Ңг Жоғары оқу орындарының Кауымдастыгы
БУЫНАЯҚТЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
жүктеу/скачать 23,02 Mb. Pdf көрінісі
|
| БУЫНАЯҚТЫЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Буынаяқтылардың денесі кутикула қабатымен қапталынған, буылтық құрттарға қарағанда құрылысы өте күрделі. Ол үш қабаттан тұрады: астыңғысы өте жұқа аморфты базальды мембрана, оның үстінде бір қатар эпителиальды клеткалардан құралган гипо дерма тірі қабаты және гиподерма клеткаларының бөлінуінен (өлген клеткалардан) пай да болған нағыз кутикула қабаты. Кутикула гиподерманың туындысы. Оның өзі үш қабатқа бөлінген: гиподерма- мен жанасып жататын эндокутикула, содан кейін экзокутикула және эпикутикула. Эпикутикула ең жоғарғы қабат, липидтерге, балауызға өте бай, ішкі денедегі ылғалды сыртқа шыгармай жануарды кеуіп кетуден сақтайды, сондықтан суда тіршілік ететін буынаяқтыларда бұл қабат дамымай, тек кұрлықта тіршілік ететін буынаяқтыларда жақсы дамыған. Экзокутикула мен эндокутикула қабаты суларға, минералды тұздарға, органикалық заттарға және әр түрлі түс беретін ферменттерге бай, сондай-ақ олардың құрамында хитин заты көп. Буынаяқтылардың сыртқы қабатын хитинді кутикула деп атайды. Хитин - өспейтін, созылмайтын, ешбір қышқылдарда, майларда, спирттерде, сілтілерде және органикалық ерітінділерде ерімейтін өте берік зат. Хитин (французша chitine, грекше chiton - тері, қабық) деген терминді, насекомдардың қатты кутикула қабыгын зерттеп, 1823 жылы француз галымы Л. Одье ұсынды. Хитин полиса- харидтер тобындағы табиғи қосынды, ұзын полимерлер бір-бірімен (3-1,4 гликозоидты байланыстармен жалғасқан, N-ацетилглюкоза- миндерден тұрады. Хитин кутикуланың яғни сыртқы қаңқаның негізгі қосындысы, дененің қаттылығын қамтамасыз етіп қорғаныш және тірек қыз- меттерін атқарады. Буынаяқтылардың кутикуласында гана емес, сондай-ақ басқа жануарлардың қаңқа құрылымдарында да кездеседі. Хитинді тек хитиназа, лизоцим ферменттері N-ацетилглюкозаминге 275 ОМЫРТҚА СЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ дейін ыдыратады. Олар кейбір бактерияларда, топырақ амебалардың ас қорыту ферменттерінің арасында, кейбір ұлуларда және буын- аяқтыларда (түлеу кезінде) табылды. Хитиннің осындай қасиеттеріне байланысты барлық буынаяқты- лардың денесінің өсуі түлеу арқылы жүреді. Түлеу кезінде арнайы ішкі секреция эндокриндік бездері, яғни проторакальды бездері экдизон деген затты бөліп, сол экдизон хитинді ерітеді де, кутикула жарылып жануар ескі жабыңдысын тастап түлеп шығады да, денесі бірнеше сағат ішінде өте жылдам өсіп, кутикуласы қатайып осы қалпында келесі түлегенше өмір сүре береді. Біраз буынаяктылардың кутикуласы ізбестермен және қатқан белоктармен безендіріліп, қатты болып келеді, мысалы, өзен шаянының, крабтың, қоңыздар- дың т. б. Хитинді кутикула бөлшектеніп дененің әрбір сегменттерінде қабыршақ немесе тақта ретінде орналасады, сол тақталардың барлығын склерит деп атайды. Олар орналасуына қарай дорза (латын- ша dorsalis арқа) немесе үстіңгі тергит деп аталатын тақталарды құрайды, вентра (лат. ventralis қүрсак) немесе төменгі стернит деп аталатын және екі бүйіріндегі плейрит тақталарын құрайды. Барлық склериттер бір-бірімен жұқа жарғақшалар арқылы бірігеді. Скле- риттер дененің сыртына қарай бағытталған көптеген қылтан тәрізді өсінділерді, ал ішке қарай қатпарларды түзейді. Қатпарларға бұлшықеттері және кейбір ішкі мүшелері бекінеді. Сөйтіп, буынаяқ- тылардың хитинді кутикуласы дене жабыны, сыртқы қанқасы болып, ішкі ылғалды сыртқа шығармай, денені әр түрлі механикалық, химиялық әсерлерден қорғайды, әрі тірек қызметін атқарады. Буынаяқтылардың денесі сегменттелген, сегменттері буылтық құрттардікіндей гомономды (біркелкі) емес, әркелкі болып келеді де гетерономды (грекше heteros басқа, nomos - заң) сегменттер деп аталады. Тек кейбір төменгі сатыдағы буынаяқтыларда (шаян- тәрізділерде, көпаяқтыларда) гомономды сегменттері сақталған. Гетерономды сегменттер атқаратын қызметтеріне сай өзара бірігіп, бір типті сегменттерді кұрайды, оларды тагма немесе бөлім деп атайды. Буынаяқтылар денесінің сегменттері әдетте үш бөлім немесе үш тагма құрайды бас (серһаіоп), кеуде (thorax) және құрсақ (abdo men). Көп жағдайда сегменттерінің жіктелуі түрліше, мысалы, бас пен кеуде сегменттері бір-бірімен тұтасып баскеуде бөлімін құрайды, сонда жануардың денесі баскеуде және құрсақ бөлімнен тұрады. жүктеу/скачать 23,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|