Фонетика жєне оныњ салалары

Әр тілдің өзіне ғана тән дыбысталу заңдылықтары – сол тілді дербес тіл етіп тұратын белгілердің бірі – десек, сол тіл

өз-ге   тілдерден   сөз   қабылдамай   тұра   алмайды.   Ондай   сөздер     азды-көпті   дыбыстық   өзгерістерге   ұшырап,   игеріледі.

Дыбыстың яғни фонетикалық өзгерістері әр түрлі болуы мүмкін. Кірме сөздің құра-мындағы кей алмастырылып, кейбір

дыбыстар ара-тұра буындар аласталып, керісінше, енді бір дыбыстар мен буындар жаңаланып айтылуы заңды. Сөйтіп, сөз

сапалық та, сандық та өзгерістерге ұшырайды. Мұндай өзгерістер төл сөздерде де болып жатады. 

               Фонетикалық құбылыстар  – сөздің құрамында болатын әр алуан дыбыстық өзгерістер. Тіл білімінде мұндай

өзгерістер-дің   әрқайсысының   атауы   бар.   Олар:   протеза,   эпентеза,   редукция,   абсарбция,   синкопа,   гаплология,   эпитеза,

метатеза, апокопа, эли-зия т.б. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік:

        Протеза (грек.prothesis -  алдында тұру) сөздің алдынан ба-сы артық дыбыстың қосылуы. Бұл кірме сөздің айтылуын

же-ңілдету үшін қажет. Мұндай дыбыс дауысты да, дауыссыз да бо-луы мүмкін. Қазақ тілінде протеза болатын негізінен

қысаң да-уыстылар. Олар р,л дыбыстарынан басталатын кірме сөздің ал-дына жамалады. Олай болатыны қазақ тілінде лақ,

лап, лау, лық, лып, лаң, лүп сияқты он шақты еліктеуіш болмаса, байырғы атаушы сөздер бұл дыбыстардан басталмайды. Ы:

лаж, лай, лас, лашын, лау, рас, рақмет, разы, рай, рахат, ранг, распадия, рация.

           І: леген, легер, леп, рәсім, рәуіш, рет, реніш, ребус, революция, регресс, ремс, редукция, республика, Ресей.

¦: рұқсат, рух, ру, Лұқпан.

38

Ү: Рүстем, рөл.

Қазақ   тілінде   протезаның   күші   елеулі   өз   алдына   буын   бо-лып   тұратындықтан,   жазуда   да   жағаласып   жүреді.

Шынында,   қазіргі   көзі   қарақты   көкірегі   ояу   білімді   қауымның   айтуынша,   р   әсіресе   л   дыбысынан   басталатын   орыс

сөздерінде протезаның күші әлсіреп барады. Екі-үш дауыссыздан басталатын орыс сөз-дері протезамен айтылады. Араб-

парсы тілдерінде де қос дауыс-сыздан сөз басталмайды. Парсы сөзі, бізде қосымша, -стан жазу-дың жұмысы. Дыбысталуы:

ыстан (қазағыстан-бағ-ыстан) –істан (тәжіг-істан), үстан (Түрк-үс-тан, гүл-стан), ұстан (башқұрт-стан).

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: