Физиологиясы

ын козғыштығын  арттырады.
Д 
Торты  күрылымның  ми  кыртысына  әсерінің  меха-
• 
екі  жолмен  үздіксіз  келіп  жататын  афференттік 
НИЗ ульстердін  диссоциациясы  түрғысынан  каралады: 
ИМекшеленген  жэне  ерекшеленбеген  жолдар.
СР  1 
Ерекшсленген
  жол  афференттік  импульстерді  ми 
штысынын  нактылы  аныкталған  аймағы  —  қыртыстын 
IV  қабатындағы 
нейрондарға 
өткізеді. 
Импульстер 
ж ы л д а м , 
аздаған  ғана  синапстар  аркылы  откізіледі.
2. 
Ерекшеленбеген
  жол  импульстерді  баяу,  көптеген 
с и н а п с т а р  
аркылы  өткізеді.  Мүндай  жағдайда  торлы 
қ ү р ы л ы м н ы н  
бір  нейроны  әр  түрлі  тітіркендіргіштін 
ә с е р ін е  
жауап  береді,  яғни  тітіркеністер  бір  нейронға 
конвергенцияланады
 да  өзінін  ерекшелігін  жояды.
Сондыкган  да  бүл  жолды  ерекшеленбеген  жол  деп 
атаған.  Торлы  қүрылымнын 
төменге  карай  багытталган 
әсері.
  Мегун  екі  аймакты  көрсеткен:  сопакша  миға  отетін 
тежеуші  аймак
  жэне  аралык  мидың  орта  бөлімінде 
басталып,  орталык  миды  түгел  камтып  жүлынға  дейін 
баратын 
жеңілдетуші  аймак.
  Бірак  бүлай  екіге  бөлу 
айыру үшін  жасалған.  Жалпы  алғанда,  торлы  қүрылым  а - 
мотонейрондар  мен  у-мотонейрондарды  реттейді
  деген 
болжам  бар.
Торлы  күрылым  тыныс  еттерін,  жүлыннын  симпа- 
тикалық  орталықтарын  жэне  тыныс  алу  мен  вазомо- 
торлық  жауаптарды  реттейтін  мотонейрондарды  козды- 
рады  және  тежейді.
Торлы  қүрылымның 
жогарыга  багытталган  әсері. 
1948  ж.  Моруцци  мен  Мэгун  торлы  күрылымды  тітіркен- 
Д1РШ  децеребрация  жасалған  жануарлардын  ЭЭГ-сынан 
оянУ  Реакциясын  байқаған.  Яғни  олар  үйкыда  жаткан 
миды  оятқан  деуге  болады.  Сонын  нәтижесінде  олар 
І°Рлы  Күрылымның  ми  кыртысына,  яғни  жогарыға  карай 
ҒЫ^ алған  әсеРІ  туралы  болжамдарын  үсынды.
Жогарыга  карай  багытталган  белсендіру  жүйесін  ми 
бөланасының  және  таламустың  белсендіруші  жүйесіне 
ліктіСН 
бзтанасындағы 
ж ҮЙе 
жинақталган  белсенді- 
тудырады,  ал  таламустык жүйе  жергілікті  эсер  етеді. 
кыртысы  мен 
торлы  күрылымның 
өзара

г
г е к т і к ,  
эм оция  жэне  стреска  катысы  бар-.- 
сер  ү ор л ьі  күрылымды  тітіркендіргенде  жануар  оянады 
з а к ы м д а ғ а н д а  
—  үйкыда  болады.
Д  ’  С им патикалы к 
нерв  аркылы 
торлы 
қүрылым 
бүлшық
катынасы.
  Торлы  қүрылымнын  нейрондарына  эсер  е» 
аркылы  ми  кыртысы  олардын  сезімталдығын  өзгертеі 
яғни  ми  кыртысы  торлы  күрылымның  кызметін  реттеи 
жэне  бағыттайды.  Бірақ  торлы  күрылым  да  өз  тарапыңі 
ми  кыртысына  эсер  етеді.  П.К.  Анохиннін  көрсеі 
бойынша  торлы  қүрылымның  ми  қыртысын  белсш 
діретін 
әсері 
диффузды 
түрде 
емес, 
күрылысьл 
бағытталған.
Торлы  қүрылым  гипоталамусиен  жэне  лимбиялн 
жүйемен  тығыз  қарым-катынаста  болып,  ағзаның  вегеті 
тивтік  және 
гомеостатикалык  кызметінін  бірлеске 
реакциясын  камтамасыз  етеді.
Торлы  қүрылым  мидың  көп  жерін  алып  жатыр.  С 
жүлынның 
мойын 
бөлімінін 
бүйір 
және 
артқ 
мүйізшелерінен  басталады.  Аралық  мида  ол  ми  сауыт] 
ядроларының  нервтерінің  арасынан  басталады.  O p e  
мидың 
орталық 
сызығынын 
бойында 
орналаскаЛ  
Аралық  мида  ерекшеленбеген  ядролар  орталық  сызығьш 
нын  бойында  орналаскан.  Оның  ең  манызды  бөліИ 
адамның  көру  төмпешігінде 
үлкен 
болатын  ортаңғИ 
орталыкга  орналаскан,  Ол  шырмалған  үлкен  және  альЯ  
нерв  торшаларынан  түрады.  Торлы  күрылым,  сонымеЦ 
катар,  ми  қыртысымен  және  мишықпен  байланыста боладьи
Торлы  күрылымның  маңызы.
 
Торлы 
күрылыш 
тітіркендіргішке  баяу  жауап  кайтарады,  бірақ  козуьш 
үзаққа 
созылады. 
Ол 
бүлшык  еттердің 
ширыгуыИ 
жеңілдетеді  немесе  тежейді.  Ортаңғы  ми  мен  аралыИ 
мидағы 
торлы 
күрылым 
жануардың 
рефлекторлыі 
қимылын  жеңілдетеді. 
I
Варолий  көпірінің  жэне  орта  мидың  торлы  күрыИ 
лымының  бүйір  бөлімдері  қимыл  рефлекстерін  жеңілЯ 
детіп,  сопақша  мидағы  оның  ортаңғы  бөлімдері  онш  
тежейді.  Жеңілдету  жэне  тежеу  торлы  қүрылымдағіМ 
тітіркеністің  жиілігіне  байланысты  болады.  Ол,  сонымемі 
катар,  жүлынның  жогары  карай  импульстерді  өткізетіш 
жолдарынын  козғыштығын  озгертеді.
Ми  кыртысына,  сопақша  мидың,  мишықтың  жәнч 
жүлынның  кыртысасты  күрылымдарына  торлы  қүрылымі 
ның  адаптациялы-трофикалык  әсері  бар.  Онын  үйкЫІ
е т г е р д ін  
кызметіне,  жүйке  жүйесіне,  сезім  және  ішкі 
ш е л е р г е ,  
іш кі 
секрециялық 
бездерге, 
олардағы 
г о р м о н д а р  
мен  медиаторлардың  мөлшеріне  эсер  етеді.
О рта  ми  мен  Варолий  көпірінін  торлы  күрылы- 
мь[Ны н   торшаларының  біраз  бөлігі  адреналин  мен 
н о р а д р е н а л и н н і ң  
әсерінен  козады,  ал  орта  ми  мен 
аралык  мидын  торлы  қүрылымының  біраз  бөлігі  ацетил- 
х о л и н н ің  
әсерінен 
козады. 
Ацетилхолиннің 
торлы 
күрылымға  әсері  оның  ішкі  мүшелерге  ететін  перифе- 
риялык әсеріне  карама-карсы.
Торлы  күрылымның  афференттік  жолдары  аркылы 
жүлыннан, 
мишыкітан, 
таламустан, 
гипоталамустан, 
базальді  ганглиялардан,  ми  қыртысынан  және  сезім 
мүшелерінен  келетін  козу  өтеді.
Афференттік  жолдарьг.
  1)  жүлын-торлы  күрылым 
жолы;  2)  ми-торлы  қүрылым;  3)  ми  кыртысы-торлы 
күрылым.
Эфференттік жолдары:  1)
  торлы  қүрылым-жүлын;  2) 
торлы  қүрылым-ми 
жолы; 
3) 
торлы 
күрылым-ми 
кыртысы жолы.
М и  бағанасының  күрделі  рефлекстері.
 
Балтыр 
еттеріндей  емес,  қалыпты  жағдайдағы  колдың  бүлшык 
еттерінің 
рефлекторлы 
(моносинапстык 
Н-рефлекс) 
жауаптары  осы  кезге  дейін  зерттелген  жоқ.  Болжам 
оиынща,  бүл  жүлынның  интернейрондарындағы  преси- 
иапстық тежелудің  негізінде  пайда  болатын  импульстерді 
өткізуді тоқыратуына  байланысты.
Мойын  мен  иық  белдеуінің  еттерінің  рефлекторлы 
етт 
Н  ШЬІНТак  нервін  тітіркендіру  аркылы  алған.  Бүл 
электрлік  жауабын  жазуып  алу  үшін  коріністі 
КажНЛа  ^зак  меР3ім  сактай  алатын  электромиограф 
тіті ет'  -^ауап  күші  орта  шамадагы  және  үзак  мерзімді 
поте  еНд'РГШІТ'  пайдалану  аркылы  алынады.  Тудырмалы 
жазьіпи^   ®ІР  мезетте  4  электродты  косу  арқылы  4  еттен 
элынган.  Нервті  тік  бүрышты  үдемелі  импульс-
68
69

термен  0,56  немесе  1,0 
мс
  ұзактықта  0,1 
гц
  жиілігінде 
эсер  етеді. 
Онын  жауабын  баска  потенциалдардан 
ажырату 
үшін 
үсті-үстіне 
бірнеше 
жауапты 
алу 
әдістемесін  пайдаланған.  Мүндайда  “шу”  біркелкі  тарап, 
тудырмалы  потенциал  анык  айкындалған.
Рефлекстердің  табиғатын  зерттеу  арқылы  оның  ми 
бағанасының  алдыңғы  бөлімінің  денгейінде  өткізілетіні 
аныкталды.  Төменге  қарай  өткізгіш  жолдарына  жүлын- 
ның  алдыңғы  мүйізшесіндегі  нейромоторлық  жүйенің 
белсенділігінің  мөлшерін  реттейтін  жолдар  жатады.
Рефлекстерді  іске  асыруға  жүлын  мен  ми  бағана- 
сының  күрылымдары  қатысады.  Бүларды 
жүлын-ми 
баганасыныц полисинапстық рвфлвкстері
 деп  атайды.
Тізе  бүгу рефлекстврі.
  Бүлар  күшті  зақым  келтіретін 
тітіркендіргіштерден  жануарларды 
қорғауга  арналған 
немесе  үстіндегі  тітіркендіргішті  түсіріп  тастауға  негіз- 
делген  корғаныс  типті  рефлекстер.
Тізе  бүгу  рефлекстерінің  рецептивті  аймагы  өте 
күрделі  келеді  және  де  оған  түрлі  типті  кабылдағыш 
құрылымдары  қатысады.  Алдымен  бүған  күшті  механика- 
лык 
және 
температуралық 
тітіркендіргішке 
жауап 
кайыратын  терінің  бетіндегі  кабылдағыштар жатады.
Бүл  айтылған  қабылдағыштардың  афференттік  жол­
дары  көптеген  талшыктардан  түрады.  Олардың  бәріне  де 
ортак  касиеттері  —  диаметрінің  орта  шамада  және  кіш- 
кентай  болуы,  козудың  өту  жылдамдығынын  төмендігі. 
Й.  Эрлангер  мен  X.  Гассердін  классификациясы  бойын­
ша  тері  нервтерінде  және  ішкі  мүшелердін  нервтерінде 
мүндай 
афференттерге 
А 
гамма-дельта
 
тобының 
талшыктары  жэне 
С
  тобына  жататын 
миелинсіз  ец 
жіңішке 
талшьщтар.
 
Дегенмен, 
бүл 
топтардағы 
талшықтардын  арасында  әлсіз  механикалық  жэне  темпе- 
ратуралык  тітіркендіргішке  де  жауап  беретіндері  бар. 
Олар  бүгу  рефлекстеріне  және 
ауырсынуға  катыс- 
пайтынға  үксайды.
Полисинапстық  тізе  бүгу  рефлексіндегі  мотоней- 
рондар  серпілісі  моносинапстык  рефлекстер  серпілісінен 
баскаша 
болады. 
Моносинапстык 
серпіліс 
кезінде 
талшықтын  вентральді  түбіршесінде  тотенше  синхронды
70

“д ұ р ы с  
тізбекті”  эрекет  потенциалы  пайда  болса,  тізе 
бүгу  рефлексінің  осындай  жағдайындағы  жауабы  әлсіз 
синхронды,  ұзақ белсенді  түрі  байкалады.
Орталық  бөлімінің  қызметіне 
байланысты  бүгу 
рефлексінің  тағы  бір  өзіне  ғана  тән  ерекшелігі  бар.  Егер 
еттердін  өзіндік  рефлекстері  тонустық типті  рефлекстерге 
жататын  болса  және  афференттік  импульсация  кезінде 
үзак сақтала  алса,  тізе  бүгу  рефлексі  —  фазалык  рефлекс. 
Оны  кейде  жүлқыныс  рефлексі  деп  те  атайды.  Теріні  күшті 
тітіркендіргенде  мүндай  рефлекс алғашқы  кезінде  ғана пайда 
болады  —  тәжірибедегі  жануар  сирағын  дереу  тартып  алады 
да  жауап  сонымен  тоқталады.  Тіпті,  сәйкес  нервті  ырғакгы 
түрде  тітіркендіргенде  де  жиі  кайталанатын  тізе  бүгу 
рефлексін  тудыруға  болады.  Олай  болса,  бүл  рефлекстін 
доғасыньщ  орталық  күрылымында  кайталанатын  рефлексті 
тежейтін күрылым  бар болса керек.
Тізе  бүгу  рефлексінің  координациясы,  сөзсіз,  еттің 
өзіндік  рефлексінен  анағүрлым  күрделі  болады.  Тіпті 
азғантай  ғана  кабылдау  аймағын  тітіркендіргеннің  өзінде 
олар  әдетте  біраз  еттерге  жайылады.  Мүндай  кеңінен 
иррадиациялану  (жайылу)  бүл  рефлекстердің  доғасынын 
орталық  жолының  арнайылығына  байланысты  қозуды 
жеңілдетеді.  Тізе  бүгу  рефлексінін  доғасында  аралық 
қосымша 
нейронный 
болуы  жолдардың 
бірсыпыра 
тармақталуын  арттырады,  сөйтіп  осы  арқылы  түрлі 
қозғаушы 
түйіндерге 
қозудың 
таралу 
мүмкіндігін 
арттырады.
Дегенмен,  бүл  тізе  бүгу  рефлексін  жүлынның  бір 
сегментінде  тудыруға  болмайды  дегенім  емес.  Жеке 
аиынған  жүлын  сегментінің  рефлекторлық  кызметін 
зерттеу  тәжірибелерін  бірнеше  ғалымдар  жүргізген, 
әсіресе  Голландия  физиологі  Й.  Тен-Кате  мүндай  тәжіри- 
белерді  өте  тынғылықты  жасаған.  Жеке  бөліп  алынған 
жҮльін  сегментін  функциялық  дүрыс  жағдайда  үстау  өте 
ҚИЫң. 
Бірақ  мүндай  тәжірибені  жасай  алған  күннің 
өзінде,  тізе  бүгу рефлексін  тудыруға  болады  екен.
Табиғи  қалыпты  жағдайда  бүгу  рефлексі  тек  бір  ғана 
Сегментте  пайда  болып  кана  қоймайды,  ылғи  да  басқа 
сегменттердің  қозғаушы  ядроларын  да  камтиды.  Тізе  бүгу
71

мотонейрондарымен  коса  бір  сәтте  бұлшык  етті  ж азатв  
мотонейрондар  реципрокты  тежелуде  болады.  Мундад 
тежелудің 
табигаты 
казіргі 
кезде 
торшаның 
іщ^ 
деңгейінде  потенциалды  зерттеу  арқылы  аны кталш  
Реципрокты  тежелу  айрыкша  аралық  тежеуші  н е й р о н Л  
тудыратын  үзакка  созылатын  тежеуші  постсинапстЯ 
потенциалдың дамуына  байланысты. 
І
Әрине,  тізе  бүгу  рефлексі  кезінде  түрлі  тізе  б Л  
ядроларының  белсенділігі  бірдей  бола  бермейді.  Бір  етіШ 
күштірек  жиырылғанда  (яғни  олардың  ядросында  көптегв 
мотонейрондар  козады),  енді  біреулері  әлсіз  жиырылаЛ 
Баска  сөзбен  айтканда.  рефлекске  әр  ядроның  тек  бір  ғая 
бөлегі,  яғни  мотонейрондардың  бір  фракциясы  катысади 
Рефлекторлы  реакцияға  түрлі  қозғаушы  ядролардын  мүндя 
бір  бөлшегінін  гана  катысуын  Ч.  Шеррингтон  “рефлексті 
фракциялануы”  деп  атады. 
1
Рефлекске  катысатын  фракцияның  мөлшері  көбінеЛ 
жүлынның  кызмет  қабілетіне  байланысты  болады.  T i l 
бүгу  рефлексі  кезінде  рефлекторлы  козғыштыкты  к үш ея 
тетін  әсерлер  козудың  жайылуына  (иррадиациясы)  ыкпгі 
етеді.  Ал  барлық  депрессивтік  факторлар  (мысалш 
қанмен  мол  камтамасыз  етілмеген  немесе  шок  болгаі 
жағдайда),  керісінше,  иррадиацияны  нашарлатады.
Тізе  бүгу  рефлексі  кезінде  қозудьщ  мида  ирради^ 
циялануы  соншалыкты  манызды  болгандыктан  ол  бі 
ғана  бөлігіне  таралумен  шектеліп  кана  коймауы  мүмкі 
Тәжірибедегі  жануардын  артқы  сирағының  рецептив 
аймағын  қажетті  мөлшердегі  каркынмен  тітіркендірген 
рефлекторлы  қызмет  оның  алдыңғы  сирағы  мен  тү 
бойының  еттерін  де  камтуы  мүмкін.  Мүндай  жағдай 
иррадиация  рефлекторлы  бүгу  қызметінің  координаци 
сының  күрделілігін  көрсететін  белгілі  бір  зандылықп 
іске  асады.  Егер  тітіркендіру  аймағының  каркыны  он 
жоғары 
болмаса, 
бүгу 
рефлексі 
тек 
кана 
артқ 
сирағының  қызметімен  шектеледі.  Бүл  кезде  карам 
карсы  жағының  сирағынын  мотонейрондарынын  белее 
ділігі  өзгешелеу  болады:  онда  тізе  бүгу  рефлексі  еме 
керісінше,  тізенің  жазылу  кимылы  (айкаскан  жазы 
рефлексі)  байқалады.  Мүндай  бағытталудың  функцияль
72
L

• 
түсіну  онша  киын  емес  шығар.  Тізе  бүгу  рефлексі 
МӘНиракты  закым  келтіретін  тітіркеністен  тез  тартып 
"   ° 
ынғайланған  қорғаныс  рефлексі  ғой.  Мүндай 
^ ^ а й д а   денесінің  қалпын  (позаны)  сақтау  үшін  карама- 
жағ  ы 
сирактын 
жазылатын 
еттерінің 
ширығуын 
Күшейтуді  кажет  етеді.  Егер  тітіркендіру  қаркыны  жоғары 
болса,  алдыңғы 
сирақтың 
етгерінің 
белсенділігі  де 
к а м т ь іл а д ы . 
Бүл 
жағдайда 
денесінің 
бір 
жағындағы 
с и р а к т а р ы  
жазылады  да  қарама-карсы  жағындағылары 
бүгіледі.  Бүған  ең  алғаш  көңіл  аударған  неміс  физиологі
Э.  Пфлюгер  болды.  Сондықтан  мүны  Пфлюгердің  қозудың 
иррадиациялану заңы деп  атайды.
Бүл  айтып  түрған  мидағы  афференттік  тізе  бүгу 
рефлексі  әкелген  қозу  толкындарыньщ  иррадиациялану 
ерекшелігін  осы  рефлекстің  баска  рефлекстермен  карым- 
қатынасын  талдағанда  ескерген  жөн.  Алдымен  қарапа- 
йым мысал  келтіріп  көрейік:  екі  бүгу рефлексінің  қарым- 
қатынасын  талдап  көрейік.  Егер  оларды  тудыратын  екі 
тітіркендіргіш  те  денесінің  біржағына  (ипсилатеральді 
түрде)  эсер  етсе,  онда жаңа  ғана  айтылып  кеткен  рефлек­
торлы  реакциялардың  бірін-бірі  жеңілдетуі  байқалады. 
Бүл  жаңа 
айтылған 
жалпы 
зандылықтарға 
толык 
бағынады.  Сөйтіп  тітіркендіру  онша  күшті  болмағанда 
тізе  бүгуді  тудырған  екі  тітіркендіргіштің  қосылған 
рефлекторлы  нәтижесі  жеке-жеке  тітіркендірген  кездегі 
олардың  алгебралық  қосындысынан 
артық  болады. 
Тітіркендіруді  күшейту  барысында  жинакталып  косылу 
окклюзияға  айналуы  мүмкін  —  рефлекторлы  нәтиже 
жеке  алынған  екі  рефлекстің  қосындысынан  кем  болады.
Сонымен,  карама-қарсы  тежеуді  шамамен  60  жылдай 
зерггегенімен  және  студенттердің  практика  сабағында 
талай  көрсетіліп  жүргенімен,  мотонейрондардың  меха­
низм!  онша  анықтала  койған  жок.
Тізе 
жазылу  рефлекстері.
 
Жүлынның 
жазылу 
Р  флекстерінің  тобына  әртүрлі  функциялық  маңызы  бар 
Не  пайда  болу  механизмі  әртүрлі  біркатар  рефлекстер 
тады.  Олардың  көпшілігінің  орталык  механизмдері 
о 
а  толык  зерттеле  койған  жок,  сондықтан  әзірше 
РҒа  кандай  аралық  нейрондар  қатысатынын  айта
73

алмаймын.  Менің  айтайын  деп  тұрған  мәліметтерР 
олардың  сырт  көріністерін  бақылаудан  туған  жайттар. 
[
Ен  алдымен  айта  кетерім,  жазылу  рефлекстері! 
еттің  өзіндік  рефлекстері  жатады.  Тізе  бүгу  еттерінің  д( 
өзіндік  рефлекстері 
болғанымен, 
олар  тізе  жазыи 
рефлекстерінде  айкын  байқалады.  Тонустык  өзін 
рефлекстер  табиғи  рефлекторлы  кызметте  көбінесе  бас; 
анағүрлым  күрделі  рефлекстердің  сыңары  ретінде  па“ 
болады.  Мысалы,  локомоторлы  козғалыста,  еттер 
өзіндік  рефлекстері  проприоцептивтік  косымша  ретінЛ 
күрделі  рефлекстерге  қосылады.
Тізе  жазылу  реклексінің  екінші  бір  түрі  —  карам 
карсы  қиылысқан  жазылу  рефлексі.  Ол  корғаныш  ті 
бүгу  реклексімен  тығыз  байланысты  пайда  болады  жә 
сол  рецептивті  аймакты  тітіркендіргенде,  яғни  афферен 
тік  тізе  бүгу  рефлекстерінің  әсерінен  пайда  боладь 
Дегенмен,  іске  асу  ағымы  (көрінісі)  бойынша  тізе  бүі 
рефлексінен 
мүлде 
баскаша 
болады. 
Қарама-карсг 
қиылысқан  рефлекс  жүлқыныс  рефлексі  емес,  тонусты 
рефлекс,  сондыктан  жасырын  кезені  үлкен,  баяу  күшейе 
тін  және  соңғы  із  әсері  күшті  рефлекске  жатады.
Жүлынның  тізе  жазылу  рефлексінің  үшінші  ерекше 
лігі  —  ол  аяқтың  жазылуына  түрткі  болады.  Арткы  аяқ1
 
тың  санаулы  жергілікті  рецептивті  аймағында  (артқр 
аяктың табанын  басынкырағанда)  пайда  болатын  жылда1 
жазылуға  мүмкіндік  беретін  тізе  жазылу  түрткісі.  Бү 
рефлекторлык  реакция  табанда  орналаскан  теренд 
жатқан  рецепторлық  қүрылымды  тітіркендіруге  байлан 
ысты  пайда  болады.  Ол  кысқа  келген  латенттік  кезещ 
болғанымен,  моносинапстык  рефлекс  ретінде  каралады 
Бүл  салыстырмалы  карастырғанда  карапайым  полиси 
напстық  рефлекторлы  дога  аркылы  іске  асады.  Ос 
рефлекстің  рецептивті  аймағымен  байланысты  нер 
бағанын  тауып  алу  өте  киын  болғанымен,  швед  зерттеу 
шісі  И.  Энгберг  (1964),  табан  рефлекстерін  толык зерттег 
келе,  тітіркендіргенде  фазалы  типті  жазылу  реакциясы 
беретін  нерв  тармактарын  тапкан.
Тізе  жазылу  реакциясының  түрткісі
  секіру  мен 
жүгірудің  локомоторлык  реакциясының  күрамына  кіреті
74

.  екторлы 
сынарының  бірі. 
р6  Жүлыннын  жазылу  рефлекстерінің  үлкен  бір  тобына 
ын  төртінші  рефлекстер  —  жыныс  қылыктарына 
жата  ысты  топ.  Бүл  рефлекстер  аз  зерттелген  және  іс 
нде 
оларды н 
орталық  механизмдері  туралы  біз 
ж^3  е  де  білмейміз.  Олар  эдетте  симметриялы  және 
еиІ   ,  аяктын  жогаргы  жағындағы  терінің  рецептивті 
ай м ак тар ы н  
тітіркендіргенде 
оңай 
пайда 
болады. 
Мысалы, 
мысыктын  немесе  иттің  ішкі  жоғарғы  жақтағы 
терісінін 
рецептивті  аймағын  тітіркендіргенде  әдеттегі 
корғаныс 
тізе  бүгу  рефлексінің  орнына  екі  жақты 
экстензияны  (түзелуді)  байқауға  болады.
Рефлекторлы  тізенің  жазылу  реакциясының  аталған 
жүлынға 
байланысты  негізгі  тобынан  баска  сегментүсті 
қүрылымдардын 
кызметіне  қосылатын  көптеген  өте 
күрделі  тізе  жазылу  рефлекстері  бар.  Бүл  рефлекстердін 
көмегімен  жануарлар  денесін  дүрыс  үстай  алады  немесе 
оны  тенсіздік  жағдайдан  тез  калпына  келтіре  алады.  Бүл 
реакциялардың  бәрі  жүлынның  жогарғы  бөлімдерінің 
және  ми  баганының  кызметіне  байланысты,  сондықтан 
оларды  кейін  карастырамыз.
Әр  деңгейдегі  рефлекстер.
 
Рефлекстерді  оларга 
қатысатын  жүйке  жүйесінің  деңгейіне  карай  жүйелеуге 
болады.  Оның 
бірінші  дәрежелі  деңгейіне
  рефлекторлы 
доғалары  жүлында  түйықталатын  рефлекстерді  жаткызуға 
болады.  Ол  дененін  бір  жерінде  пайда  болады  да, 
жүлындағы  нервтердің  бойымен  отеді  де,  акыр  сонында 
жүлындағы  басқа  талшык  арқылы  периферияға  (шетке), 
бҮлшык  етке  қайтып  келеді.  Мысалы,  тізе  рефлексі 
С0ндай. 
Екінші дәрежелі дейгейіндегі
  рефлекстің  доғасы 
МИДЫҢ 
төменгі  бөлімдеріне  дейін  барады.  Оган  тыныс 
Рефлексін  жатқызуға  болады. 
Үшінші дәрежелі деңгейдің 
ж°льі  мидың  жоғарғы  бөлімдерін  камтиды.  Ерікті  кимыл 
РеФлекстері 
осы  типке  жатады.
Қарапайым 
рефлекстер  толық  зерттелген.  Бүларды 
зо  т^Де  ^  
Шеррингтоннын  жүмыстарынын  маңызы 
^ітіркендіру  мен  берілген  жауаптың  арасында  өтетін 
33 Уақытты  олшеп,  рефлекторлы  доганын  каншалықты 
Делі  екенін  және  оның  үзындығын  бағалауға  болады.

Кептеген  рефлекстердің  сипаттамасы  доғадағы  неід 
торшаларының  тармакталатын  денгейін  жоне  жүлын  мяШ 
мидағы  баска  нейрондармен  байланысатын  денгейМ 
көрсете 
алады. 
Мысалы, 
қайталап 
тітіркендіргеңЯ 
рефлекс  нашарлап,  жойылады.  Жауап  реакция  біртД 
бірте  әлсізденеді  де,  акыр  аяғында,  толык  ж о ііы л Я  
кетеді.  Дегенмен,  мүндай  жағдайда  өткізу  жолдары,  Л  
де  болса,  эрекет  ете  алатын  халде  болады.  Б үдЯ  
рефлекстің  басылуының  механизмі  торшалардың  біИ 
бірімен  жалгасатын  жеріне  байланысты  деген  түжырьИ 
жасауға  болады. 
I
Рефлекске  түрлі  жолмен  эсер  етуге  болады.  Б І  
сәттегі  бірнеше  тітіркендіргіштер  бірдей  жауап  тудырыи 
мүше  әртүрлі  әлсіз  жауаптар  беруі  ыктимал.  Рефлем 
торлы  доғаның  үйымдасуы  туралы  түрлі  болжамдЛ 
үсынылған. 
Олар 
рефлекстердің 
бір-бірімен 
қалая 
карым-қатынаска  түсегінін  көрсетеді.  Рефлекстің  ресн 
лекторлы  доғасына  кірмейтін,  дегенмен,  оның  тежелуи 
тудыратын  (рефлексті  әлсірететін)  немесе  оны  сактайтыі 
(рефлексті  күшейтетін)  жүйке  жүйесінің  бөлімдері  баі 
деп  есептеледі.  Егер  рефлекстердің бірі  жауап  беруші мүшеі* 
толық  камтитын  болса,  сол  сәтге  баска  рефлекс  іске  асі 
алмайды.  Мүндай  рефлексті 
“басым”  (доминантгы)
  рефлекі 
деп  атайды.  Екінші  жагынан  Караганда,  рефлекстердін  біл 
екіншісін не күшейтіп,  не нашарлатуы  мүмкін.
Тіршілік  жағдайында  шартты  рефлекстер  туады. 
Олар  сырткы  ортанын  шартсыз  тітіркендіргіштері  аздьм 
көпті  үзак  уакыт  эсер  еткенде  пайда  болады.  Нэтиже! 
сінде  сондай  шартсыз  жауапты  тудыратын  тітіркендірі 
гіштің  сонгы  сигналы  шартты  эсерге  айналады.  Шарттш 
рефлекстің 
пайда 
болу 
механизмін  И.ГГ.  Павловты! 
нақтылы  тәжірибелерінен  түсінуге  болады.  Ол  туралы 
толык  мәліметті  келесі  сабақтарда  карастырамыз.
М и  баганасынын  істен  шыгуы.
 
Ми 
баганасы 
жүлынның  үстіңгі  бөлігін,  сопакша  ми,  Варолий  көпіріч 
жэне  торлы  күрылымды  камтып  жатқандықтан  ағзаньш 
түрлі  іс-кимыл  рефлекстерін  баскарып,  реттеп  отырадьи 
Олардын  арасындағы  үйлесімділік  ми 
баганасыныя 
дүрыс  кызмет  істеуіне  байланысты.  Мысалы,  орт алый
76

М онаков 
жэне  Дейтерс  будандарының  өзара 
мИДЬМ-Катынасы  бүзылса,  мелшию  туады  деп  бүрынғы
пркиияларда  айтып  кеткенбіз.
M»  баганасындагы  нерв  түйіндерінің  козуы  не 
gnyi  калыпты  шамадан  асып  күшейгенде  патоло- 
Т6  лык  басымдылық  туады.  Соның  нәтижесінде  ағзанын 
бейімділп і,  төзімділігі  өте  төмендеп,  ауруға  шалдыкканда 

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: