Физикалық практикум
Қысқаша теориялық кіріспе
жүктеу/скачать 3,87 Mb. Pdf көрінісі
|
| 15.3. Қысқаша теориялық кіріспе
Бипризма деп табандары тиістіріліп біріктірілген, сындырушы бұрыштары өте кішкене (жарты градус шамасында) екі призма түріндегі оптикалық бөлшекті айтады. Бипризма мөлдір шынының бір тұтас кесегінен жасалынады. Призмадан өткен жарық сәулелерінің жолдарын қарастыралық. Ол үшін нүктелік монохромат S жарық көзі бипризманың сындырғаш қабырғасына параллель орналасқан өте жіңішке саңылау. (Бұл саңылау 15.2-суреттің жазықтығына перпендикуляр орналасқан). Жарық көзіне таралған монохромат жарық толқыны призмаға келіп жеткеннен кейін, призма бетінде оның фронты екіге бөлінеді. Бипризмадан өткен екі жарық шоғының әрқайсысы геометриялық оптиканың заңына сәйкес, SО оптикалық осіне қарай ауытқиды. Сонымен, бипризмадан өткен шоқта қабаттасатын болады, бұлар 1 S және 2 S жалған көздерден тараған жарық секілді болады. Осы жарық көздерінен таралған жарық толқындары кеңістіктің барлық нүктелерінде кездесуі мүмкін. Бұл екі жарық шоғының толқындары өзара когерентті, себебі олар 1 S және 2 S бір жарық көзі S – тен тараған. Жарық толқындары қабаттасатын кеңістіктің кез-келген нүктеде жүрген жолдарының айырымына байланысты интерференция бейнесі пайда болады (15.2-суретте интерференциялық бейне пайда болатын кеңістік штрихпен көрсетілген). Мұндағы S – жарық көзі, 1 S және 2 S оның жорамал кескіндері, SО – системаның оптикалық осі. Системаның геометриясы мен интерференциялық көріністің локальдық (берілген аудандағы) сипаттамасы арасындағы байланысты табу үшін 3-суретті пайдаланамыз. Бұл суреттегі 1 S және 2 S сәулелердің призмадан өткеннен кейін пайда болған жорамал жарық көздері, 1 BB - интерференциялық көрініс байқалатын экран, 2 1 S S t - жалған толқын көздерінің ара қашықтығы және l AB толқын көздерінен экранға дейінгі қашықтық және m y BB 1 деп белгілеулер жасап (сонымен қатар t l деп санасақ) экранның берілген нүктесінде болатын жарықталынудың ең көп немесе ең аз болатын мәндеріне есеп жүргіземіз. 15.2-сурет. Бипризма арқылы өткен сәулелер жолының принциптік схемасы Егер 1 1 B S және 1 2 B S сәулелері жүрген жолдарының айырымы m B S B S 1 1 1 2 болса, онда экранның 1 B нүктесінде жарықталыну максимал болады. Жоғарыда айтылған t l екендігін еске алып, C S S 2 1 және 1 ABB үшбұрыштардың ұқсастығынан мынадай теңдеу жазуға болады: 120 AB BB C S C S 1 1 2 немесе l y t m . Осыдан m - максимумның В нүктесінен t l y m қашықтығында орналасатындығын көреміз. Осыған сүйеніп іргелес жататын екі максимумдардың ара қашықтығын мына теңдеумен анықтауға болады: t l y y y m m 1 (15.7) Бипризма көмегімен интерференцияланушы жарық толқын ұзындығын анықтауға мүмкіндік беретін негізгі есептеу формуласы осы болып табылады. Себебі, бұл формуладағы t l y , , шамаларды пайдаланатын қондырғыдан тікелей өлшей алатындығымызды кейінірек көретін боласыздар. Осыдан, интрференцияланушы жарықтың толқын ұзындығы (15.7) формула бойынша есетеп анықтауға мүмкіндік болады. 15.3-сурет. B B 1 жазықтығына орныққан (локализацияланған) интерференциялық сызықтарды есептеуге аралған сурет Бақылауға сүйеніп, 2 1 S S t - қашықтықты және жорамал жарық көздері мен экранға дейінгі қашықтықты ( l ) анықтаудың аса күрделі емес екендігін айта кету керек. Яғни, 2 1 S S t қашықтығын өлшеу үшін бипризма мен экран арасын (бипризма мен оптикалық микрометр арасына) оптикалық күші 5 диоптрий болатындай линза орналастырылады (15.4- суретте көрсетілген). Линзаны жүйенің (системаның) оптикалық осі бойымен оңға да және солға да жылжытуға болады. Осыны пайдаланып линзан жылжыта отырып оптикалық микрометрдің фокаль жызықтығында (экранда) толқынның жорамал көзі 1 S және 2 S саңылаулардың ( ' 1 S және ' 2 S ) айқын кескінін алуға болады. Бұлардың аралықтарын ( ' ' 2 ' 1 t S S ) оптикалық микрометр көмегімен өлшеп алуға болады. Осыған қоса толқындардың жорамал көздері ( ' 1 S және ' 2 S ) мен линза аралығына ( a ) және линза мен оптикалық микрометр (экран) аралығына ( ' a ) өлшеулер жүргізіледі. Өлшеу нәтижелері бойынша ( 2 1 OS S және ' ' 2 1 OS S үшбұрыштарының ұқсастығын пайдаланып) өзімізге анықтау керек t қашықтығын анықтауға мүмкіндік алынады, яғни 121 15.4-сурет. Жорамал жарық көздерінің ара қашықтығын есептеуге арналған сурет ' ' a a t t (15.8) ' 1 S және ' 2 S екі жорамал жарық көздерінің кескіндерін ұлғайтып та кішірейтіп те алуға болады. Біз пайдаланатын қондырғыда, оның оптикалық және геометриялық параметрлеріне байланысты саңылаулардың тек қана кішірейтілген кескінін алуға болады. Жорамал жарық көзі мен экран аралығын ( l ) өлшеу жайлы мынаны айтуға болады. Нақты жарық көзі S (саңылау) мен жалған жарық көздері ' 1 S және ' 2 S дәлірек қарастырсақ, жүйенің (системаның) оптикалық осіне перпендикуляр болатын бір жазықтықта орналаспаған. Бұлардың бір жазықтың бетінен ауытқуы бипризманың сындыру бұрыштарына және жарық көздерінің экраннан ара қашықтықта ( l ) орналасуына байланысты болады, яғни ығысу шамасы жарық көзі мен экран арақашықтығына салыстырғанда өте аз болады. Осыған байланысты жалған жарық көздерімен экран аралығы ( l ) деп нақтылы жарық көзі мен экран (қондырғыдағы окулярлық микрометр) аралығын алуға болады. Сонымен (15.7) және (15.8) өрнектерді пайдаланып, есепке керекті жарық толқынының ұзындығын (жарық фильтрінен өткеннен соң) анықтауға арналған өрнекті мына түрде жазуға болады: l a y at ' ' (15.9) Осы жолмен түрлі жарық фильтрлері (светофильтр) өткізетін жарық толқындарының ұзындықтарын анықтауға болады. жүктеу/скачать 3,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|