Фонетика жєне оныњ салалары

Орыс тілінде керісінше дауыстыларға дауыссыздардың ықпалы күшті болады.

Қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесі екі үлкен топқа жіктеледі:

І. Айтылған кезде өкпеден шыққан ауа ешқандай кедер-гісіз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз. Қазақ

тілінде 12 дауысты дыбыс бар. Оның ішінде 9 біздің тілімізге тән дыбыстар. Олар  а, ә, о, ө,  ұ, ү, ы, і, е. Бұдан басқа екі қо-

сынды дауыстылар (дифтонгоид) бар: и, у, э - орыс тілінен кір-ген сөздерде қолданылады. Қазақ тілінде дауысты дыбыстар

үш жақты жіктеледі:

1. Тілдің қатысына (жасалу жолына) қарай жуан және жі-ңішке болып бөлінеді:

Жуан дауыстылар: а, о, ұ, ы

Жіңішке дауыстылар: ә, е, ө, ү, і

Бірде жуан, бірде жіңішке айтылатын дауыстылар: и,у. 

2. Дауысты дыбыстар жақтың ашылуына қарай ашық және қысаң болып жіктеледі:

Ашық дауыстылар: а, ә, е, о, ө, (э)

Қысаң дауыстылар: ы, і, и, у, ү, ұ

3. Ерін қатысына қарай езулік және еріндік болып бөлі-неді:

Езулік дауыстылар: а, ә, е, ы, і, , (э),и

Еріндік дауыстылар: о, ө, у, ұ, ү

Дифтонгоид дауыстылар. Қазақ және басқа да түркі тілде-рінде қосынды, яғни дифтонг дауыстылар бар. Олар:  у, и.

Мысалы: киім – кійім, жиын – жыйын, ту – тұу

ІІ. Дауыссыз дыбыстар – айтылған кезде өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап шығуынан болған дыбыстар.

Дауыс-сыз дыбыстар үн мен салдырдан немесе тек салдырдан тұрады. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар мыналар:  б, в, г,

ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, ћ, ц, ч, ш, щ. Қазақ тілінде дауыссыз дыбыстар үш жақты жіктеледі:

1. Дауыс (үн) қатысына қарай дауыссыздар қатаң, ұяң және үнді (сонор) болып үшке бөлінеді:

          Қатаң дауыссыздар: п,ф, с, ш, к, қ, т, ч, щ, ц, х

          ¦яң дауыссыздар: б, в, г, ғ, д, ж, з , ћ

          Үнді (сонор) дауыссыздар: р, л, й, у, м, н,ң

2. Айтылу (жасалу тәсіліне) қарай шұғыл және ызың бо-лып жіктеледі: 

          Шұғыл дауыссыздар: б, п, д, т, ц, г, к, қ, ч

          Ызың дауыссыздар: в, ф, з, с, ж, ш, щ, ғ, х, ћ

3. Айтылу (артикуляциялық) орнына қарай дауыссыз ды-быстар 8 топқа бөлінеді:

а) Ерін(билабиаль) фонемалар: п, б, м,(у)

ә) Тіс пен ерін (лабиоденталь) фонемалар: ф,в

б) Тіс (денталь) фонемалар: т, с, з, д, ц

в) Тіл ұшы (альвеоляр) фонемалар: н, л, ч

г) Тіл алды (палаталь) фонемалар: р, ш, ж, й

14

ғ) Тіл ортасы (препалаталь) фонемалар: к,г

д) Тіл арты (веляр) фонемалар: қ, ғ, ң, х

е)  Көмей (фарингаль) фонемасы: ћ

                  Дауыссыз   фонемалардың   сөз   ішінде   кездесуі   біркелкі   емес.   Сөз   ішінде   кездесу   ыңғайына   қарай,   қазақ   тілі

дауыссыздарын шартты түрде мынадай топтарға бөлуге болады:

а) Сөздің барлық шенінде (басында, ортасында, аяғында) кездесе беретін дауыссыздар: с, ш, т, қ, к, м, з, ж, н, (у).

Қазақ әдеби тіліне тыңнан енген ф, х, ч, ц  тәрізді дыбыстар да сөздің барлық позициясында кездесе береді.

ә) ж дыбысы сөз соңында сирек кездеседі.

б) ћ дыбысымен келетін сөздер саны өте аз.

в) Сөз соңында кездеспейтін дауыссыздар: б, д, г, ғ, в

г) Сөз басында кездеспейтін дауыссыздар: ң, й

ғ) Байырғы сөздердің бас позициясында сирек кездесетін фонемалар: п, л, р

         Аффрикат дауыссыздар – ц мен ч. Екеуінің әрқайсысы екі элементтен тұрады: ц-т, с; ч – т, шь.

        Дыбыстау мүшелері мыналар: өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл,

кіш-кене тіл, таңдай, тіс, ерін, т.б. Дыбыстау мүшелерінің жиынты-ғы сөйлеу аппараты (речевой аппарат) деп аталады.

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: