің назарына ұсынады. 1. Ұлттық эстетикалық мәдениеттердің төлтумалылығы дүние- ні бейнелі қабылдау мен қиялдың, ұлттық эстетикалық сана- 216 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері ның ерекшеліктерімен анықталады. Бұл мәдениеттердің өзгеше- ліктерінің көрінісі сол этностың қалыптасу ерекшелігінен туын- дайтын этнопсихология дамуының әлеуметтік-тарихи шартта- рының нәтижесі болып табылады. Бұл тұста көп нәрсе өмірқамы- ның жағдайларына, табиғи шарттарға, еңбек пен тұрмыстың нақты қалыптарына, сондай-ақ көркем және рухани әрекетке байланыс-ты болып келеді. Сондықтан, мемлекеттік органдар, бұқаралық ақпарат құралдары, оқу орындары мен мәдени орын- дар тарапынан жалпы ұлттық эстетикалық құндылықтарды қалыптастыру үшін қажетті жағдайларды жасау ұсынылады. 2. Қазақ халқының рухани мәдениетін аксиологиялық талдау оның этностық бірлік ретіндегі өмірінің ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндік береді. Ұлттық көркемдік сананы анықтаудағы, «эт- ностың рухани мәдениеті», «халықтың эстетикалық мәдениеті» ұғымдарының мазмұнын ашудағы көптеген әдіс-тәсілдердің бо- луы бұл тақырыптың аяғына дейін айқындалып бітпегенін көр- сетті. Осы мәселені шешудің бірден бір жолы – жаңа әдіснамалық тұрғыны және концепцияны қолдану. Бұл өз кезегінде зерттеуші- ден белгілі бір дүниетанымдық бағыттары мен стереотиптерін өзгертуді талап етеді. Осы ретте феноменологиялық, герме- невтикалық, салыстырмалы зерттеу әдістерімен қатар қолда- нылатын әдістердің бірі ретінде өркениеттік тұрғыдан зерттеу тәсілін атауға болады. Бұл зерттеу тәсілінің маңызды белгілерінің бірі ретінде әмбебаптық, ашықтық және көпқырлылығын атауға болады. Әмбебаптық қоғамды өмірдің материалдық, әлеуметтік және рухани пішіндерін жалпы бірлікте қарастыруға мүмкіндік береді. Ашықтық көптеген басқа да әдістерді (синергетика, гер- меневтика) қатар қолдануға жол ашады. Қазақ қоғамы мен қазақ мәдениетінің түп тамырын зерттеу барысында әдіснамалық бағыттар ретінде тарихилық, ғылыми объектілік, негізделген плю- рализм, төзімділік, пікірдің сыни көзқарасқа ие болуы және та- рихи шындыққа деген адалдық сияқты ұстанымдар басшылыққа алынуы тиіс. 3. Диахронды қырымен қатар, өз дамуындағы басымды- лықтары мен келешектерін ескере отырып синхронды қырында қазақ халқының эстетикалық танымының мәселелерін одан әрі философиялық және мәдениеттанулық зерделеудің қажет- тілігі айқын сезіліп отыр. Болашақта ортағасырлық түркі әлеміндегі көшпенді және отырықшы жұртшылықтың дүниені 217 Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы көркемдік игеруінің ерекшеліктерін ашуға, Орталық Азия көш- пенді халықтарының көркем мәдениетінің типтері мен түр- леріне исламның ықпалын айқындауға, қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы мен өнеріне ресейлік көркем мәдениеттің инно- вациялық ықпалын пайымдауға үлкен көңіл бөлінетін болады. Сондықтан біз негізгі дәстүрлі мәдени құндылықтардың жүйелер теориясын қайта жаңғырту үрдісін мұражайлық көнекөздер арқылы емес, заманауи көркем өнердің іс-тәжірибесі мен мәдени жанды пішіндері арқылы іске асыруға болады де- ген қорытындыға келеміз. Табиғатқа, іс-әрекетке эстетиканың онтологиялық мәселелеріне, ұлттық эстетикадағы дәстүр мен жаңашылдықтың қарым-қатынасына деген эстетикалық қарым- қатынас өнімді нәтиже береді. Бұл басқа тарихи кезеңдегі адамдардың өмір сүру мазмұнының сол заманғы жеткізу пішін- дері арқылы қазіргі уақытқа осы заманғы көркемдік өңделген түрде жеткізудің бірегей мүмкіндігіне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Өткеннің мұрасын игеру жолындағы қазіргі заманғы өнер үшін халықтық көркемдік шығармашылықтан туындаған классикалық мұраның кәсіби өнермен үйлесуі аса өзекті болып табылады. 4. Қысқа әрі нақты түсіндіруге тырысатын және ахуалдарды кестелерге бейімдейтін компьютерлік тілдің бейнелі әрі көркемдік сипатымен ерекшеленетін қазақ тілінің қызметіне тигізетін әсері, тұлға санасының дайын видео, кино және телеөнімдерді қабылдауы жағдайында этномәдени бірегейліктің негіздері қаншалықты өзгеріске ұшырайтыны да біздің талдаудың нысаны- на айналды. Бұқаралық ақпарат құралдары өздігінен ұлттық эстетикалық тәрбие мен білім қалыптастыру және дамытудың қажеттілігін түсінуден және сәйкесінше ол мәселенің қоғамдық санада орнықтыру қажеттілігін түсінуден әлі де алыс жатқандығы толғандырады. Бұл тағы бір рет ұлттық эстетиканың дамуы мен іс-тәжірибелік нұсқаулар жасап шығару мақсатында аталмыш мәселенің ғылыми зерттеушілік жоба аясында құрылымдық әдіснамалық зерттелу маңыздылығын дәлелдей түседі. 5. Қазақстан Республикасындағы қазіргі көркем үдерістер ерекше қызығушылық туғызады, оларды аксиологиялық және семиотикалық талдау өтпелі қоғам мен жаһандану жағдайындағы эстетикалық сана дамуының негізгі үрдістері мен әлеуметтік- 218 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері мәдени заңдылықтарын айқындауға мүмкіндік береді. Елдегі мәдени саясат дәстүрлі мәдениеттің ерекше эстетикалық тәжі- рибесін үйренуге және түсінуге қызығушылығын оятуға, әлем мен адамзатты терең түсінуге негізделген әлемнің эстетикалық көрінісін қалыптастырудың балама түрлерін табуға, респуб- ликаның тәрбиелік, білім берушілік және әлеуметтің мәдени іс әрекеті процесінде ата-бабалардың әлеуметтік және рухани тәжірибесінің жағымды жақтарын қолдануға бағытталуы тиіс. 6. Ұлттық эстетиканың алдында білім жүйесі және тәрбие арқылы әр адамның санасын қалыптастыру мәселесі тұр. Алай- да, соңғы меже негізгі барлық қоғамды адамгершілікке тәрбиелеу мақсатына бағытталуы тиіс. Қазіргі заманғы жаһандану үрдісі мен көп мәдениеттілік жағдайда бұл тек ұлттық мәдениетті қайта жаңғырту арқылы ғана қол жеткізуге болады. Білім беру «әлемнің мәдени келбетінен», ұлттық төл мәдениеттен, бірегейлік пен мәдени алуан түрліліктен айрылып қалу қаупінен алыс болу үшін белгілі бір этно мәдениеттің өкілі болумен қатар, әлемдік үрдістер жайлы «әлемдік түсінігі» бар адамды қалыптастыруға бағытталуы тиіс. 219 Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р ӘДЕБИЕТТЕР 1 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М.: Искусство, 1986. – 445 с. 2 Борев Ю. Эстетика. – 3 изд. – М.: Политиздат, 1981. – 399 с. 3 Гачев Г.Д. Национальные образы мира. – М.: Сов. писатель, 1988. – 448 с. 4 Лосев А.Ф. История античной эстетики. – М.: Ладомир, 1994. – 715 с.; 5 Шестаков В.П. Очерки по истории эстетики: от Сократа до Гегеля. – М.: Мысль, 1979. – 372 с. 6 Ингартен Р.Н. Исследования по эстетике. – М.: Иностранная лите- ратура, 1962. – 572 с. 7 Leaman O. Islamic Aesthetic: An Introduction. Edinburgh Unibersity Press. 2004. 8 Адамбаев Б. Казахское народное ораторское искусство. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 208 с. 9 Акатаев С. О специфике культуры кочевья // Кочевники. Эстетика. – Алматы: Гылым, 1993. – 264 с. 10 Алимжанова А.Ш. Динамика эстетических ценностей художе- ственной культуры казахского народа. – Алматы: Раритет, 2004. – 120 с. 11 Ауэзов М. Времен связующая нить. – Алма-Ата: Жазушы, 1972. – 134 с. 12 Ауэзов М. Энкидиада: К проблеме единства миров кочевья и осед- лости // В кн.: Кочевники. Эстетика. – Алматы: Гылым, 1993. – С. 53. 13 Байжігітов Б.К. Бейнелеу өнерінің философиялық мәселелері. Кеңістік пен уақыт ырғағындағы тұрақты сурет үлгілері. – Алматы: Ғылым-Өлке, 1998. – 192 б. 14 Балтабаев М.Х. Современная худождественная культура Казах- стана. – Алматы: РНЦПК, 1997. – 156 с. 15 Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы: Қаз. Ун-ті, 1998. – 203 б. 16 Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. – Ал- ма-Ата: Казахстан, 1973. – 332 с. 17 Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов (Основы жизнедея- тельности номадного общества). – Алматы: Социнвест. – М.: Горизонт, 1995. – 320 с. 18 Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа. – Алма-Ата: Ғылым, 1987. – 174 с. 220 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері 19 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. – Алматы: Са- нат, 1997. – 464 б. 20 Сулейменов О. Язык письма. – Алматы-Рим, 1998. – 502 с. 21 Турсунов Е. Единство эстетического опыта кочевых и некочевых народов // Кочевники. Эстетика. – Алматы: Гылым, 1993. – С. 96. 22 Шакенова Э. Художественное освоение мира // В кн.: Кочевники. Эстетика. – Алматы: Гылым, 1993. – С. 62. 23 Шалабаева Г.К. Постижение культуры. – Алматы: Атамұра, 2005. – 440 с. 24 Шаханов М. Заблуждение цивилизации. Сага о нравах эпохи. – Алматы: Өлке, 1999. – 176 с. 25 Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (этнографиче- ские очерки). – Алматы: Қазақстан, 1998. – 184 с. 26 Режабек Е.Я. Мифомышление. Проблемы антропогенеза и ста- новление культуры. – Кишинёв, 2002. – 172 с.; Ларичев В.Е. Колесо време- ни. Солнце, Луна и древние люди. – Новосибирск: Наука,1986. – 186 с.; Шер Я.А., Вишняцкий Л.Б., Бледнова Н.С. Происхождение знакового пове- дения. – М.: Научный мир, 2004. – 279 с.; Бажутина, Т.О. Происхождение человека. Концепция переходных состояний развития. – Новосибирск: Наука, 1993. – 155c.; Кларк Дж.Д. Африка от появления человека разум- ного современного вида до начала производства пищи (производящего хозяйства) [Текст] / Кларк Дж.Д. // История человечества: в 8т. Т. 1: До- исторические времена и начала цивилизации. – М.: Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС, 2003. – С. 214−230. 27 Юнг К. К пониманию психологии архетипа младенца // Само- сознание культуры и искусства XX века. Западная Европа и США. М. – СПб.: Университетская книга, 2000. – С. 132; Там же. Психология и поэтическое творчество. – С. 114−130.; Аристотель. Этика. Политика. Ри- торика. – Минск: Литература, 1998. – 1391с.; Платон. Сочинения: пер. с древнегреч.: Спб.: Изд-во ЛГУ, 2006. 28 Бердяев Н.А. Смысл истории. – М., 1990. – 175 с.; Тейяр де Шарден П. Феномен человека. М., 1987. – 240 с. 29 Платон Афинский. Диалоги. М.: Изд-во «Современный гумани- тарный университет», 2013. – 142 с. 30 Аристотель. Поэтика / Аристотель. – М.: Гослитиздат, 1957. – С. 39–40. 31 Там же. С. 82–83. 32 Августин Блаженный. О граде Божием / Августин Блаженный. – Минск: «Харвест»; – М.: ACT, 2000. – 1294 с. 33 Фома Аквинский. Онтология и теория познания: Фрагменты / Вступ.ст. В.П. Гайденко; РАН. Ин-т философии. – М.: Б. И., 2001. – 204 с. 34 Аль-Фараби. Философские трактаты. – Алма-Ата: Наука, 1970. – С. 239; Сагадеев А.В. Очеловеченный мир в философии и искусстве мусуль- манского средневековья // Эстетика и жизнь. – М., 1974. – Вып 3. – С. 477. 221 Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р 35 Бруно Дж. Диалоги. / Дж. Бруно. – М.: Гослитиздат, 1949. 36 Леонардо да Винчи. Избранное / Леонардо да Винчи. – М., 1952. – С. 190−200. 37 Дидро Д. Философские исследования о происхождении и приро- де прекрасного // Эстетика и литературная критика. – М.: Художествен- ная литература, 1980. – 659с. – С. 123. 38 Кант И. Критика способности суждения / Вступ. статья А.В. Гу- лыги / – М.: Искусство, 1994. – 365 с. – С. 159. 39 Гегель Г.В.Ф. Лекции по эстетике [в 2-х т.]. – СПб: Наука, 1999. 40 Шиллер Ф. Собр. соч. Т. 6. – М.: Гослитиздат, 1957. – С. 387−388. 41 Шеллинг Ф. Сочинения. В 2 т. – М., 1987. – Т. 1. – С. 390. 42 Маркс К. Экономическо-философские рукописи 1844 г. / К. Маркс, Ф.Энгельс. Соч. 2-е изд. T. 17. – M., 1966. – С. 88–89. 43 Шопенгауэр А. Мир как воля и представление: Афоризмы и мак- симы / Вступ. Ст. И. Лапшин. – Минск. Литература, 1998. 44 Ницше Ф. Рождение трагедии из духа музыки: предисловие к Ри- харду Вагнеру / Предисл. Б.Г. Соколова. – СПб.: Азбука, 2000. – 230 с. 45 Конт О. Дух позитивной философии / Вступ. ст. Соколов Б.Г. – СПб.: С.Петерб. филос. общество, 2002. – 146 с. 46 Луков Вл. А.Тэн Ипполит. Электронная энциклопедия «Совре- менная французская литература» (2011). Проверено 12 декабря 2011. Ар- хивировано из первоисточника 2 марта 2012. 47 Ортега-и-Гассет X. Дегуманизация искусства. Эссе о литературе и искусстве. Сборник. – М.: Радуга, 1991. 48 Леви-Строс К. Мифологики: в 4-х т. 1 Сырое и приготовленное. – М.: СПб.: Университетская книга, 2000. 49 Барт Р. Критика и эстетика // Зарубежная эстетика и теория лите- ратуры XIX–XX вв. / Общ. ред. Г.К. Косикова. – М.: Издательство МГУ, 1987. 50 Гадамер Г.-Х. Актуальность прекрасного. – М.: Искусство, 1991. 51 Адорно Т. Эстетическая теория. – М.: Республика, 2001. 52 Фромм Э. Анатомия человеческой деструктивности / Вступ. ст. П.С. Гуревича. – М.: ACT-ЛТД, 1998. – 670 с. 53 Белинский В.Г. Взгляд на русскую литературу. – М.: Современник, 1983. – 606 с.; Тальников Д.Л. Театральная эстетика Белинского. – М., Ис- кусство, 1962. 54 Чернышевский Н.Г. Полное собрание сочинений в 15-ти томах. – Т. 3. – М., 1947. – С. 227. 55 Писарев Д.И. Литературная критика в трех томах. Т. 1. Статьи 1859–1864 гг. – Л.: Художественная литература, 1981. 56 Толстой Л.H. Полное собрание сочинений. Т. 30. – М.: Гослитиз- дат, 1951. – С. 80. 57 Достоевский М.Ф. Об искусстве. Статьи и рецензии. – М.: Искус- ство, 1973. – С. 112–113. 222 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері 58 Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. – Ал- ма-Ата, 1973. 59 Ауэзов М. Абай Кунанбаев. Алма-Ата, 1967. Бейсембиев К. Миро- воззрение Абая Кунанбаева. – Алма-Ата, 1956. 60 Столович Л.Н. Природа эстетической ценности. – М., 1972; Со- циальная философия. Хрестоматия. / Сост. Г.С.Арефьева. – М.: Высшая школа, 1994. – С. 40. 61 Гольдентрихт С.С. Специфика эстетического сознания. – М.: «Высшая школа», 1974. – С. 96. 62 Крутоус В.П. Родословная красоты (прекрасное и целесообраз- ность). – М.: Искусство, 1988. 63 Малышев И.В. Социодинамика художественного сознания. – Ро- стов н/Д.: изд-во РГПИ, 1992. – С. 57. 64 Лосев А.Ф. Диалектика мифа. – М.: Изд-во «Правда», 1990. – С. 24. 65 Там же. – С. 72–73. 66 Лукач Д. Своеобразие эстетического. Т. 4. – М.: «Прогресс», 1986. – С. 109. 67 Петров В.М. Информационное мировоззрение и эстетика // Вза- имодействие человека и культуры»: теоретико-информационный под- ход: труды Международного научного симпозиума. – Таганрог: Б.И., 1998. – С. 71. 68 Акатай С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов (Истоки народной мысли). – Алматы, 1993. – Вып. 1. – С. 60–149. 69 Эпос о Гильгамеше. – М., 1961. – С. 13. 70 Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса. – Алматы: КИЦ ИФиП. – 285 с. – С. 8–9. 71 Ежов В.С. Архетипические основания эстетического сознания: ав- тореферат дисс. докт. филос. наук. – Москва, 2012. 72 Гегель Г.В.Ф. Эстетика в 4-х томах.– М.: Искусство, 1968. – Т. 1. – 326 с. – С. 13–14. 73 Гегель Г.В.Ф. Работы разных лет: В 2 т. – М., 1970. – Т. 1. – С. 212. 74 Шеллинг Ф.В. Система трансцендентального идеализма. – М., 1936. – С. 394. 75 Достоевский Ф.М. Полное собрание сочинений: В 30 т. – Л., 1976. – Т. 18. – С. 94. 76 Бондарев Ю.В. Подражание? Нет, творчество // Памятники Отече- ства. Альманах Всероссийского общества охраны памятников истории и культуры. – М., 1980. – № 1. – С. 49. 77 Ортега-Гассет Х. Эссе на эстетические темы в форме предисло- вия. – М., 1991. 78 Флиер А.О. О новой культурной политике в России // Обществен- ные науки и современность. – 1994. – № 5. – С. 21. 79 Флиер А.Я. Страсти по глобализации. – С. 205–220. 223 Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р 80 Чешков М.А. Развивающийся мир и посттоталитарная Россия. – М., 1994. – С. 142. 81 Табаков В.И. Историческое сознание этносов и его роль в истори- ческом развитии общества // Проблемы формирования исторического сознания: Материалы IV Всероссийской научно-практической конфе- ренции. – Н. Новгород, 2004. – 248 с. – С. 33–37; Бабаков, В.Г.; Семенов, В.М. Национальное сознание и национальная культура: (Методологические проблемы). – М., 1996; Мосунова Н.А. «Нациопонимание как предмет социально-философского исследования»: Автореф. дисс. канд.филос. наук).– Н. Новгород, 2008. 82 Табаков В.И. Русь спасёт социзм (сталинское строительство соци- ализма). – Н. Новгород, 2004. – С. 242, 244. 83 Панарин А.С. Искушение глобализмом. – М., 2000. – С. 184. 84 Покутнев В.Н. Художественное творчество и народная культура. В XXI век: духовно-нравственное и социальное здоровье человека. – М., МГУКИ, 2001. – С. 113. 85 Губогло М.Н. Этнология и современность // Этнографическое обо- зрение. – Уфа. –1998. – № 3. 86 Малыгина И.В. Национальная культура и национальное созна- ние. – М., 1998. – С. 53. 87 Шибаева М.М. Введение в философию культуры (западно-евро- пейская мысль о культуре). – М., 1998. С. 44. 88 Жирмунский В.М. Сказание об Алпамысе и богатырская сказка. – М., 1960. – С. 9–10; История казахской литературы. – Алма-Ата, 1968. – Т. 1. – С. 66; Каратаев М.М. Эстетика и эпос. – Алма-Ата, 1977. 89 Арнольдов А.И. Диалог культур: веление времени. – М., 2001. – С. 21. 90 Мамардашвили М. Как я понимаю философию. – М., 1992. – С. 23. 91 Гачев Г. Национальные образы мира. – Л., 1988; Гусев В.Е. Эстетиче- ский идеал в фольклоре // Вопросы философии. – 1966. – № 2 – С. 47–58. 92 Белинский В.Г. Полное собрание сочинений. – Т. 5. – С. 29. 93 Назарабаев Н.А. Лекция Президента РК в ЕНУ имени Л.Н.Гумилева «К экономике знаний через инновации и образование». Астана, 26.05.06. www.akorda.kz 94 Бакланова Т.И. Сущность народной художественной культуры и народного художественного творчества. Основы теории народной худо- жественной культуры // Народная художественная культура. – М., 2000. – С. 37. 95 Ерғалиев I., Телібаев F. Қазақ дүниетанымының негізгі ұғымдары// ҚР ҒА Хабарлары. – 1993, №3. – 17–23 бб. 96 Нурланова К.Ш. Человек и мир. Казахская национальная идея. – Алма-Ата: Қаржы-каражат, 1994. – 48 б. 97 Казыханова А. Эстетическая культура казахского народа. – Алма- ты: Ғылым, 1973. – 213 с. 224 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері 98 Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. – Ал- маты, 1993. 99 XIX ғасыр әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 224 б. 100 Абишев К. Избранное и переводы. – Алматы, 2011. – 558 с. 101 Хасанулы Б. Языки народов Казахстана: от молчания к стратегии развития. – Алматы: Арда, 2007. – 384 с. 102 Оспанов С. Арғытектану негіздері: тәңірлік пен жаратуштралық ілімді зерттеудің ғылыми-практикалық мәселелері. – Алматы: Арыс, 2009. – 424 б. 103 Қорқыт ата кітабы. – Алматы: Жазушы, 1994. – 160 б. 104 Краткий словарь по эстетике. – М: Просвещение, 1983. – 223 с. 105 Бекбоев А.А., Закиров У.А. Современные проблемы искусства и его связь с прошлым // Әл-Фараби. – №2. – 2008. – 29–38 бб. 106 Кшибеков Д., Кшибеков Т. Речь и письменность. Трансформация звуко-знаковых систем. – Алматы: Гылым, 2004. – 263 б. 107 Гачев Г. Национальные образы мира. Центральная Азия: Казах- стан, Киргизия. Космос Ислама. – М.: Издательский сервис, 2002. – 784 с. 108 Кенжан А. Рухы биік ұрпақ бойына патриоттық тәрбиені қалып- тастыру // Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ха- баршысы. – №4. – 2012. – 94–98 бб. 109 Оразкулова К. Дәстүрлі құндылықтардың көркемдік танымдағы көрінісі // Адам әлемі. – №4. – 2009. – 51–59 бб. 110 Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы: Мәдениеттану оқу құралы. – Алматы: Қазақ. Ун-ті, 1998. – 203 б. 111 Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев X. Традиционная культу- ра жизнеобеспечения казахов (Очерки теории и истории). – Алматы: Ғылым, 1998. – 234 с. 112 Арғынбаев X. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Өнер, 1987. – 128 б. 113 Қасқабасов С.А. Қазақтың халық прозасы. – Алматы: Ғылым, 1984. – 271 б. 114 Толеубаев А.Т. Доисламские реликты верования казахов. – Алма- Ата: Ғылым, 1991. – 213 с. 115 Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 464 б. 116 Шаханова Н. Мир традиционной культуры казахов (этнографи- ческие очерки). – Алматы: Казахстан, 1998. – 184 с. 117 Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма в аридной зоне древнего Казахстана// Поиски и рас копки в Казахстане. – Алма- Ата: Наука, 1972. – 214 с. 118 Касабек А., Касабек С. Искание истины (о природе национальной философии). – Алматы: Гылым, 1998. – 144 с. 119 Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов (Основы жизнедея- тельности номадного общества). – Алматы: «Соц.инвест» – Москва: «Го- ризонт», 1995. – 320 с. 225 Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р 120 Тойнби А. Дж. Постижение истории. – М.: Прогресс. Культура, 1991. – 606 с. 121 Букейханов А. Исторические судьбы Киргизского края и его культурные успехи. – Полное географическое описание нашего отче- ства. Т. XVIII. – СПб., 1903. – С. 156–175; Киргизы. Овцеводство в Степном крае. – Букейханов А. Избранное. – Алматы, 1995. – С. 66–77, 153–191. 122 Каратаев Н. Природа эстетического в казахском героическом эпосе // Кочевники и эстетика: Познание мира традиционным казах- ским искусством. – Алматы: Ғылым, 1993. – 264 с. 123 Гачев Г.Д. Национальные образы мира. Общие вопросы: рус- ский, болгарский, киргизский, грузинский, армянский. – М.: Сов.писа- тель, 1988. – 448 с. 124 Қасымжанов А.Х. Ұлы дәстүрлер кеңістігі мен уақыты / «Әлемдік философиялық мұра». Жиырма томдық. 20-том. «Қазіргі заманғы түркі философиясы». – Алматы: Жазушы, 2008. – 360 б. 125 Абай. Қара сөз. Поэмалары. – Алматы: Ел, 1993. – 272 б. 126 Дала уәлаятының газеті. – Алматы: Ғылым, 1994. – 816 б. 127 Маркс К., Энгельс Ф. Из ранних произведений М.: Госкомполи- тиздат, 1956. – 689 с. 128 Шиллер Ф. Собр. соч. в 7 т. М.: Гослитиздат, 1955–57. т. 6. – 791 с. 129 Ахметов З.А. О языке казахской поэзии. – Алма-ата, 1970. – С. 36. 130 Радлов В.В. Образцы народной литературы современных тюрк- ских племен. 5-бөлім. – СПб, 1885. 131 Тұрсынов Е. Қазақ әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. – Алматы: Ғылым, 1976. – 200 б. 132 Бес ғасыр жырлайды: ХV ғасырдан ХХ ғасырдың бас кезіне дейінгі қазақ ақын-жырауларының шығармалары. Үш томдық. (Құрастырған. М. Мағауин, М. Байділдаев). – Алматы: Жазушы, Т. І. 1984. – 256 б. 133 Маңмаңгер. Алматы: Жазушы, 1988. – 195 б. 134 Салықов К. Ойтолғақ. – Алматы: Жібек Жолы, 2001. – 172 б. 135 Жақанов И. Аққулар қонған Айдын көл: Деректі әңгімелер, эссе- лер – Алматы: Жазушы, 1988. – 208 б. 136 Нұрланова Қ.Ш. Жарық дүние // Заман-Қазақстан. – 1997, 1 қаңтар. 137 Адамбаев Б. Алтын сандық. – Алматы: Жазушы, 1989. – 195 б. 138 Негимов С. Шешендік өнер. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 208 б. 139 Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. – Алматы: Ғылым, 1994. – 136 б. 140 Цицерон Марк Тулий. Три трактата об ораторском искусстве, – М.: Ладомир, 1994. – 471 с. 141 Ақатай С.Н. Інжу-маржан секілді. – Алматы: Өнер. 1985. – 200 б. 142. Көпейұлы М.Ж. Таңдамалы. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы: Ғылым, 1990. – 271 б. 143 Бекежан Ахан. Сөз құдіретіне табынған // Ақиқат, №4, 2000. 226 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері 144 Әлменұлы Бөлтірік. Шешендік өнер. – Алматы: Білім, 1994. – 117 б. 145 Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973. – 446 б. 146 Рысқалиев Т.Х. Даналық пен түсініктің үлгілері. – Алматы: Ақыл кітабы, 1999. – 237 б. 147 Әбішев Қ.Ә. Философия. – Алматы, 1999. – 264 б. 148 Әуезов М. Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі / Әлем: әдеби-көркем және қоғамдық-саяси альманах. – Алматы, 1996. – 495 б. 149 Кодар А. Очерки по истории казахской литературы (с древней- ших времен до раннего творчества М.О. Ауэзова). – Алматы: Золотой век, 1999. – 152 с. 150 Жұмабаев М. Табалдырық. Манифест. – Алматы, 2011. – 106 б. 151 Иммануил Кант. Критика эстетической способности суждения. Сочинения в шести томах. Том 5. – М., 1966. – С. 556. 152 Иммануил Кант. Критика практического разума. Сочинения в шести томах. Т. 4., Ч. 1. – С. 311–543. 153 Шпенглер О. Закат Европы: Очерки морфологии мировой исто- рии. Образ и действительность. В 2-х т. – Минск: Поппури, 1998. Т. 1. – 688 с. 154 Кассирер Э. Философия символических форм. В 3-х т. – М.: Уни- верситетская книга, 2001. Т. 2. – 280 с. 155 Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. – М.: Искус- ство, 1972. – 363 с. 156 Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу. 1992. 157 Йасауи Қ.А. Хикмет жинақ: Даналық сыр, – Алматы: «Жалын», 1998. – 656 б. 158 Генон Р. Символы священной науки. – М.: Беловодье. 2002. 159 Бартольд В.В. Новый труд о половцах // Соч. Т. 5. 1968. – С. 393. 160 Құрышжанов А.Қ. Жұбанов А.Қ. Белботаев А.Б. Құманша-қазақша жиілік сөздік. – Алматы. – 1978. – 306 б. 161 Сүлейменов О. «АзиЯ». – Алматы, 1992. 162 Лёйнер Х. Символдрама. – Минск: Европейский гуманитарный университет, 2001. – 416 с. 163 Лотман Ю.М. К проблеме типологии культуры // Труды по зна- ковым системам. – Тарту: Тартуский университет, 1978. – 166 с. 164 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Бірінші кітап. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 512 б. 165 Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989, 1-т. – 384 б. 166 Лотман Ю.М. Семиосфера. Култьура и взрыв: Внутри мысля- щих миров. – СПб.: Искусство, 2000. – 704 с. 167 Кассирер Э. Избранное. Опыт о человеке. – М.: Гардарика, 1998. – 784 с. 168 Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. Құрастырушылар: Ә.Қ. Муминов, Б. Қорғанбек, С. Моллақанағатұлы, т. б. – Алматы, 2009. – 200 б. 227 Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р 169 Стародуб. Т.Х. Изображение неизабразимого: о специфике ара- бо-мусулманского визуального искусства // Одиссей. Человекң истории. – М., 2003. – С. 377. 170 Гаврилов М. О ремесленных цехах Средней Азиии и их статутах- рисоля // Известие Средне-Азиатского комитета по делам музеев и ох- ран памятников старины, искусство и природы. – Ташкент, 1928. – С. 225. 171 Шәлекенов У.Х. V–ХІІІ ғасырлардағы Баласағұн қаласы. – Алма- ты: Жібек жолы, 2006. – 248 б. 172 Швецов М.Л. Котлы из погребений средневековых кочевников // Советская археология, 1980. – № 2. – С. 201. 173 Акишев А.К. Искусство и мифология саков. – Алма-ата: Наука, 1984. – 118. 174 Тимуридский Ренесанс // Тамерлан. Эпоха. Личность. Деяние. / сост. Р. Рахмалиева. – Москва, 1992. – С. 531. 175 Лотман Ю.М. К проблеме типологии культуры // Труды по зна- ковым системам. – Тарту: Тартуский университет, 1978. – 166 с. 176 Шәкәрім. Иманым. – Алматы: 2000. – 321б. 177 Массон М.Е. Мовзолей Ходжа Ахмеда Ясеви. – Ташкент, 1930. – 25 с. 178 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б. 179 Лотман Ю.М. Семиосфера. Култьура и взрыв: Внутри мысля- щих миров. – СПб.: Искусство, 2000. – 704 с. 180 Тэрнер В. Символ и ритуал. – М.: Наука, 1983. – 277 с. 181 Кассирер Э. Избранное. Опыт о человеке. – М.: Гардарика, 1998. – 784 с. 182 Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. – М.: Искус- ство, 1972. – 363 с. 183 Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М.: Искусство, 1976 – 367 с. 184 Голан А. Миф и символ. – М.: Русслит, 1994, – 375 с. 228 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану институты туралы мәлімет Институт 1999 жылдың ақпан айында 1958 жылы ашылған Философия және құқық институтының және 1991 жылғы Философия институтының негізінде құрылды. Ол 2012 жылдың мамыр айында ҚР Үкіметінің қаулы- сымен Философия, саясаттану және дінтану институты болып қайта аталды. Институттың мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекеме ретіндегі негізгі міндеттері қазіргі қазақстандық қоғамның зияткерлік және рухани-адамгершілік әлеуетін дамытуға бағытталған философиялық- дүниетанымдық, философиялық-әдіснамалық, саясаттанулық, дінтанулық және әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу болып табылады. Бүгінде Философия, саясаттану және дінтану институты жоғары кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Институт оның құрылымын айқындайтын үш басты бағыт бойынша жұмыс істейді: философия, саясат- тану және дінтану. Онда ҚР ҰҒА 1 академигі, 2 корреспондент мүшесі, 21 ғылым докторы, 12 ғылым кандидаты, 3 PhD докторы, 13 PhD докторанты және 7 магистрант ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысады. Олардың ішінде 5 PhD докторант және 6 магистрант 2014 жылы «Ғылым Ордасының» базасында ҚР БҒМ ҒК ҒЗИ-нің әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-мен бірігіп жүргізетін ғылым мен білімнің интеграциясы жобасы шеңберінде магис- тратура мен докторантураға оқуға түсті. Институт 2012–2014 жылдарға арналған «Елдің зияткерлік әлеуеті» басым бағыты бойынша гранттық қаржыландыру шеңберінде 24 ғылыми- зерттеу жобасын орындайды. «Ғылыми қазына» салааралық ғылыми бағдарламасы аясында зерттеу жұмыстарын және 2013–2015 жылдарға арналған «Қазақстан-2050» Стратегиясын ғылыми ілеспелеу бойынша Тақырыптық жоспар аясында зерттеулер жүргізеді. Институт қызметкерлері саясат, ғылым, білім беру, мәдениет, дін, қазақ және әлемдік философия мәселелері бойынша монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялайды. Институт қызметкерлерінің ғылыми жарияланым- дары таяу және алыс шетелдердің ғылыми рейтингтік басылымдарында сұранысқа ие. Институт «Мәдени мұра» бағдарламасының шеңберінде «Шығыс Аристотелі» – әл-Фарабидің шығармалар жинағын (10 том), «Әлемдік философиялық мұраны» (20 том), «Қазақ халқының философиялық мұрасын» (20 том) шығарды. 229 4 Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени құндылықтардың эстетикасы Институт ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған екі журнал шығарады: «Адам әлемі» (1999 жылдан бері) және «Әл-Фараби» (2003 жылдан бері). Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі Институттың өз сайты бар. Институт үнемі халықаралық ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, пікірталас алаңдарын өткізіп тұрады. Бұл іс-шараларға қазақстандық және шетелдік ғалымдар қатысады. Институт Ресейдің, Беларустің, Әзірбайжанның, Қырғызстанның, Қытайдың, Германияның, АҚШ-ның, Түркияның, Иранның, Өзбекстанның, Тәжікстанның және басқа да елдердің ғылыми-зерттеу орталықтарымен тығыз ынтымақтастық орнатқан. Философия, саясаттану және дінтану институтының базасында әл- Фараби атындағы ҚазҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ, Абылай хан атын- дағы ҚазХҚжӘТУ, ХБА және т.б. жетекші қазақстандық жоғары оқу орындарының магистранттары мен PhD докторанттары тағылымдама мен зерттеу тәжірибесін өткізеді. Институтта қызметкерлердің кәсіби және ғылыми тұрғыда өсуі үшін барлық қажетті жағдайлар жасалған. Философия, саясаттану және дінтану институты туралы анағұрлым кең ақпаратты мына мекен-жайдан алуға болады: Қазақстан Республикасы, 050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29 (3 қабат) Тел.: +7 (727) 272-59-10 Факс: +7 (727) 272-59-10 E-mail: iph@iph.kz http://www.iph.kz 230 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері Информация об Институте философии, политологии и религиоведения Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан Институт был образован в феврале 1999 г. на базе созданного в 1958 г. Института философии и права, преобразованного в 1991 г. в Институт фи- лософии. В мае 2012 г. постановлением Правительства он был переимено- ван в Институт философии, политологии и религиоведения. Основной задачей Института как государственного научно-исследо- вательского учреждения является проведение философско-мировоззренче- ских, философско-методологических, политологических, религиоведческих и социологических исследований, направленных на развитие интеллекту- ального и духовно-нравственного потенциала современного казахстанского общества. Сегодня Институт философии, политологии и религиоведения являет- ся высокопрофессиональным научно-исследовательским центром. Инсти- тут работает по трем ключевым направлениям, определяющим его струк- туру: философия, политология и религиоведение. Здесь проводят научные исследования 1 академик, 2 члена-корреспондента НАН РК, 21 доктор и 12 кандидатов наук, 3 доктора PhD, 13 докторантов PhD и 7 магистрантов. Из них 5 докторантов PhD и 6 магистрантов в 2014 г. поступили в маги- стратуру и докторантуру PhD НИИ КН МОН РК совместно с КазНУ им. аль-Фараби на базе «Ғылым ордасы» в рамках проекта интеграции науки и образования. В Институте на 2012–2014 годы по приоритету «Интеллектуальный потенциал страны» выполняется 24 НИПа в рамках грантового финанси- рования, ведется работа в рамках междисциплинарной научной программы «Ғылыми қазына», проводятся исследования в рамках Тематического пла- на по научному сопровождению Стратегии «Казахстан-2050» на 2013–2015 годы. Сотрудниками издаются монографии и научные статьи по вопросам политики, науки, образования, культуры, религии, казахской и мировой философии. Научные публикации сотрудников Института востребованы в научных рейтинговых изданиях ближнего и дальнего зарубежья. В рамках программы «Культурное наследие» Институтом изданы со- брание сочинений «Аристотеля Востока» – аль-Фараби (10 томов), «Ми- ровое философское наследие» (20 томов), а также «Философское наследие казахского народа» (20 томов). 231 4 Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени құндылықтардың эстетикасы Издаются два журнала: «Адам әлемі» (с 1999 г.) и «Аль-Фараби» (с 2003 г.), рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК. Институт располагает собственным сайтом на трех языках: казахском, русском и английском. Институт регулярно проводит международные научные конференции, круглые столы, семинары, дискуссионные площадки, в которых принимают участие казахстанские и зарубежные ученые. Институт тесно сотрудничает с крупнейшими научно-исследовательскими центрами России, Белоруссии, Азербайджана, Кыргызстана, Китая, Германии, США, Турции, Ирана, Узбе- кистана, Таджикистана и других стран. На базе Института философии, политологии и религиоведения проходят стажировку и исследовательскую практику магистранты и докторанты PhD ведущих казахстанских высших учебных заведений, таких, как КазНУ им. аль-Фараби, КазНПУ им. Абая, КазУМОиМЯ им. Абылай хана, МАБ и др. В Институте созданы все необходимые условия для профессиональной работы и научного роста сотрудников. Более подробную информацию об Институте философии, политологии и религиоведения можно получить по адресу: Республика Казахстан, 050010 Алматы, ул. Курмангазы, 29 (3 этаж) Тел.: +7 (727) 272-59-10 Факс: +7 (727) 272-59-10 E-mail: iph@iph.kz http://www.iph.kz 232 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері Information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies of Committee Science of the Ministry of Education and Science оf the Republic of Kazakhstan The Institute was established in February 1999 on the base of established in 1958 the Institute for Philosophy and Law, and the Institute for Philosophy in 1991. By the Decree of Kazakhstan Government in 31 May, 2012, Institute was renamed to Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies. The main objectives of the Institute as a public research institution are conducting of philosophicalworld outlook, philosophical-methodological, political studies, religion studies and sociological studies aimed at social-cultural and socialpolitical development and strengthening the independence of Republic of Kazakhstan, development its intellectual and spiritual-moral potential. Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies is a highly skilled scientific research center. Institute has a three key directions that define its structure: philosophy, political science and religion studies. Currently, scientific research works is conducted by 1 Academician, 2 Correspondent Member of the National Academy of Science of RK, 21 Doctors of Science, 12 Candidates of Science, 3 PhD doctor in Political Science, 13 PhD Students and 7 Master Students. In 2014 5 PhD students and 6 Master’s students enrolled in master’s and doctoral PhD training programs of SRI CS MES RK in cooperation with the al-Farabi Kazakh National University on the basis of the «Gylym Ordasy» within the frameworks of science and education integration project. 24 scientific- research projects within the framework of grant financing for 2012–2014 years on priority of «Intellectual potential of the country» are being conducted, also the works within the framework of interdisciplinary scientific research program «Gylymi kazyna» are being carried out in the Thematic Plan on scientific support of the Strategy «Kazakhstan-2050» for 2013–2015. Institute employees publish the monographies and articles on important issues of politics, science, education, religion, culture, Kazakh and world philosophy, etc. The quality of scientific publications of the Institute is determined by the demand for scientific articles in rating’ journals of near and far abroad. Under the «Cultural Heritage» State Program ten-volume collection of works called «Aristotle of the East» – al-Farabi, twenty volumes «World philosophical heritage», twenty volumes «The Philosophical Heritage of the Kazakh nation», and other books were published by the Institute. Institute publishes two magazines: «Adam alemi» and «Al-Farabi» recommended by the Committee for Control of Education and Science of RK 233 4 Қазіргі Қазақстандағы діни және мәдени құндылықтардың эстетикасы that been published since 1999 and 2003. The Institute has its own website in three languages: Kazakh, Russian and English. Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies science regularly organizes international scientific conferences, seminars, round tables, where not only leading Kazakhstani political scientists and philosophers, but also many scientists from foreign countries are participants. Institute has cooperation with scientific-research centers of Russia, China, Germany, USA, Turkey, France, Great Britain, Iran, Azerbaijan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Belarus and others. Undergraduate Master’s degree and Doctorate students from leading Kazakh universities, such Al-Farabi KazNU, Abai KazNPU, Abylaikhan KazUIR&WL, IAB and others are conducting their research work and are trained at the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies. The Institute has created all necessary conditions for professional and scientific development of employees. More detailed information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies can be found at: Republic of Kazakhstan, 050010 Almaty, Kurmangazy Street, 29 (3rd floor) Phone: +7 (727) 272-59-10 Fax: +7 (727) 272-59-10 E-mail: iph@iph.kz http://www.iph.kz 234 Қазақ эстетикасының құндылықтық-мағыналық негіздері Ғылыми басылым Ұжымдық монография ҚАЗАҚ ЭСТЕТИКАСЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ-МАҒЫНАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Редакторы: Ж.Б. Ошақбаева Компьютерлік дизайн жасаған және беттеген Л.Н. Тоқтарбекова Басуға 31.10.2014. Пішімі 70/100 1 / 16 Шартты баспа табағы 14,6 б.т. Офсеттік басылым. Таралымы 500 дана. «ИП Волков А.И.» баспасында басылды. Райымбек даңғ., 212/1, оф. 319. Тел.: 330-03-12, 330-03-13 Document Outline
жүктеу/скачать 1,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|