кететін  талш ы ктар  жүйесі  орналаскан. Алдынғы будандардағы жолдар

Ж үлынның өткізгіш жолдары.
  Жұлында  мидың 
Typj 
бөлімдеріне 
импульстерді 
өткізетін 
жоғары 
кара 
бағытталған  жолдардың  бастамасы  болатын  бірнеіи 
катар  нейрондар  бар.  Жұлынға  мидың  үлкен  шарлг 
рында, 
орта  және  аралық  мида  орналасқан  нер 
торшаларының  аксондарынан  түратын  төменге  қара 
бағытталған  көптеген  жолдар  да  бар.  Олар  жүлынныі 
түрлі  сегменттеріндегі  торшаларды  байланыстыратыі 
жолдармен  бірге  жүлынның  өткізгіш  жүйесінің  жоі 
тораптарына  айналады  және  бүлар  жүлынның  ақ  затыі 
түзеді.  Ал  ақ  затта  әрбір  өткізгіш  жолдың  өзіне  тәг 
орындары  бар  (1-і  кесте).
1-і  кесте
Ж үлынның жогары карай багытталган негізгі
жолдары
Өткізгіш  жолдар
Бағандары
Физиологиялык
маңызы
1.  Жіңішке  (Голль) 
будан
Артқы
Дененің  пассивті 
' 
козғалысының 
тактильді  сезімі
2.  Сына  тәрізді
арткы
Алдыңғыдай
3.  Дорсолатеральді
4.  Флексиг 
шоғырлары
5.  Говерс 
(вентральды)
6.  Дорсальды 
жүлынталамус
7.  Текто-жүлын
8.  Вентральды 
жүлын-таламус
Бүйір
Бүйір
Бүйір
Бүйір
Бүйір
Алдыңғы
Ауру  мен  темпера­
тура  сезімі 
Проприорецептивтік 
сіңірлерден  келетін 
тері  мен  кыс  ым 
сезімдері 
Алдынғыдай
Ауру  жэне  темпера-  і 
тура
Кору  жэне  ауру 
сезімі
Тактильді  сезім
Бүл 
жолдардың 
біразы 
үзілмей 
келе 
жаткаНИ 
афференттік  (сезгіш)  нейрондар.  Голль  және  БурдаХІ 
будандарынын 
шогырлары 
ақ 
заттың 
дорсальдЫИ
56 
I

ынын  кұрамында  келіп,  сопақша  мидың  Голль  м ен  
кУДдах  ядроларында  аяқгалады.  Дорсальды  буданның 
ыктары  тері-механикалық  сезімдерді  өткізетін  жол. 
^ ғ а р ы   карай  бағытталған  баска  жолдары  сүр  заттағы 
й о о н д а р д а н  
басталады.  Бүлар  екінші  дәрежелі  немесе 
Н*(Ьерентгік  екінші  дәрежелі  нейрондар  деп  аталады. 
Олардьін. 
көпшілігі  ак  заттың  латеральдық  буданынын 
кұрамында 
өтеді.  Мүнда  жүлын-таламус  жолы  ор и з ­
л аск ан . 
Бүл  жолдың  аксондары  сопакша  ми  мен  ортацгы 
мида 
багыттарын 
айқышталып 
өзгертіп, 
таламус 
нейрондарымен  синапс 
аркылы 
жалғасады.  Ж үлын- 
таламус  жолы  арқылы  тері  қабылдағыштарынан  келген 
импульстер  өтеді.
Латеральды  буданда  жүлын-мишық  жолдарының, 
тері  мен  ет  кабылдағыштарынан  келетін  импульстерді 
өткізетін  дорсальді  және  вентральді  талшыктары  өтеді.
Латеральді  буданның  күрамында  арка  цервикальді 
тораптың  талшыктары  бар.  Олардың  үштары  жүлынның 
мойын  бөлімінің  нейрондарымен,  яғни  цервикадьді 
ядроның  нейрондарымен  синапсталады. 
Цервикальді 
ядрода  бағыт  ауыстырғаннан  кейін  бұл  жол  мишык  пен 
ми бағанасының ядросына  қарай  кетеді.
Ауру  сезімінің  жолы  ақ затгың  вентральді  бағана-сында 
жинақгалған.  Және  де  артқы,  бүйірдегі  және  алдыңғы 
бағаналарында  жүлынның  өзінің  өткізгіш  жолдары  шогыр- 
ланған.  Олар  қызметгер  мен  рефлек-торлык  әрекеттердің 
өзара байланысын  камтамасыз етеді.  (2—кесте).
Жүлынның  төменге  карай  өткізу  жолдары  бірнеше 
жеке  тораптарға  бөлінеді.  Олар  ак  заттың  латеральді 
Және  вентральді будандарында  белгілі  бір  орын  алады.
Эволюциялық  ең  көне  төменге  кететін  жолдар 
ядросы  сопақша  ми  мен  көпіршеде  орналасқан  н е й - 
Рондардан  басталады.  Бүлар  ретикулярлы қ-ж үлындық 
* ӘНе  вестибулярлық  жол  тораптары.  Ретикулярлы қ- 
Ү Л Ь Щ д ы қ  
жол  арТҚЫ 
мидың  торлы  күры лы -м ы ны ң 
Кс°ндарынан  түрады.
Сут 
в°люциялык  ен  көне  төменге  қететін  жолдарға 
жол °РеКТІЛерде  ең  жоғаРЬІ  сатыда  дамыған  рубро-жүлын 
1  жатады. 
Мүнын  талшыктары 
ортаңғы 
мида
57

орналасқан  қызыл  төмпешіктегі  нейрондардың  аксон 
рынан  тұрады.  Бұл  жол  бағытын  айқыш  түрде  өзгертіг 
заттың латеральды  буданының  құрамында  өтеді.
2-і  ке
Ж улынның негізгі төменге карай өткізу жолдары
Өткізгіш  жолдар
Баға-
насы
Физиологиялык маңызы
1.  Латеральды 
қыртысжүлын
Бүлшық етке  баратын
(пирамид алык)
Бүйір
импульстер.  Ерікті  қимыл.
2.  Руброжүлын 
(Монаков)
Бүйір
Бүлшық еттер  тонусын
3.  Дорсальды
Бүйір
сақтайтын  импульстер. 
Дененің позасы  мен
вестибулярлык.
тепетендігін  камтамасыз
4.  Оливожүлын
Бүйір
ететін  импульстер. 
Қызметі  белгісіз.  Мүмкін
(Гельвегтің
таламожүлын  рефлексте-
5.  Ретикулярлы-
Алдың-
ріне  қатысатын  болар 
Жүлындағы  вегетативтік
жүлын
гы
орталықтар  мен  проприо-
6.  Вентральды
Алдың-
рецептивтік  бүлшық еттер- 
дің үршыктарының  сезім- 
талдығы  мен  бүлшық еттер 
тонусын  сақтайтын 
импульстер.
Дененің  позасы  мен  тенді- '
вестибуложүлын
ғы
гін  сақтайтын  импульстер.
7.  Тектожүлын
Алдың- Дыбыс  сезгіш  және  қозғау
ғы
шы  рефлекстері.
8.  Вентральды
Алдың-
Бүлшық еттерге  келетін
қыртыс  жүлын
гы
қимыл  рефлекстері.
(пирамид алық)
----------------------------------------і
Төмеңге  қарай  бағытталған  ең  манызды  жол  - 
қыртыс-жүлын  жолы  (пирамида  жолы).  Оның  нейроН
58

к е н  
жартышарлардын  козғаушы  орталығында 
дарЫ  скан.  Эволюциялык  даму  сатысында  бүл  ен  жаңа 
° рНа
болы п 
есептеледі.  Ол  тек  сүтқоректілер  мен  жогары 
Ж° Л жеде дамыған  приматтар  мен  адамда  тана  болады.
ДЭр6 
Жулыннын рефлексті қызметі.
  Жүлынның  рефлексті 
меті  кимылды  камтамасыз  етеді.  Жүлын  аркылы  осы 
кы?лекстердін  доғалары  өтеді,  бүлшык  еттердің  жиы- 
Р луы да  соларға  байланысты.  Тізе  рефлексі  қара-пайым 
кимыл  рефлексіне  мысал  бола  алады:  ол  тізенің  төменгі 
жағындағы  сінірін 
кенет  үрған  кезде 
аяктың  тез 
көтерілуінен  байкалады.
Жүлын  мимен  бірге  ішкі  мүшелер  —  жүрек,  қарын, 
куыктың және  жыныс  мүшелерінің  қызметін  реттейді.
Жүлынның  ак  заты  орталык  жүйке  жүйесінін  барлык 
бөлімінін  өзара  байланысы  мен  үйлесімді  жүмыс  істеуін 
камтамасыз  ете  отырып,  тіршілікке  манызды  қызмет 
аткарады. 
Қабылдағыштардан  жүлынға  кететін 
нерв 
импуль^ері талданады.
Жүлыннын  кызметін  ми  реттейді.  Омыртка  жотасы 
жараланғанда  немесе  сынғанда  адамнын  миы  мен 
жүлынының  арасындағы  байланыстың  үзілетіні  белгілі 
жағдай.  Мүндай  адамнын  миы  әдеттегідей  кызмет 
атқарады.  Бірак  орталықтары  зақымданған  жерден  томен 
орналасқан  жүлын  рефлекстерінің  көпшілігі  жойылып 
кетеді.  Мүндай  адамдар  басын  бүра  алады,  шайнай 
алады,  әр  нәрсеге  карайды,  кейде  олар  қолын  да 
кимылдатады.  Осыған  карамастан,  олардын  денесінін 
төменгі бөлігі  ешнәрсені  сезбей,  кимылсыз  қалады.
Жүлын 
рефлекстерін 
екі 
үлкен 
топқа 
бөледі: 
с°матикалык,
 
яғни  дене 
кимыл  рефлекстері  және 
вегетативтік,
  яғни  ішкі  мүшелердін  рефлекстері.
Бірінші  топқа  балтыр  еттерінің  катысуымен  іске 
асатын 
тізе  рефлексі
;  балтыр  еттерімен  орындалатын 
ахилл рефлексі т.
  б.
,  Күрделі  рефлекстерге  мыналар  жатады: 
Магнустын 
ко“
ЫН-  РеФлексгеРІ
  мойын  еттерін  ғана  козгалтып 
Май,  бүғана,  иык,  арқа  еттерін  де  жиырылтып  іске 
бу  ады-  Бүл  топка  қасыну,  енкею,  шалкаю,  оңға-солға 
ЫлУ,  жүру,  жүгіру рефлекстері  жатады.
59

Екінші  топқа  ішкі  мүшелердің  қатысуымен  орынлИ 
латын  рефлекстер  жатады.  Олар  жүлынның  бүйір  ж ә і  
алдынғы  мүйізшелерден  шығатын  нервтермен  баскарылаіД 
Бүларға  тыныс  алу,  ішек-карынның  қозғалу  рефлекстеИ 
куықгын зәр  шығару рефлекстері жатады. 
I
Вегетативтік  рефлекстер  бір-бірімен  карым-қатынаИ 
тта  болады.  Мысалы,  Гольц  рефлексі:  ішті  соғып  калғаИ  
да  жүрек  рефлекстері  тежеледі.  Ашнер  рефлексі  бойы н іЯ  
көзден 
шыккан 
ауырсыну 
мәліметі  жүректін 
с о н  
ыргағын  бәсендетеді. 
I
Демек,  жүлын  рефлекстері  өзара  бір-бірімен  қарыіЛ 
катынаста  болады.  Бүл  реттеу  және  үйлесімділік  мидыи 
катысуымен  де  іске  асады. 
I
1 Жүлын  рефлекстерінің  істен  шығуы.
 
Адамныи 
калыпты  жағдайы  қауырт  өзгергенде,  дәрі-дәрмектіш 
әсерімен  не  жүлынның  кан  айналымы  нашарлағанда  т.  б | 
кездейсоқ  жағдайда  жүлынның  рефлекторлык  қызмет* 
істен  шығады.  Рефлекстер  әлсірейді  немесе,  керісіншеі 
күшейеді.  Қатгы  суык  не  ыстық  болғанда,  жарақаттанғандя 
не уланғанда жүлын рефлекстері токырап  калады.
Қолдын  не  аяқтың  буыны  кабынғанда  одан  шыккаіі 
нерв  импульстері  бүлшық  еттің  жиырылуын  окыс  үдетеді 
де  сіңірі тартылып  қалады.
Бабинский  рефлексінің  істен  шыгуы:
  дені  с а і 
адамның  табанын  кытықтағанда  аяқтың  саусақтарьі 
бүгілуге тиіс,  ал  ауру  адамда,  керісінше,  жазылады.
Жүлынның  алдыңгы  (бауыр)  түбіршегі  не  арқаі 
түбіршегі  қабынса,  сол  жақ аяғы  қозғалмай  калады.
Броун-Секар 
синдромьг.
 
дененің 
закымдалғані 
жағының  сипауды  сезінуі  жоғалады,  ал  екінші  жағындя 
ыстық-суықты  сезіну  төмендейді.
Сал  (паралич)
  сезгіш  нервтердің  закымыдалуыныя 
салдарынан  туады.  Бір  жақты  сал  қолдың,  не  аяктым 
салы  және  аяқ-қолдын  салы  болуы  мүмкін.  Орталыи 
және  шеткі  сал  деген  де  түсініктер  бар.  Ми  закым-І 
далғанда  орталық  сал  пайда  болады:  ауру  адам  өз  еркімен 
қимылдай  алмайды,  бірак  жүлындағы  нерв  орталықтарЫІ 
аман  болғандықтан  біреудің  көмегімен  жүре  алады.  Алі 
шеткі  сал 
болғанда, 
жүлын  нерв  орталығы 
істеН]
60

ік к а н д ы к т а н , 
ауру  адам  біреудің  көмегімен  д< 
^майды.  Салдын  бүл  түрінен  сауыктыру  өте  киын.
в -л е к ц я я .
 
Ми  бағанасының  физиологиясы
Арткы  ми. 
Ортаңгы  ми. 
Олардың  нейрондык 
курамы.  Өткізгіш  және  рефлекторлык  кызметі.  Арткы 
мидың 
жүлынмен  байланысы. 
Мелшию  және  ми 
баганасынын  баска  күрделі  рефлекстері.  М идың  торлы 
күрылымы.
Арткы  мидың  қүрамына  сопақша  ми  және  Варолий 
көпірі  кіреді.  Артқы  мидың тіршіліктегі  маңызы  өте  зор.
Сопакша  ми
  мидың  бір  бөлігі  жүлынның  жалғасы 
сүр  және  ақ  заттардан  түрады.  Сол  жердегі  жүйке 
торшаларынан  түратын  сүр  зат  жүлындағыдай  бір  ғана 
жерге  топтаспаган,  ак  зат  аралықтарында  жеке-жеке 
шоғырлар  күрып,  көптеген  ядроларға,  қыз-меті  әр  түрлі 
орталықтарға  айналган.  Ақ  зат  жүйке  талшықтарынан 
түрады.  Бүл  талшықтар  қозуды  жогары  және  төмен  қарай 
өткізетін  жүлын  жолдарының  жалғасы  және  жүлынды 
мидың 
басқа 
бөлімдерімен, 
сопақша 
мимен 
байланыстырып  түрады.  Сопақша  ми  арқылы  өтетін 
кейбір  жүлын  жолдары  осы  мида  бір-бірімен  айқасып  оң 
жақтан  келген  талшықгар  сол  жаққа,  сол  жақтан  келген 
талшықтар  оң  жаққа  шыгады. 
Сүр  зат,  жогарыда 
аитылгандай,  нейрондардан  түрады,  рефлекстік  кызмет 
атқарады.  Бас  сүйектен  шыгатын  12  жүп  ми  нервтерінің 
соңғы  бесеуінін  (УІІІ,  IX,  X,  XI,  XII)  ядролары  мен 
ФКатар  аса  маңызды  рефлекстерді  іске  асыратын 
°рталықтар  және  жүлын  қызметін  ретгеуде  маңызды 
т°рлы  қүрылымньщ  бір  бөлігі  орналасқан.  Сопакдіа 
мидың 
нейрон 
шогырлары 
(жүйке 
орталықтары)
мньің  өмірін  камтамасыз  етуде  үлкен  роль  атқарады. 
/ 
н  тыныс,  кан  тамырларын  тарылтып,  кеңейтетін 
(ТежҒалтатын).  жүректің  соғуын  баяулатып,  сирететін 
5
у  еитін) 
орталықтар 
жатады. 
Бүлардын 
қайсысы
Лса Да,  адам  өледі.  Сопакша  мида,  сондай-ақ,  копте-
61

ген  қорғаныс  (көз  жасын  шыгару,  кірпік  қағу  жөтел 
түшкіру,  тер  шығару)  жэне  ас  корытуға  қатысы  ба| 
(шайнау,  жүту,  сілекей  шығару,  карын  сөлі  мен  үйкы  бе^ 
сөлін  шығаратын  және  қүсу)  рефлекс  орталыктары  6aJ 
Бүл  орталыктардың  да  өмірді  сактауда  маңызы  аз  еме<і 
Мысалы,  эмбрион  сатысында  жүту  орталыгы  дамы май 
қалса 
(бульбарлық 
сал), 
жаңа 
туған 
бала 
енесііі 
емгенімен,  ауызындағы  сүтті  жүта  алмайды.  Сүт  өңег 
арқылы  қарынға  бармай,  тыныс  жолы  арқылы  өкпегд 
қүйылады  да,  бала  өкпесі  қабынып  және  ашығып  өледі| 
Сопақша  мидың  мойын  және  көз  еттерінің  тонусыі 
өзгертетін  көптеген  қозғалтқыш  ядролары  көпір  және 
ортаңғы  мимен  бірге  статикалық және  статокинетикалык 
(вестибулярлық)  рефлекстерге  қатысады.
Сопақша  мидағы  торлы  күрылым  екі  түрлі  қызмет 
атқарады:
а)  жүлынның  кызметін  күшейтіп  не  әлсірететік 
төмен  қарай  бағытталған  эсер;
б)  ортаңгы  мидың  торлы  қүрылымымен  бірге  мидьн 
басқа  бөлімдерінің  кызметін  күшейттеін  жоғары 
жаққ^ 
карай  бағытталған  эсер.
Сопақша  мидын  рефлекстері  туа  біткен  рефлекстер 
болғанымен  бүлардың  орталықтарына  ми  кыртысы  ә с е и  
ете  алады.  Ми  қыртысының  сопақша  мидың  кызыметіня 
қандай  эсер  ететінін  келесі  мысалдардан  көруге  боладыГ 
Емізер  алдында  баланың  жаялығын  күрғатып  о ты рса| 
балада  осы  қимылға  сай  шартты  рефлекс  калыптасады  да 
қүндактай  бастасымен  онда  ему  рефлексі  басталады.  Ms- 
қыртысының  қүсу  орталығына  тигізетін  әсерін  мынадағ 
көруге  болады.  Аузына  ас  аларда  оның  шірік  иісін  ce3ceJ 
адамның  локсуы,  тіпті  күсуы  да  мүмкін.  Бүл  тәжірибеІ 
әсіресе,  гипноз  (иландыру)  жағдайында  анык  бай калады] 
Әртістер  сахнада  жүріп,  кажет  болса,  көз  жасын  төгіг 
жылай  алады.  Бүл  айтылғандар  сопакша  мидың  кызметііі 
ми  қыртысы  реттейтінін  көрсетеді.
Варолий  көпірінің
  кызметі  осы  күнге  дейін  толык 
анықталмаған.  Көпірдің  қүрамында  ақ  зат  көп.  Сондык-І 
тан  онын  ең  басты  қызметі  жүйке  серпіністерін  откізу£ 
Ақ  зат  негізінен  жүлыннын  жоғары  бағытталған  жәнеі
62

m 
ж ү л ы н ға  
карай  (төмен)  бағытталған жолдары. 
мИДд к 
заттар 
аралығында 
бөлек-бөлек 
нейрон 
ғырлары  жайылган.  Бүлардын  ішінде  бас  сүйек-ми 
Шйкелерінін  V,VI,VII  жүптарынын  ядролары,  көлденен 
лак еггерді  ширықтыруға  қатысатын  рефлекс  орталык-
*  
үйыктау  және  үйықтамау  (сергек  болу)  тәртібін 
оеттейтін  торлы  қүрылым  нейрондары  бар.  Бүлармен 
катар  көпірде  дем  алуды  дем  шығарумен  алмастырып 
отыратын 
пневмотаксикалық 
орталык 
пен 
тыныс 
орталығында  зат  алмасуын  реттейтін  апнейстік  орталык 
орналаскан.
Мидан  шығатын  12  жүп  нервтердің  сегізі  арткы 
мидан  тарайды.  Олар  мыналар:  үштармакты,  көз  алма- 
сын  кейін  тартатын,  бет,  есту,  жүтқыншак,  кезеген, 
косымша және  тіл  асты  нервтері.
Осы  нервтердің  қатысуымен  тыныс  алу,  жүрек  соғу, 
қан  айналымы,  тамақтану,  түшкіру,  күсу,  терлеу,  жылау, 
кірпік  кағу,  жөтелу  сиякты  тіршілікте  манызды  рефлекс­
тер ортал ыктары  бар.
Мысалы,  кезеген  нерв  ағзаның  ішкі  дүниесін,  өкпе- 
бауыр,  жүрек,  кок  бауыр,  ішек-карын,  бүйрек  т.  б.  ішкі 
мүшелердін кызметін  басқарып, ретгеп,  үйлестіріп отырады.
Сопакша  мида  демді  ішке  алу  және  сыртқа  шығару 
рефлекстерінін  орталықгары  барын  XIX  ғ.  Н.А.  Мислав- 
ский  ашкан.  Олар  үздіксіз  кезектесіп,  бірі  серпілгенде 
екіншісі  токырайды. 
Бүлардын  ауыспалы  кезектесуі 
тыныс  алу  ырғағын  үйлестіреді.
Дене  кимылын  және  ішкі  мүшелердің  рефлекторлык 
Қьізметін  реттейтін  рефлекстер  орталыктары  сопақша  ми 
Мен  Варолий  копірінде  орналаскан.  Олар  соматикалык 
және  вегетативтік  рефлекстердің  бір-бірімен  қатынасын 
асқарып,  үйлесімді  етеді.
Ортаңғы  ми  Варолий  көпірі  және  сопақша  мимен 
фге  ми  бағанасының  негізін  қүрады.  Онын  сырт 
Жағьщда  ми  Кақпағы,  ішкі  жағында  ми  аякшалары 
орналасқан.  Ортанғы  мидьщ  сүрғылт  заты  күрамында 
төмпешік,  кара  зат,  кызыл  түйін,  III  және  ІУ  жүп 
нервтерінің  түйінісі  мен  торлы  қүрылым  болады. 
Ртаңғы  ми  арқылы  жоғары  қарай  көру  төмпеш ігіне
63

(таламусқа),  миш ыққа  баратын  жолдар,  ми  кырты- 
сынан,  жолак  денеден,  гипоталамустан  томен  карай 
бағытталған  ортаңғы  миға,  сопақш а  миға,  жүлынға 
баратын  жолдар  өтеді.
Торт  төмпешік  пен  коз  алмасын  қозғайтын  III  жүп 
нервтер  түйіндері  ортаңғы  мидың  сырт  жағында,  ал  ішкі 
жағында  қара  зат,  қызыл  түйін  жэне  IV  жүп  шиыршық 
жүйке  нейрондары  орналаскан.
Көз  алмасын  қозғайтын  III  жүп  жүйке  аралас  жүйке 
тармақгары  арасында  көздің  қиғаш  еттерінен  баска 
еттерді  жиырылтатын  талшықтармен  қатар  көз  еттерінен 
орталыққа  тебетін 
сезгіш 
жүйке 
талшыктары  бар. 
Мүнымен  қатар,  бүл  жүйкенің  арасында  ортанғы  мида 
орналасқан  парасимпатикалық  түйіндердің  преганглия- 
лык  талшыктары  бар.  Бүл  жүйке  серпіністерін  кірпіктік 
түйіннен  екінші  нейронға  жеткізеді. 
Бүл  түйіннен 
басталған  постганглиялық  талшықтар  көздің  карашығын 
тарылтатын  етті  жиырылтатын  эфференттік  жүйке.  Ми 
жүйкелерінің  ІУ  жүп  жүйкесі  де  аралас  жүйке.  Талшық- 
тар  арасында  көздің  жоғарғы  қиғаш  етін  жиырылтатын 
қозғалтқыш  талшықтар  мен  қатар  еттің  өз  рецепторынан 
шыққан 
серпіністерді 
орталыкка 
жеткізетін 
сезгіш 
талшықтар  да  бар.
Торт  төмпешіктің 
алдыңгысы
  кору  кабылдағышы- 
ның  тітіркенуінен  туатын  қимылдарды  жүзеге  асыратын 
орталық.  Бүл  орталыкка  сериіністер  көру  жүйкесінің 
бүтақтары 
арқылы 
жетеді. 
Төмпешік  түсында 
кәз 
алмасын  қозғалтатын  жүйкенін  түйіні  бар.  Осыған  байла- 
ныысты  көздің  тор  кабатынан  келіп  түскен  серпіністер 
алдыңғы  төмпешіктен  шығып,  коз  алмасын  козғайтын 
жүйкенің  түйініне,  ортаңғы  мидағы  баска  да  қимыл 
түйіндерге  онай  жетеді.  Осы  байланыстардың  аркасында 
көздін,  бастың,  дененін  жарық  түскен  жақка  қарай 
бүрылуы,  коз  карашығының  тарылуы  жэне  аккомодация 
рефлекстері  пайда  болады.  Аталған  рефлекстер  кору 
орталығында  орналасқан.  Ми  сьщарын  алып  тастағанда 
да  олар  жойылмайды.
Арткы
  төмпешіктер  естуге  қатысады.  Бүлардың 
қатысуымен  ең  алдымен  есту,  соған  орай  жөн  табу  реф-
64

лекстері,  яғни  күлак  жарғағы,  бастың  қатты  дыбыс 
шыккан  бағытка  бүрылуы.  Бүл  рефлекстер  үлкен  ми 
жарты  шарын  алып  тастағанда жойылмайды.
Төрт  төмпешік  кенеттен  эсер  еткен  тітіркендіргішке 
жауап  ретінде  корғаныс  рефлекстерін  тудырады,  осыған 
байланысты  олар  сақтық  рефлекстері  деп  аталды.  Мыса­
лы,  ыдыстағы  сүйыктық  байқаусызда  төгілгенде  адам 
онын  кауіпті  екенін  түсініп  үлгермей-ақ  лезде  бір  жакка 
қарай  ығысады.
Қызыл  түйін
  орталық  жүйке  жүйесінің  барлық 
бөлімдерімен  және  ми  қыртысымен  тығыз  байланыста 
болады.  Ол  бүлшык  еттердің  тонусын  реттейтін  қозғалыс 
орталығы.  Мысалы,  мысықтың  ми  бағанасын  қызыл 
ядродан  жоғарырақ жерден  көлденең  тіліп  жіберсе,  оның 
жүріс-түрысында  айтарлықтай  озгерістер  пайда  болмай­
ды.  Ал  миды  қызыл  ядродан  төменірек  тілгенде  мелшию 
пайда  болады.  Барлық  бүлшық  еттер,  әсіресе  жазылу 
еттері  ширығып,  қатаяды.  Сондықтан  мысыктыц  басы 
какиып,  шалқаяды,  жотасы  созылып,  сирақта-рының 
буындары  жазылып,  тікірейе  сіресіп  катаяды,  күйрыгы 
тік  котеріледі.  Мысыкта  мүндай  күбылыс  кызыл  түйін 
мен  жүлынды 
косатын 
жол 
— 
Монаков 
буданы 
бүзылғанда  байкалады.
Қызыл  түйін  мен  арткы  мидағы  Дейтерс  түйінінің 
жүлынға  әсері  бір-біріне  карама-қарсы.  Қызыл  түйіннен 
басталатын  Монаков  буданы  жүлынның  бүгу  орталы- 
гының  а   жэне  ү  мотонейрондарын  қоздырады  немесе 
жазылу  орталығын  тежейді. 
Ал  Дейтерс  түйінінен 
шығатын  кіреберіс  жүлындық  жол  жазылу  орталығын 
коздырады  да  бүгу  орталығын  тежейді.  Сондықтан 
Монаков  түйіні  закымдалғанда  Дейтерс  түйіні  ғана  эсер 
етеді.  Дейтерс  түйінін  коагуляция  жасап,  закымдаса, 
мелшию  жойылады.  Адамда  децеребрациялық  мелшию 
Қьіртьісасты  түйіндерінін  кызметінін  бүзылуынан  болады.
Кара  зат.
  Нейрондарында  кара  пигмент  коп  болган- 
Дьіқтан  түйін  кара  болып  көрінеді.  Мүнын  кызметі  әлі 
Жеткілікті  анықталған  жок.  Дегенмен,  оның  қыртыс  және 
Кьіртыс  асты  түйіндерімен,  торлы  күрылыммен  бірге  бүл- 
Шық  еттердің,  әсіресе,  саусақтардын  нәзік  және  накты
65

кимылдарын  реттейтіні  анықталған.  Қара  зат  экстрапиі 
мидалық  жүйеге  жатады.  Электр  тоғымен  кара  заті 
тітіркендіргенде  шайнау,  жүту  еттері  жиырылады.  С о Л  
кезде  кара  затта  жолакты  денедегідей  дофаминнің  түД  
етіні  анықталып  отыр.  Бүл  күрылымның  жолақты  д еи  
мен  байланысы  бүзылса,  Паркинсон  ауруы  пайда  болал
Торлы  күрылым
  (Ретикулярлық  формация).  Бүл 
диффузды  түрде  шогырланған,  әр  түрлі  типті  жә 
мөлшерлі,  ми  бағанасының  ортаңғы  бөлімінде 
o p H a j 
сып,  әр  жакка  бағытталған,  талшыктары  шырмалі 
көптеген  торшалар.  Сырт  пішіні  торға  үқсайды  жә 
сондықтан  оны  Дейтерс  ретикулярлык  формация,  яп 
торлы  күрылым  деп  атаған.  Кейіннен  В.М.  Бехтерев  п< 
Кахал  оған  толығырақ сипаттама  берген.
Торлы  күрылымның  физиологиялык  маңызы  элеі 
трофизиологиялық  әдіспен  жуырда  ғана  анықталд: 
Торлы  күрылымның  әр  жерін  тітіркендіру  үшін  өте  нәз 
электродтар  мен  оларды 
енгізу  үшін 
стереотаксм 
әдістемесін  пайдаланған.  Сөйтіп  Мэгун  сопакша  мидьі 
торлы  қүрылымын  электр  тоғымен  тітіркендіргеңі 
көптеген  жүлын  рефлекстерінің  тежелгенін  бакылагаі 
Торлы  күрылымды  тітіркендіргенде  пайда  болатын  н ә Л  
же  тітіркендіргіштін  күшіне  байланысты  болған.  Әлш 
тітіркендіргішпен  торлы  күрылымның  бір  жақ  бөлігія 
эсер  еткенде  жүлынның  сол  болігіндегі  нейрон-дя 
тежелген,  ал  күшті  тітіркендіргішпен  эсер  еткенде  e l  
болігінің  де  нейрондары  тежелген.  Ж эне  де  онда 
нэтиже  торлы  қүрылымның  вентромедиальды  болімі 
тітіркендіргенде  гана  байкалады.  Ал  басқа  жерлері 
тітіркендіргенде  ондай  нәтиже  болмаған.
Жүлынның  откізгіш  жолдарын  тілу  аркылы  торл 
күрылымдағы  нейрондар  бойымен  импульстер  таралаты 
талшыктарды  анықтауға  мүмкін  болды.  Ол  талшықта 
Реншоу 
торшаларына 
эсер 
етеді 
және 
оларды 
мотонейрондарды  тежейтін  нәтижесін  күшейтеді.
Сопакдяа  мидың  торлы  қүрылымынын  латералЫ 
бөлімінде  жазылу  жүлын  рефлексін  күшейтетін  жерлері 
анықталды.  Бүл  Реншоудың  тежеуші  торшаларыныі 
қызметін  томендеткендіктен  болады  да  мотонейроН

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: