Г. О. Устенова А. Ш. Амирханова

Жаңа галенді препараттар және жеке запардың препараттары
8 9
бөлшектерді өткізетін сүзгіштерді колдану аркылы олардын өлшемін 
аныктап, сұрыптауға да болады. Осы негізге сүйене келіп, көптеген ви- 
рустар мен бактериялардың өлшемі алғаш рет дәл аныкталған. Соңғы 
кезде электродиализ және ультрасүзу әдісі бір кондырғыда біріктіріліп 
колданылуда. Мұндай кұрама әдісті электроультра сүзу дейді. Әрине 
онын жылдамдығы өзіне дейінгі әдістегіден едәуір жоғары.
Кері осмос су ерітінділерін осмотикалықтан жоғары кысымнын 
әсерімен жартылай өткізгіш мембраналар аркылы сүзгіден өткізу 
әдісімен бөлу үдерісі болып табылады. Бұл әдіс тұщыландырудың баска 
әдістерімен салыстырғанда елеулі артыкшылыктарға ие: аз энергия 
шығындары, кондырғыларды жасап шығарудын, монтаждаудын және 
пайдаланудың карапайымдылығы, олардың кіші көлемдері және т.б.
ББЗ заттарды тазартуда сорбция әдісі химия-фармацевтикалық 
өндірістің ең негізгі әдістерінің біріне жатады.
Сорбция деп газдарды, буларды және еріген заттарды катты немесе 
сұйыксорбенттермен сінірілуін немесе жұтылуын айтады. Сорбцияның 
бірнеше түрі бар — адсорбция, абсорбция және хемосорбция.
Адсорбция (лат. adsorbtia — сіңіру, түту) — коймалжын жасу- 
ша цитоплазмасының сырткы бетіндегі коллоидты бөлшектер — 
мицеллдер кешенінің, беткейлік куаттын (энергияның) әсерінен 
еріткіш (дисперстік) ортадағы электролит иондарын не баска ерітінді 
кұрамындағы немесе газдардағы бөлшектік заттарды тұтып сініруі. 
Тұтылған бөлшектер өздерін ұстап тұрған жасуша цитоплазмасынын 
мицеллдер кешенінін кұрылымын, онын зарядтарына эсер етіп, 
өзгертіп отырады. Цитологияда — адсорбция кұбылысын организмнін 
тірі күйіндегі ұлпаларды бояу кезінде пайдаланады. Адсорбция бұл газ 
немесе сүйык көлемінен оның сұйык не катты денемен (адсорбент- 
пен) бөліну бетінде заттың (адсорбаттын) шоғырлануы. Адсорбция 
зат бөлшектерінін (мөлекулаларының, атомдарынын, иондарының) 
тартылыс күші әсерінен адсорбенттін беткі кабатында жүреді. 
Адсорбенттін және мөлекулалардың адсорбаттык (атомдарынын, 
иондарының) өзара әрекеттесу сипатына байланысты адсорбция 
физикалык және химиялык болып бөлінеді. Адсорбция микроэлектро- 
никада колданылатын өте таза заттарды, үлдірлік кұрылымдарды алу 
технологиясында кенінен пайдаланылады.
Абсорбция — газ және сұйык күйдегі заттардын барлык масса- 
сы бойынша баска затка сорылуы. Абсорбция бұл газ немесе сұйык 
кұрамындағы заттарды сұйык, сирегірек катты заттар (абсорбенттер) 
көмегімен сініріп алу үдерісі. Оптикада — белгілі бір денеден өту ба-

9 0
III тарау
рысында жарык ағымы энергиясы бөлігінің тұтылып калуы. Май- 
лы абсорбция — газ немесе бу-газ коспасының бір немесе бірнеше 
кұрауышын эр түрлі құралғыларда сіңіргіш маймен еріту үдерісі; 
коксхимиялык өнеркәсіпте коксгазынан бензолды бөліпшығаруға, 
мұнай өндеу өнеркәсібінде жасанды сұйык отын алуда, тағы баска жер- 
лерде колданылады.
Хемосорбция — сіңетін және сіңіретін заттар арасындағы әрекеттесу 
терен жүру нәтижесінде жаңа химиялык зат пайда болатын үдеріс. 
Бұған мысал ретінде натронды ізбестін көміртек (IV) оксиді мен 
күкірт (IV) оксидін өзіне сіңіріп, карбонат пен сульфат тұздарын 
түзетінін келтіруге болады. Хемосорбцияны физикалык сорбция 
мен абсорбциядан осы кұбылыстар кезінде бөлінетін жылу шамасын 
өлшеп, ажыратуға болады.
Кен тараған адсорбция теңдеуіне Фрейндлихтің физикалык 
мономолекулярлык адсорбцияны сипаттайтын эмперикалык тендеуі 
жатады. Газдар үшін Г=ар". Ерітінділер үшін Г=асп. Мұндағы газ 
кысымы, ерітінді концентрациясы. Тендеудегі а және п констан- 
талары р= 1 
болғандағы 
газдың адсорбциялануын сипаттайды. 
Фрейндлих тендеуі орташа кысым мен концентрация аймағындағы ад­
сорбцияны сипаттауға колданылады. Жоғары кысым мен концентра­
ция аймағында колданылмайды. Фрейндлих изотермасының кемшілігі 
а және п константаларының накты физикалык мағынасы жок. Г=арп 
логаритмдеу аркылы lg f=lg a+nlg c. Реагенттердін хемосорбциялану 
нәтижесінде беттік кабатта жүзеге асатын каталитикалык өзгерістердің 
гетерогендік процестер жүруі хемосорбция үдерісінін катализдегі ролін 
түсіндіреді. Хемосорбциялык процестер химиялык реакцияларға ана­
лог™, тек айырмашылык беттік реакцияларға катысатын адсорбент 
бетіндегі атомдар бір мезгілде кристалдык тор кұрамына енеді. Хе- 
мосорбцияланатын зат табиғаты белгілі болған жағдайда химиялык 
байланыстың канығуы кристалл бетіндегі адсорбциялык орталыктар 
санынын тұрактылығын көрсетеді. Монокабаттағы молекулалар саны 
олардын ауданымен аныкталып, хемосорбция құбылысына тән емес по- 
лимолекулярлы кабаттың түзілуі каныкпаған күштер әсерімен сипатта- 
латын физикалык адсорбциядан химиялык адсорбцияның ерекшелігін 
көрсетеді. Хемосорбция кұбылысы әртүрлі химиялык байланыстардын 
дискретті санынын түзілуімен байланысты. Хемосорбция кұбылысында 
кейбір ауыткулар болуы мүмкін. Мүндай ауыткуларға хемосорбциялык 
кабаттың әртектілігі жатады. Мысалы, егер де беттік кабатта әрбір мо­
лекула бір орталыкка ие болады деген шартпен адсорбат молекулала-

Жаңа галенді препараттар және жеке запардың препарапары
91
ры бірдей және тәуелсіз орталыктар аралығына таралатын жағдайды 
карастырайык. Бұл кезде тепе-тендік жағдайы Ленгмюр тендеуімен 
аныкталады.
Адсорбциялык-хроматографиялык әдістер. Өсімдік тектес және жану- 
ар тектес биологиялык белсенді заттарды алуда осы әдістерін колдану 
аясы кен болып саналады және олардың өзге әдістермен салыстыр- 
ғандағы артыкшылыктары айтарлыктай басым болып табылады.
Хроматографиянын бұл түрі талданатын ерітіндідегі иондар- 
ды адсорбенттін кұрамына кіретін иондарға кайтымды алмастыруға 
негізделген. Өз иондарын жылжымалы фаза иондарына алмастыра 
алатын мұндай сорбенттерді ионитгер немесе ион алмастырғыштар 
деп атайды, олар өздерінін арналуына сәйкес катиониттерге және 
аниониттерге бөлінеді. Талданатын ерітінді иондарының алмасты- 
ру кабілеті әр түрлі болуына байланысты хроматограммалар түзілуі 
жүзеге асады. Ион алмастыру хроматографиясы ұстанымы әр түрлі 
ерітінділердін тен және көп компонентті талдауын жасауға мүмкіндік 
беретін иондык хроматографтардын үлкен ассортиментінде тәжірибе 
жүзінде іске асты. Кейбір аспаптар компьютерленген және талдауды ав- 
томатты режимде өткізуге мүмкіндік туғызады. Иондык хроматограф- 
тар ауыз суда, табиғи суда, өндірістің ағынды және калдык суларында 
зиянды коспаларды тез аныктай алады, бүл коршаған ортаны корғауда 
үлкен маңызға ие. Негізгі кызметті минералды тыңайткыштарға тал- 
дау жасайтын иондык хроматогрофтардын аткаратын кызметі жан- 
жакты. Қазіргі уакытта иондык хроматографтар өндірісі, ғылым мен 
техниканың талабына сай жедел дамып келеді. Эльюентті тәсілде 
эльюент ретінде электролиттер ерітіндісін колданады. Таза түрдегі 
компоненттерді алу үшін эльюирлеуді жиі кышкыл ерітіндісімен не­
месе концентриялары біртіндеп өсетін баска затпен жүргізеді. Кейбір 
зандыпыктар бар болғанымен ионитке тарткыштык тәжірибеде барлык 
иондарда әртүрлі. Мысалы, валенттілігі үлкен катиондар кішілеріне 
Караганда жаксырак сорбцияланады. Бірдей валентті иондардын 
сорбциялануының 
жуыкталған 
зандылығын 
мына 
сорбциялык 
катардын бірізділігімен көрсетуге болады. Cs+ > Rb+ > К+ > NH4+ > Na+; 
Ва2+ > Sr22+ > Са2+ > Mg2+; Zn2+ > Cu2+ > Ni2+ > Co2+ Бұл катарлар тұракты 
емес және жағдайға байланысты өзгереді, яғни сорбенттің табиғатына, 
хроматографияланатын иондарға, эльюенттерге және т.с.с. тәуелді.
Ион алмасу хроматографиясы. ББЗ хроматографиясы ион алмасу 
сорбенттері аркылы каралатын, ББЗ алу технологиясындағы маңызды 
технологиялык жетістіктердін бірі болып саналады. Ион алмасу кезінде

92
III тарау
ерітіндідегі иондар адсорбент немесе ионит кұрамындағы козғалғыш 
иондарға алмасады. Ион алмасу эквивалентті мөлшерде жүреді. Әдісте 
стационар фаза ионит, ионит құрамында жылжымалы ион бар, од 
ерітіндідегі ионмен алмасады.
Иониттер иондар табиғаты бойынша екі түрге бөледі:
1) егер алмасатын ион катион болса, катионит деп аталады;
2) егер алмасатын ион анион болса, анионит деп аталады. Әдіс- 
тін өзге әдістермен салыстырғандағы айырмашылығы кұрыл- 
ғынын карапайымдылығында, ион алмасу үдерісінін жылдам 
жузеге асуында және технологиялык механизациялау мен 
автоматизациялау процестерінін ынғайлы түрде жүзеге асуы

жүктеу/скачать 9,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: