Физика-математика бағытындағы Назарбаев Зиаткерлік мектебі Бейсеков Ж, Касымбекова Н. Ж

1. 
   Белгісізді таңдап алу.
   

2. 
   Теңдеу (кейде теңсіздікті) құру қажет. Теңдеулер жүйесін құрғанда есептің
   

3. 
   Қажетті белгісізді немесе қажетті белгісіздердің комбинациясын анықтау керек.
   

Сонымен, теңдеу құрып мәтіндік есептерді шешу мынадай жүйемен жүзеге асырылады:

1) айнымалылар енгізіледі, яғни ізделінді белгісіз шамаларды х, у, z, ... деп белгілейді;

2. 
   енгізілген айнымалыларды, сондай-ақ есептің шартында берілген сандар мен олардың арасындағы арақатысқа сүйеніп, теңдеу немесе олардың жүйесін құрады;
   
3. 
   осы теңдеуді (немесе олардың жүйелерін) шешеді;
   
4. 
   табылған шешімдердің ішінен есептің шартына сәйкес келетінін (іріктеп) таңдап алады.
   

Мәтіндік есептерді іскерлікпен шешу оқушылардың дағдысына байланысты анықталады. Көптеген оқушылардың кез келген мәтіндік есептерді теңдеу құруға берілген есептер деп қарастыру оларды адасушылыққа әкеліп соқтырады. Оқушылар психологиялық тұрғыдан алып қарағанда оған дайын емес, өйткені есепті шешу үшін тек теңдеу құру жеткіліксіз; немесе оларды теңдеусіз шешуге болады.

Бәрінен бұрын мәтіндік есептердің негізгі түрлерін ажырата білу керек. Біз бұл тарауда мәтіндік есептердің кейбір түрлерін және оларды шешудің негізгі әдістерін қарастырамыз.

• 
  Қозғалысқа берілген мәтіндік есептер;
  
• 
  Жұмыс пен еңбек өнімділігін анықтауға берілген мәтіндік есептер;
  
• 
  Концентрация мен проценттік құрамды анықтауға берілген мәтіндік есептер;
  
• 
  Арифметикалық амалдардың компоненттерінің арасындағы байланысты анықтауға берілген мәтіндік есептер;
  
• 
  Процентке берілген мәтіндік есептер.
  

Мәтіндік есептерді шешу туралы ұсынылған схемалар тестегі кездесетін барлық есептердің түрлерін қамтиды.

Мәтіндік есептердің алдын-ала талдаудың нәтижелерін анықтап, жазу керек. Жазудың ауызша түрі қолайлы емес. Қозғалысқа, жұмысқа, қоспаға берілген мәтіндік есептерде есептің шартын кесте түрінде жазу өте қолайлы. Мұндай жазу өте ықшамды, көрнекті, бастапқы берілген есептің тұжырымдамасын толық ауыстыра алады.

Қоспадағы заттың концентрациясына, бірлесіп жұмыс істеуге және жұмысқа берілген көптеген қиындықтар туғызатын мәтіндік есептерді шешу толық қарастырылған.

Тестте кездесетін мәтіндік есептерді шешуде оқушылар мынадай дағдыларды меңгеруі тиіс:

• 
  Бір пункттен екінші пунктке қозғалатын мәтіндік есептерді шешу;
  
• 
  Бір пункттен екінші пунктке қарай жолда аялдап, өтетін қозғалысқа берілген мәтіндік есептер;
  
• 
  әртүрлі пункттен шығып, бір-біріне қарама-қарсы қозғалатын мәтіндік есептер;
  
• 
  өзен бойындағы қозғалысқа берілген есептерді шығару;
  
• 
  шеңбер бойымен қозғалатын объектілерге берілген мәтіндік есептерді шешу;
  
• 
  бірлесіп жұмыс істеуге, жоспарлауға және бассейнді әртүрлі трубалармен бір мезгілде толтыруға берілген мәтіндік есептерді шешу;
  
• 
  пропорционал бөліктерге берілген есептерді шешу;
  
• 
  тура және кері пропорционал тәуелділікке берілген мәтіндік есептерді шешу;
  
• 
  санның цифрларының орындарын ауыстыруға берілген есептерді шешу;
  
• 
  қоспаға және қорытпаға берілген мәтіндік есептерді шешу;
  
• 
  процентке берілген мәтіндік есептерді шешу.
  

Есепті шешудің жоспары:

1. 
   Әдетте белгісіздер үшін арақашықтықты (егер ол берілмеген болса) алады немесе қозғалатын объектілердің жылдамдықтарын алады.
   
2. 
   Бұл жағдайларда теңдеу құру үшін, ереже бойынша, мынадай пайымдауларды қолданады:
   

б) Егер объектілер әртүрлі уақытта қозғалатын болса, онда олар кездескенге дейін бұрын шыққаны көп уақыт жүреді;

в) егер объектілер бірдей ара қашықтық жүрген болса, онда бұл ара қашықтықты бұл есептегі ортақ белгісіз шама деп қарастырған тиімді;

г) объектілер бір бағытта қозғалатын болса, біріншісінің екіншісін қуып жететін уақыты -ге тең болады.

Қозғалысқа берілген мәтіндік есептерді шығарған кезде мынадай ұйғарымдарды қабылдайды:

1. 
   Қозғалысты бірқалыпты деп есептейді;
   
2. 
   Жылдамдықты оң шама деп қарастырады;
   
3. 
   Қозғалыстағы денелердің бұрылуы және жаңа қозғалыс режиміне ауысуы лездік деп қарастырады.
   

Сонда есептің шартына сәйкес қозғалыс қарама-қарсы болатындықтан, мынадай теңдеу шығады: Бұдан