Фразеосемантика
Түркі тілдеріндегі «ақ» сөзінің лексикографиялық деректер бойынша мағыналары
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
Пікір жаз андар филология ылымдарыны докторы, профессор Г. Е.
| Түркі тілдеріндегі «ақ» сөзінің лексикографиялық деректер бойынша мағыналары
№ р/с Ақ сөзінің мағынасы Мағынаның түркі тілдерінде қолданылу/ қолданылмауы 1 түс Барлық түркі тілдерінде 2 ақ сұр, көк (жануарлардың жүнінің түсі, әсіресе аттың түсі) орхон, көне ұйғыр, қараханид-ұйғыр, орта ғасыр ескерткіштерінде, ұйғыр, хақас, тува 3 ашық, ақшыл кабардин-балқар, ноғай 4 ағарыңқы, ағарған, бо-зарған, өңсіз, кейіпсіз, жүдеу, жадау, күңгірт, күліңгір кабардин-балқар, ноғай 5 ақ, бурыл, ақшыл, ақсұр түрік, кабардин-балқар, құмық, татар, башқұрт, ноғай, өзбек, ұйғыр, хакас, тува 6 а) таза, адал, былғанбаған, айыпсыз, күнәсіз; ә) шындық, ақиқат; б) анық, ақиқат; в) адал г) бақытты ғ) өте әдемі, сұлу, тамаша түрік, гагауыз, түркімен, қарайым, татар, башқұртноғай, қарақалпақ, қазақ, қырғыз, алтай, өзбек, ұйғыр, хакас, тува, гагауыз, қазақ әзірбайжан, қазақ қарайым, ноғай, қазақ татар, қазақ, хакас, қазақ 7 ақ (көздің ағы), (жұмыртқаның ағы), көз сүйел (көзге түскен ақ); түрік, гагауыз, әзірбайжан, түркімен, қарайым, кабардин-балқар, құмық, татар, башқұрт, ноғай, қарақалпақ, қазақ, қырғыз, ал өзбек, ұйғыр, хакас, тува 8 ақсары Хакас 9 ақ (сақал, шаш) түрік, түркімен, құмық, қазақ, өзбек 10 ақтық, шаңқаң түркімен, гагауыз 11 ақ бөз, мата әзірбайжан, құмық, қазақ 12 дәнді астық Түркімен 167 Фраземалардың таңбалық-символдық семантикасы 167 Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде түркітанушы ғалымдар арасында пікірлер бір жақты емес. Мәселен, алтаист ғалымдар К. Менгес, М. Ряся- нен aq (a:q) сөзін қытай тілінен енген кірме сөз деп қарайды. Әрине бұл пікірмен келісу қиын. Себебі ақ сөзі Орхон-Енисей, көне ұйғыр, Қараханид, оғыз, орта ғасырдағы қыпшақ, хорезм, шағатай ескерткіштерінде, сонымен қатар қазіргі түркі тілдерінің барлығында кездеседі. Түркі тілдерінің көне қабатына жататын байырғы лексема болып табылады. Табиғаттағы түс-түстің ішінде ақ лексемасы өзгеріске көп ұшырайтын, тілдегі қалыптасқан дәстүр мен мағыналық ерекшеліктерді қатаң сақтай отырып, синтетикалық және аналитикалық тәсілдер арқылы сөзжасам жүйесіне кіреді. Мысалы, ағар, ағарт, ағараңда, ақтал, ақтат, ақшылдан, ақсыра, ақ тарту, аққа айналу, аққа көшу, ақ болу, ағараң тарту, ақшыл тарту, ақ түске бөлену, ақ түске шомылу және т.б. Ақтың негізгі мағынасы қардың, сүттің, бордың түсіндей (қараға қарама-қарсы) түс. Бұл ақтың негізгі, түстік, номинативтік мағынасы бо- лып табылады. Ақ атауы барлық жағдайда тек түсті ғана білдіре бермейді. Оның се- мантикасы метафоралық, метонимиялық және символдық мағыналардың негізінде өзінің негізгі мағынасынан алшақтап, логикалық, семантикалық байланысынан ажырап, қолданысқа түсуі фраземалар құрамында жиі кездесетін құбылыс. Қазақ тілінде ақ – пәктік пен ақтықтың, махаббат пен қайырымдылықтың символын беретін қасиетті заттарды аққа балаған. Бұның себебі, қазақтың ең қасиетті тағамы сүтпен байланысты. Осының негізінде қазақ тілінде этнофразеологизмдер пайда болған. Этнофразео- логизмдер – ұлттық таным нәтижесінде қалыптасқан, халықтың тұрмыс- тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасынан хабардар ететін тілдік бірліктер. Этнофразеологизмдердің пайда болу уәждері туралы Ә. Қайдар, Р. Сыз дықова, Е. Жанпейісов, Ә. Нұрмағамбетов, Н. Уәлиев, С. Сәтенова, А. Сал қынбай еңбектерінде біршама қарастырылады. Ә. Қайдар кез келген этнографизмнен этнофразеологизмге номинативтік мағынасымен қатар, шағын этно-графиялық этюдтердің де қажет екендігін атап өткен болатын [А.Т. Қайдаров, 1985; 37 б.]. Ақ ұғымының семантикалық шеңбері қазақ тілінде этно-графиялық деректердің негізінде ашылады. Мысалы, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|