Түркі тіліндегі «қызыл» сөзінің лексикографиялық

Авакова Р.А. Фразеосемантика
174
6. Қырмандағы ұшырылған, тазартылған астық, дән;
7. Шайдың күрең түсті қою шығымы.
Қалған  тіркес  ішіндегі  мағыналары  сөздікте  идиома  белгісімен  (♦) 
берілген.
Қызыл сөзінің Орхан-Енисей, көне ұйғыр, Қараханид, орта ғасырлық 
қыпшақ,  оғыз,  шағатай  ескерткіштерінде,  түркі  тілдерінің  басым  көпші-
лігіндегі  тұлғасы  –  qyzyl,  хакас  тілінде  хyzyl,  якут  тілінде  qyhyl,  чуваш 
тілінде хerle.
Қызыл  түстің  мағыналық  қолданыс  шеңбері  кең.  Ауыс  мағынада 
фраземалық тіркестерде символдық қолданысқа түседі. Қызыл түсі о баста 
күннің, оттың түсіне байланысты олардың символы ретінде қабылданған. 
Қызыл  іңір,  қызыл  арай,  қызыл  аяз,  қызыл  жел,  қызыл  су  фраземала-
ры  күн  мен  отқа  қатысты  қалыптасқан.  Қызыл  түсінің  ауыс  мағынада 
қолданылатын символикалық мәні төмендегідей:
– малдың, хайуанаттардың, құстардың еті – қызылға отырғызу, қызыл 
жегізу, қызыл көрген қырандай;
– қырманда үйілген астық – қырман толы қызыл, қызыл тазалау, қызыл 
қырман қылу;
– жас нәресте – қызыл шақа, қызыл қарын жас бала, қызыл қарын бұты 
шыт;
– революционер – қызыл әскер, қызыл сақшы, қызыл армия;
–кеңестік өмірді бейнелейтін әлеуметтік-маңызды құбылыстар – қызыл 
отау, қызыл мүйіз, қызыл тақта, қызыл бұрыш, қызыл кітап;
–  табиғат  құбылыстары  –  қызыл  іңір,  қызыл  шұнақ  аяз,  қызыл  жер, 
қызыл арай;
– шебер, көркем – қызыл тіл, қызыл сөз;
– адамның іс-әрекеті, мінез-құлқы – қызыл көз, қызыл ауыз, қызыл өңеш, 
қызыл шеке болу, қызыл кеңірдек болу және т.б.
•
 табиғатқа байланысты фраземалар: қызыл іңір «күн батып, қараңғы 
түсе бастаған мезгіл», қызыл арай «таңертеңгі және кешкі мезгіл», қызыл 
шұнақ  аяз  «бетті  қарып  жіберетін  шытырлақ  аяз»,  қызыл  еспе  (жел) 
«аңызақ, ыстық»;
•
  адамның  сыртқы  келбеті,  түр-тұлғасын,  портретін  сипаттайтын 
фразема лар:  қызыл  шырайлы  «бетінен  қаны  тамған  өңді»,  қызыл  жүз 
«әдемі, сұлу бет, жастық жалын»;
•
  адамның  жеке  басына  тән  қасиеттерді,  ішкі  жан  дүниесін  айқын-
дайтын фраземалар: қызыл көз пәле «барып тұрған пәлеқор, жемқор адам», 
қызыл ауыз «көп сөйлейтін, мылжың адам»;
•
  адамның  физикалық  қалпын,  физиологиялық  ерекшеліктерін  айғақ-
тайтын фраземалар: қызыл кеңірдек «таласып дауласты, жанжалдасты», қызыл 
табан қылды «табанынан таусылды, көп жүріп көрді», қызыл шақа «шыр етіп 
жаңа туған бала», қызыл жоса болу «қызыл ала қан болу, төбелесу»;
•
  адамның  психикалық  ерекшеліктеріне,  моральдық  қалпын  ой-
лау,  сөйлеу  қабілетіне,  іс-әрекетіне,  адамдар  арасындағы  өзара  қарым-

175
Фраземалардың таңбалық-символдық семантикасы
175
қатынасына  тән  қажеттіліктеріне  байланысты  фраземалар:  қызыл  дән 
«піскен  дән»,  қызыл  диплом  «үздік  диплом»,  қызыл  қырман  «қырманда 
үйілген астық», қызыл тіл «шешен, орамды, жүйрік», қызыл сөз «құр бос 
сөз, тиянақтағы, байлауы жоқ, ойсыз, жылтыр сөз»;
•
 қоғамдық тұрмыс-тіршілікке, адамның әлеуметтік жағдайына бала-
нысты фраземалар: қызыл отау «көпшілік мәдени-ағарту мекемесі», қызыл 
әскер «елімізде болған төңкеріске, жаңа өмір құру ісіне белсене қатысушы 
революционер»,  қызыл  қыран  «қоғам  қайраткері,  төңкеріс  қаһарманы» 
қызыл қырғын «қан майдан»;
•
 зергерлік өнерге байланысты фраземалар: қызыл моншақ «бірыңғай 
қызыл түсті асыл тастардан тізілген моншақ», қызыл аяқ «қызыл ала кілем 
түрі», қызыл алтын «саф алтын, таза алтын» және т.б.
Көк фраземасының таңбалық-символдық мағынасы. Жиналған лекси-
ко графиялық деректер бойынша көк сөзінің 11 мағынасы анықталды. Оны 
төмендегі кесте арқылы көрсетуге болады:
9-кесте 

жүктеу/скачать 2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: