Субъективті рух - әрбір адамның санасы, жаны («өзіндік рух»);
Объективті рух - рухтың екінші сатысы, түтас алғанда «қоғам рухы». Объективті рухтың көрініс беретін салалары - құқық, мораль, азаматтық қоғам, мемлекет
Абсолютті рух - рухтың ең жоғарғы көрінісі, мәңгі шын ақиқат, Абсолютты рухтың көрініс беретін салалары: өнер, дін, философия
(«Рух феноменологиясы» (1807)
Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831) - – неміс классикалық философиясының шыңы
Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931) Шәкәрім жанның мынадай ерекшеліктеріне басты назар аударады: 1) жан тән сияқты адамға о бастан берілген, ол таза табиғат туындысы емес, «жаратылыстың бір шыбынынан, не бір тозаңынан адам жаратыла алынбайды»; 2) жан баста бар болса, тұрған денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді; 3) жанның бар екендігіне жаннан шыққан ерік, талап, ой, мақсат, сезім, білім арқылы көзіміз жетсе де, оның денелерге қосылып кетуіне (индуизмдегідей) ешбір дәлел жоқ; 4) жанның жай психикадан айырмашылығын оның адами-моральдық негіздерінен іздеу керек, ұждан-жанның тілегі, осы арқылы жанның мәңгілігі жүзеге асады. Шәкәрім «Үш анық» еңбегінің аяғында мынадай қорытындыға келеді: «Мен жан да бар, жын да бар, адамның өз жанының қуаты да бар деймін. Дәлелім:
Шақырмаған жан келіп, кейде өзі пәленшенің жаны екеніне нанарлық сөз айтатыны.
Кісіге шақырмаған бақсылық-дуаналық, фақризм, жындылық кез болатыны.
Ұйқыда кезу лунатизм, магнетизм мен біреудің еркін билеу, түсі дәл келу - бұл үш түрлісі үш бөлек қуаттың иесі болуға лайық»
