Гео изикалық барлау әдістерінщ

компасшң сплтүстікке қараған тілін тартады. Ал, гапымдар арасывдағы 
келісш бойынша, өзара шатастыру болмас үшін, Солтүстік география- 
лык псилостің жанына орналасқан магнит полюсын Солтүстік магнит 
полюсы деп, ал Оңтүстік георгафиялық полюстің жа.шнда орналасқан 
магнит полюсын Оңтүстік магнит полюсы деп атауга келіскен.
Жердің магнит өрісінің қүрылымы. 
Жер бетіңцегі магнит өрісі 
В 
бірнсше магнит өрістерінің векторлық қосыңдыларына тең. 
"
^  
Вт ~  Во
 + 
Вм  + В л  + В
е
  + 8 В , 
(2
 3)
ерісі (диполвдік);
Вм
 
жердің терең қойнауының өртектілік өсеріне байланысты epic 
(материктік немесе диполадік емес); 
ВА
 -  жер қыртысыньщ жоғары 
бөліктерінің магниттелу өсеріне байланысты epic (аномал ьды)- 
B
e
 —
сыртқы себептерге байланысты epic; 
SB
 -  сыртқы себептерге байла­
нысты толқу (варияциялық) epici.
-   Д^пал[ЬДы жөне дипольды емес (материктік) ерістердің қосыңдысы 
Bo+Вм
  жердін  бас  магнит  өрісі  деп  аталады.  Ал,  аномальды  epic:
Вл~В* +В
аг
 ,
 мүндағы 
В
а
 аймақтык (регионалды) ауыткү’ 
Вт
  жеп- 
гілікті (локалды)_ауытқу. 
Р
Вп  В о +Вм+ВЕ
  үш ерісгің қосындысы жердің қалыпты (нормаль­
ное) ерісі деп аталады. Әдетге, 
В Е
 ерісінің мелшері аз болгандықтан 
ал көбінесе ескерілмейді. Сондықтан, жердің қалыіггы орісі бас оріске
тең. Егерде 
SB
  аз деп қарасақ, онда жер бетінде елшенетін 
В г
 өрісі 
қалыпты жене аномальды ерістердің қосьпщысына тең болады:
Вт*а В
п
+В
а
 .
Егер магнит ерісінін жергілікті ауытқуын (аномалиясын) анықтау 
қажет болса, оңца қалыпты epic ретінде терт ерістердің қосыңдысы
Во +Ва/ + B
e
 + В 
• 
&
 
қарастырылады. Ал,  қаддық немесе дипольдік емес  ерісті анықтау 
қажет болса, оңда қалыпты epic ретінде дипольдік 
В о
 epic алынады.
Согнымен,  қалыпты  магнит ерісі деген түсінік  кебінесе  шартты 
түрде пайдаланылады яғни ауытқу бар ерістің қай белігін  анықтау
қажетгілігіне байланысты қалыпты epic ретіңде ер түрлі қүрылымды 
өрістер қарастырылады.
21

Магнитбарлау әдісінде қялылты магнит өрісі (Тн) реіінде дипольдік
өріс пен материктік аіюмалияньщ қосындысы алынады. 
-
ЖАртн магнит Өрісінін элементғері. Жер бетінің кез кслген нүктесінде 
магнит тілі жердің магнит өрісінің багьпъша сөйкес орналасады. Жердің
магнит  орісі 
Т
  бүл  векгорлық  шама,  сондықтан  да оның  модулін 
анықтау  үшін  осы  магнит  өрісінің  үш  түрлі  элсменттерін  немесе 
қүраушысын табу қажет. Олар -  тік немесе вертикаль қүраушысы Z, 
көлденең немесе горизонталь қүраушысы 
П
 және магнитпк ауытқу 
D 
(солтүстік магнит полюсы мен географиялық полюстың арасындагы
бүрыш).  Бүл векторлық шама 
Т
 географиялық координаталар ягни 
X,  Ү, Z
 қүраушылары арқылы да, немесе өрістің толық кернеулігі 
Т 
мен оның еңкіштігі /ж ене магнитпк ауьггқу 
D
 арқьшы да анықталады
(2.3-сурет). 
Ш
2.
3 -суретгегі 
X,  Ү, Z, D,
 I жене 
Т
 шамалары Жердің магнит өрісінін 
элементтері деп  аталады.  Олардың өзара,  бір-бірімен  қатынастары 
темендегідей формулалар арқылы бейнеленеді:
Т
 = 
y lx 2+Y2 + Z
2 = 
уі
Н 2
 + Z 2; 
W
*  
Z/ H>
 
(2-4)
2.3-cypem.
Жердің  магнит  өрісінің
элементтері. 
D
 жене 
I -  Т
 талық 
векторының  ауытқуы  (склонение) 
жөне  ецістігі  (наклонение)
22

X =  H cos D;  Y
 = 
H  sin  D; Z
 §  
T sin  I.
T
 жөне 
H
 векторлары орналасқан тік жазықтық жеріілікгі машитгік 
меридиан деп аталса, 
X Z
жазықтығы — географиялық меридиан деп
эталады.Магниттік барлау әдісіңце көбінесе 
&Т,Т,
 AД сирегірек 
Н
 және
А 
Н,
 кей кеэде гана 
Т
 элементі анықталады.
Обсер ваториял ард а жүргізілген жүздеген жылдар бойы байқаулар 
нәтижесінде жер магнит орісінің уақыт откен сайын бір қалыпта кап- 
май, оның кернсулігі мен багытының озгеретіні анықтальш отыр. Мұн- 
дай  озгерістер 
геомагнитпгік  толқулар
  (вариациялар)  деп  аталады. 
Магнитгік барлау өдісінде мүндай өзгерістерді есепке алудың орны 
айрықша. Өйткені, алшенген магнит өрісі элементгеріне бүл толқулар 
айтарлықтай қателіктер енгізуі мүмкін.
Гсомагниттік толқулар 
тез
 және 
баяу
 болып  екіге  бөлінеді.  Тез 
толқулар  (магнитгік дауыл) деп  аз уақыт  арасьшда  (төулік іпгінде) 
магнит  өрісінің  кернеулігінің  үлкен  шамага өзгерісін  айтады.  Бүл 
өзгерістер атмосфераньщ жоғарғы қабатгарында (ионосферада) болып 
жатқан процестерге байланысты. Ал, магнит өрісінің үзақ уақыт аралы- 
ғындығы  өзгерісін 
гасырлық толкулар
  (баяу толқулар) деп  атайды. 
Баяу толқулар жер шарының iimd қойнауындағы процестермен байла­
нысты.  Бүл толқулардың  пайда  болу себебі жердің  магнит өрісіне 
байланысты деген болжам бар.
Магниттік қуйын.
 деп магнит өрісінің қысқа уақыт арасында қар- 
қьщды өзгерісін (жүзцеген, кейде мындаған нТл-ға жетуі мүмкін) айтады. 
Оньщ себептері да ионосферадағы процестерге тікелей байланысты.
Әдетте, магнит ерісінің элементгерінің жер бетіндегі таралуын гео- 
магнитгік өрістер карталары арқылы бейнелейді. Толық магнит өрісі 
Т
 жөне  оның  элементтері 
Z
 пен 
Н
 көрсетілген  изосызықтар 
кАр- 
тасын 
Т, Z
 немесе 
Н   изодинамалар
 картасы деп, ал магниттік ауытқу 
D картасын — 
изогондар
 картасы, ал еңкістік 
I
 картасын — 
изоклинаар 
картасы деп атайды. 
!
Жердің магнит ерісінің элемегатері түрақты болмауына байланысты 
карталар белгілі бір уақытқа нақтыланып жасалады. Бүл уақытты 
эпоха 
немесе 
дәуір
 деп атайды. Осы карталарды (өрбір дөуірдегі) бір-бірімен 
салыстыру арқылы,  19S0 жылы бүл салада  маңызы жаңалық ашылДы. 
Жиналған мағлүмаггардың нәтижелерін талдай келе, магнит өрісіііаң 
кейбір элементгерінің уақыт өткен сайьш батысқа қарай жылына ша- 
мамен 0,2 градусқа жылжып (ауытқып) отыратыны анықталды. Бүл 
өзгеріс 
батыстық ауытку (западный дрейф
) деп аталады. Егер, магнит 
орісінің пайда болу себебі Жердің сыртқы ядросына байланысты екенін
23

еске  алсақ,  онда  сол  ядрода  уақыт  өткен  сайын  өзгерістер  болуы
ықтим&п деген жорамал бар.
Жердщ магнит өрісінің жаратылысы туралы. Жер бетінде өлшенетін
магнит өрісі екі бөліктен тұрады: 
турақты (бас) өріс
 — ішкі себеіггерге 
байланысты жөне 
айнымалы  өріс
 — сыртқы себегггерге байланысты. 
Сыртқы себептер,  жогарыда айтылғандай,  атмосфераның жоғаргы 
қабаттарындағы (ионосферадағы) құбылыстармен байланысты. Ал, 
түрақты өріске келсек, оның жаратылысы әлі де ғалымдарды ойлан- 
дыруда.  Бұл салада коптеген болжамдар да айтылуда. Проблеманың 
күрделілігі, тек қана жердің м ати т өрісінің пайда болуын немесе шыіу 
тегін ғана анықтагі қоймай, оның жер бетінде уақыт өткен сайын тез 
өзгеруінде болып отыр. Өкінішке орай бүл салада өлі де  жүйелі теория 
жоқ.  Сондықтан да,  бүгінгі таңда геомагнетизм теориясын жасау — 
іргелі ғылымның түйінді мөселелерінің бірі.
Қазіргі таңца жердің магнит өрісінін негізгі пайда болу себебі жердің 
сыртқы ядросында болып жатқан құбылыстарға байланысты деген 
жорамал бар (динамо-механизмнің жүмысына үқсас).  Ал, динамо- 
машина механизмінің жұмыс істеу принципі мынандай:
Егер сым оралған катушканы магнит өрісінде айналдырсақ, онда 
электрмагнитпк  индукция  өсерінен  катушкада  электр  тогы  пайда 
болады.  Бүл электр тогы өз айналасында магнит өрісін тугызып, ол 
сыргқы магнит өрісімен қосыла отырып катушкадагы электр тогынын 
ағынын көбейтеді. Бүл процесс осылай ілгері жалғаса береді.
Әрине, жердің сыртқы ядросы динамо-мапшна емес. Дегенмен осы 
сыртқы ядрода да осындай қүбылыстар болуы ықтимал деген жора- 
малдар бар. Мвселен, сүйық немесе балқыган ядрода жылу немесе
гравитациялық конвекция болған жагдайда, онда гңдродинамикалық 
ағьш пайда болуы мүмкін. Ал,  мүндай ағынньщ өсерінен қүйынды 
ток (круговой ток), онан өрі электр тогы пайда болады.
Сонымен, бүл теория бойынша сыртқы ядрода балқыған немесе 
сүйық заттың агынымен электр тогы пайда болып, ол магнит орісін
туғызады. 
-
Ең бірінші бүл идеяны 1919 жылы ағылшьш Лармор Күннің магнит 
өрісін дәлелдеу үшін пайдаланды. Ал, геофизикада бүл идея тек қана
О-жылдардьщ ортасында орьш алды.  Қазірде жердің магнит орісін 
дөлелдеу үшін бүл идея кеңінен қодцанылуда.
Бүгінп таңда жердің магнит өрісін  тудыратьш онын сыртқы ядросы 
туралы мынандай дерекгер бар.
1. 
Жердің сыртқы ядросын бойлай,  оның сыртында қалындығы 
шамамен 20 км-ге тең сүйық қабат бар.  Ондағы заттың тыгыздығы
24

балкыған сұйық сыртқы ядро тығыздыгынан төмен, ал бұл айырма- 
шылык сол қабатга айрықша ағынның пайда болуына себеп бсшады.
2.  Суйық ядроның  сыртқы  пішіні  шарға  ұқсаған тегіс  емес,  ол 
ііішіні
 асимметриялық геоидтың пішініне ұқсас.
3. Ядро-мантия шекарасы да бірдей тегіс емес, дөңес-ойыстар кез- 
деседі. Оларда айрықша ағыңдардың пайда болуына жағдай жасайды.
Сонымен  бугінгі  таңда  жердің  магнит  өрісі  туралы  хорамалдар 
көп. Бірақта, сол магнит өрісі қалай пайда болды деген сүраққа апі де 
нақты жауап жоқ.
2.4.  Тау  жыныстары  мек  рудалардыц  магниттік
касиеттері
Барлық ray жыныстарының (минератдар мен пайдалы қазбалардың) 
өздеріне тән магниттік қасиеттері бар. Жыныстардың магниттік барлау 
нотижелерін талдауда маңызды параметрлерге олардың жалпы матит- 
гелу деңгейі I мен магниттік қаблеттілігі X жатады.
Тау жынысьпшң немесе руданың жалпы магнитгелу деңгейі қадцық 
жөне иңдукциялық магнитгелуден тұрады. Табиғи 
қалдық магниттелу 
олардың бастапқы (балқыган) жаратылысы кезінде жердің магнит өрі- 
сінің  өсерінен  пайда  болып,  жердің  геологиялық  даму  тарихында 
өзгеріссіз қалады. Сондықтан да тау жыныстары жердің ежелгі магнит 
орісін анықтауда “таснұсқалар” ролін атқарады. Жердің магнит өрісі 
уақыт өткен сайын  өзгерісте  болатынын жөне тау жыныстары  мен 
рудалардың бастапқы бағыты текгоникалық процестердің әсерінен 
өзгеретінін еске алсақ, онда олардағы қалдық магниттелу бағытының 
басқа болуы түсінікті болады. 
і
Жергілікгі сыртқы магнит өрісі өсерінен магниттеяген тау жыңыс- 
тарының магниттелу деңгейі 
индукциялық магниттелу
 деп аталады. 
Бұл магниттелу деңгейі жыныстардың магниттік қабілетгілігімен [гіке- 
лей байланысты.
1=
(2.5)
Мундагы 
Т —
 магниттеуші  өрістің  (жердің)  кернеуі,  X  — магнитгік 
қабілеттілік  коэффициенті, 
N   —
  руданың  пішініне  байланысты 
маіниттенсіздіру коэффициент! (оның мөні магниттелу багыты на сөй- 
кес  үзынша рудалы денелер  упгін 0-ге тең болса,  ал сығылган жөне 
магнитгелу багыты сыртқы жазыгына перпендикуляр рудалы денелер
үшін 4л—12,6-ға тең).
25

Сонымен, қалдық магниттелу молшері мен магнмттік қабілеттіігік 
коэффициенті  тау  жыныстары  мен  рудаларды  сипаттайтын  негізгі 
магнитпк қасиеттер болып саналады. Олар тау жыныстарының үлгі- 
лерін арнайы зертгеу арқылы аныкталып, магнитгік түсірімнін нотиже- 
лерін талдау кезінде маңызды роль атқарады.
Магниттік қаблеттілік
 X — жыныстардың магниттелу қабЬіетгілііін
көрсететін  коэффициент.  Тау  жыныстарынын  басым  көпшілігінін
магниттік қабілетгілік коэффициенті өте аз (200-10 6 —0,0002). Оларды
осы коэффициент мөлшеріне байланысты бірнеше топқа белуге болады.
1.  Магнитті емес 
%  < 50-106.
%
 Аз магниттелген 
X  =  (50 —  1000)  -10
6.
3.  Орташа магниттелген 
%  =(1000 -   5000)  106.
4.  Күшті магниттелген 
X ^  5000  106.
Жыныстардың магнитпк қасиетгері олардың минерадцық қурамына, 
дөлірек айтқанда, қүрамында магнетит атгы магнитпк минерал бөлшек- 
терінің машперіне байланысты. Төменде, 2.4-суретге табиғатга кең тара-
ған  тау жыныстарының  магниттік  кабілеттілігін  корсететін  гисто- 
горамма келтірілген. Бүл гитстограмма бойынша жыныстардың жалпы 
магниттелу қаблеттілігі, кышқыл түрінен негізгі түріне қарай өсетіні 
байқалады.
Магмадық жьшы стар
(квгі&гі)
0 - 2 2  
ШМШ 
О -п В  
D  Л6 3  
0 - Ы 9  
4 - 7 7 3
И к гер вал д ы қ м ан д ер і  ^
2.4-сурет.  Табиғатта  кең тараған  тау  жыныстарынъщ  магииттік
қабілеттілігін  сипатгайтын  гистограмма
26

жыныстарының магнитгік қасиеттеріне сол ортаның
температура
деңгейі  Кюри нүктесінен жоғары болған жағдайда, тау жыныстары 
магнитсізденеді. Жер қойнауыидағы орташа температуралык градиент
алсақ
тереңцікте
'  
^
 
--------------------- » —
^
 
w
 
A
  V
^
/
V
A
  y
j ^
U
V
  J L   V
 
M
. C
L
J
жыныстары толыгымен магнитсізденеді.  Сондықтан да жер бетінде
итпк ауытқуга байланысты рудалық денелер 
жатуы мүмкін емес деген қағида осыдан шыққан
км
М агнитпк  барлауды  геологиялық  жөне  геофизикалі
мақсаттарға  пайдалану  шарттары
шарының, дөлірек айтқанда жер қыртысының магнит
барлық жерде біпдей болса. 
жеплін  мягтгат опі™
қалыпты магниттелген
Шындыгында,  жер қыртысының  магниттік қасиеттері өр түрлі. 
ай болса жер бетіңдегі  магнит өрісі де әр түрлі.  Тау жыныстары 
эдін магнит өрісімен магнитгсліп, өз төңірегіңце қосымша өріс туды- 
[ы.  Бүл қосымша өріс сол аудандагы жердің бір қалыптк магнит
аномалия (ауытқу) байқалады.  Соңдықтан
байқалатын магнитпк аномалия
жыныстарының барлығын көрсетеді
осы ауданда тау
жүргізу
тарды өңдеп талдау барысыңда міндетгі турде томенгі қагвдалар еске 
алынуы қажет.
1.  Жер бетінде өлшенетін магнит өрісі тереңцігі,  пішіні,  көлемі 
жөне магниттелу деңгейі әр  гурлі объектілермен байланысты анол-
малвды өрістер жиынтыгы болып саналады. Іс жүзінде бұл өрістерді 
ажырату өте қиынға соғады.
2. Ірі магнитпк аномалиялардың (материктік) табиғаты туралы олі 
де нақты деректер жоқ. Жоғарыда айтылғаңцай, бұл салада ғалымдар
арасыңцағы ой-пікір де әр түрлі.
3.  Аймақтық және жергіліхті  аномальды  магнит  өрістері  Кюри 
изотермиялық бсткейінен жоғары орналасқан жер қыргысының қуры- 
лысымен байланысты. Бүл беткейден төмен ферромагнитгік тау жыныс- 
тарының болуы мүмкін емес деген болжам бар. Аймақтық және жергі- 
лікті аномалияларды бір-бірінен ажырату геологиялық және геофизи-
калық деректерге сүйене  отырып жөне де өр түрлі  математикалық 
төсідцермен жүргізіледі.
27

4.  Рудалық  дененің  орналасуы  тереқдеген  сайын  жер  бетіндегі 
өлшенген аномалия шшіні жайыла туседі. Мүндай аномальды өріс жер 
бетіне жақын орналасқан бірнеше рудалық денелерге де байланысты 
болуы ықтимал.  Соңдықтан, кейбір аймақтық немесе ірі жергілікті 
аномалиялардың жаратылысы аса ірі объектілермен байланысты бол-
мауы да мумкін. 
J
5. Қарқындылығы жоғары аномалиялар негізінен ферромаі нитті
минералдарға бай жыныстардың қорына байланысты болады.  Қар- 
қындылығы орташа аномалиялар да жер бетінен тереңірек орналаскан
осындай жыныстармен жөне де орташа магниттелген қьгшқыл және 
сілтілі жьшыстармен байланысты. Қарқындылығы болмашы жергіліхті 
теріс танбалы аномалиялар, өдетге, туз діңгектерімен, антиклинап ьдық
қүрылымдармен байланысты.
6.  Әрбір  континент немесе  мүхит,  платформа  немесе  орогендік 
облыстың өзіне төн геологиялық даму тарихы бар. Сондықтан, магнит
өрісінде өрбір мүндай геологиялық қүрылымның  үқсастығымен қатар
өзінше ерекшелікгері де бар.
7. Ірі тектоникалық жарылымдар магнит өрісінде жоғары градиентгі, 
изосызықтары бір-бірінен ыгысқан түрде немесе юшігірім аномалиялар 
тізбектері түрінде көрініс береді
2.6.  М агниттік  өлшеулерге  аряалган  аспаптар
Магнитометр
 деп аталатын арнайы  аспалпенжер  бетіндеіі  магаит
өрісінің жиынтығын (жердің бірқалыпты магнит өрісі мен рудалық 
денелердің  қосымша  магнит  өрісінің  қосындысы)  өлшейміз.  Осы 
жиышық магнит өрісінің үш қүраушыларын (Z -  вертикаль жэне 
Н  -  
горизонталь қүраушылары, 
D —
 ауытқу) өлшеп және осы ауданға төн 
жердің  қалыпты  магнит  өрісінің  мәнін  біле  отырып  (аномальды 
аймақтан  алшақ  жатқан  орында  өлшенеді),  жоғарыда  келтірілген 
формулалар бойынша магнит өрісінің элементтерін жөне онын толық 
векторын есептеп шығаруға болады.
Дегенмен, жер бетіндегі әрбір нүктеде магнит өрісінің барлық үш 
құраушыларын өлшеу өте сирек жүргізіледі.  Бүл жүмыстың қиын- 
дыгына немесе уақыттың азыдығына байланысты емес, негізгі себеп 
әрбір өлшенеіін профильддң бағытын геодезиялық өлшемдермен қам- 
тамасыз етілуі қажет.  Бүл  күрделі жүмыс,  сондықтан да магнитгік 
түсірім  кезінде  өрбір  нүктеде  магнит  өрісінің  бір-ақ  қүраушысы 
(элементі) алшенеді. Әдетте, бүл 
Z —
 қүраушысы, оны өлшеу ьщғайлы 
да жөне магнит өрісінің өзгерісін нақты көрсетеді.
28

Магнит өрісі элементтерін өлшеу тура жөне жанама тәсілдермен 
жүргізіледі.
Тура
 өлшеу деп өлшенетін шаманы басқа бір шамамен салыстыру 
зрқылы (электр тогы, түрақты магнит өрісі), (мөселен таразымен өлшеу
л
сыяқты) немесе қажетіі елшем бірлігіне сөйкес шкаласы бар өлшеуіш 
аспаппен тікелей (моселен, амперметрмен) өлшеуді айтады.
Жанама
 өлшеу деп өлшенетін шаманы басқа бір тура өлшенетін 
шамамен байланысы (төуелділік) арқылы есептеп табуды айтады. Яғни 
жанама өлшеу бірнеше шаманы тура өлшеу арқылы есептеліп шыға- 
рылады. Әдетге, магнит өрісінің барлық элементтері (олардың уақытпен
озгерісінен басқасы) жанама тәсілмен өлшенеді.
Тура жене жанама төсіддермен жердің магнит әрісінің элементтері 
нақты
 (абсолюттік^ жөне 
салыстырмалы
 түрде елшенеді. 
Абсолюттік 
өлшеулер арқьигы өлшенетін магнит өрісі элементтерінің толық мөні 
аныкдалса, 
салыстырмалы
 өлшем нәтижесінде екі пункт аралығьшдагы 
магнит өрісі элементтерінің айырьшы немесе өсімшесі  (AZ  немесе 
АН)
 анықталады.
Абсолютгік өлшеулер арқылы магнит өрісінің ауытқуы Д  еңкістігі I, 
горизонталь құраушысы 
Н
жөне өріс кернеулігінің толық векторы- 
ның модулі  анықталады.  Магнит өрісінің қалған элементгері  осы 
өлшенген шамалар арқылы, жоғарыда келтірілген 2.2-формулалар
көмегімен есептеледі.
Абсолклтік алшеупер ірі обсерваторияларда, ал салыстырмалы влшеу- 
лер дала жүмыстары  кезіңде  жүргізіледі.  Кейінгі  кезде  протондық 
және кванттық магнитометрлер көмегімен дала жүмыстары кезінде 
де абсолютгік өлшеулер жүргізуге мүмкіндік туды.
Айтэ кегетін жәйт, шаманы нақгы және салыстырмалы өлшеу немесе 
елшенетін шаманың нақты жене салыстырмалы мәндері атаулы түсі- 
ніктер өр түрлі мағыналарды білдіреді. Мөселен, салыстырмалы өлшеу 
тәсілі арқылы магниттік өрістің бір жағдайда тік (вертикаль) к|үрау- 
шысыньщ нақты мәнін 
(Z)
 анықтауға болса, екінші бір жағдайда оның 
екі  нүктедегі  нақты  мөнін  анықтау  арқылы  салыстырмалы  Мөнін 
(AZ~Zt - Z2)
 табуға болады.
Аспаптың свзгіштік қабметі
 (чувствительность) деп аспаптың әлше- 
ген шамасының өлшенетін шаманың өзгерісіне қатынасын ай|тады. 
Шкалалық көрсеткіштермен жабдықталған аспаптар ушін сезгіштік 
қабілет оның балік багасына (цена деления) кері шама ретіңде анықта- 
лады. Мәселен, салыстырмалы алшеулер аркьшы өлшенетін шама^еЛ/- 
(Лг— шкаладағы бөлікгер саны; 
е —
 аспаптың конструкциясына бай­
ланысты түрақты көбейткіш ягни оның бөлік бағасы), демек 
e—A/N, 
ал оған кері шама 
S=N/A -
 аспаптың сезгіштік қабілеті деп аталады.
29

Егер магниттік олшеуді бір нүктеде біршама уақытган кейін қайта- 
ласақ, онда өлшеу нөтижесі бастапқыдаи өзге болады. Бүл қүбылыс 
аспаптың 
ноль-пунктінің ыңгысуы
 деп аталады.  Мүндай өзгеріс меха- 
никалық аспаптар үіпін оньщ кейбір конструкциялық элементгершің 
уақыт өткен сайын өр түрлі себептермен (мехакикалық сілкініс немесе 
басқа жағдайлар)  өзара  орналасуының  өзгерісіне  байланысты.  Ал. 
электронды аспалтарда бүл өзгеріс электр режимінін түрақсыздығына 
байланысты болады.
Магнит өрісін елшеудің негізгі  принцилі  сол орістің аспаптың 
сезімтал жүйесіне төмендегідей өсеріне негізделген.
1. Түрақты 
Магнитке (магнитомеханикалық магнитометрлер).
2. Айналмалы электр катушкасына (иңдукциялық магнитометрлер).
3. Магнитгі материалдардың машитгелу барысыңоа спиндік магнит 
моменттеріне (феррозондты магнитометрлер).
4.Атом  ядросыньщ  магниттік  моменттеріне  (ядролық  магнито­
метрлер).
5. Атомдардың магнитпк моменттеріне (атомдық магнитометрлер).
6.  Аса төменгі температурада аспап өткізгіш  жүйеге (криогендік 
магнитометрлер).
Енді осы магнитометрлердің жүмыс істеу принциптеріне қьіскаша
тоқгалайық.
Магнитомеханикал ық магнитометрлердің
 магнитсезгіга элементі
ре-тінде түрақты магнит пайдаланады. Оның горизонталь айналу өсі
ретінде (тік жазықтықта) призманың екі қыры немесе колденең тар-
тылган металл лента (желі) аламыз.  Бүл аспаптың елшеу принципі
жер магнит өрісінің айналу моменті мен түрақты магнит бекітілген
желінщ бүралу моментінің тепе-тендігіне негізделген. Егер магнит көл-
денең орналасса, онда ең үлкен айналу моменті  магнит өрісінің тік
қүраушысының есерінен болады.  Мүндай аспаптар магнит өрісінің
тік қүраушысын өлшеуге арналады. Егер, магнит көлденең бекітілсе,
онда мүндай аспап магнит өрісінің көлденең қүраушысына сезім- 
талкеледі. 
sr
Магнитпң бекггілу бүрышын өзгерте отырып магнит орісінің кеңіс-
тисге жөне уақытпен өзгерістерін анықтауга болады. Өлшеу нөтижеле-
ріне м ін д ет түрде қоршаган ортаның температурасы, аспаптың ноль-
пунктінің ьпысуы, магнит өрісінің уақыт откен сайын өзгерісі үшін 
түзетулер енгізіледі.
Индующялық магнитометерлер
 жердің магнигг өрісімен қатар жыныс 
үлгілерінің магнитпк параметрлерін өлшеуге арналган. Жердің магнит 
өрісін өлшеу үшін аспапта айналғыш индукциялық катушка немесе
30

рамка лайдаланады. Индукциялық катушканың айналу кезіңде, онда 
олшенетін магнит өрісіне прапорциональ электр тогы пайда болып, 

жүктеу/скачать 22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: