Гео изикалық барлау әдістерінщ

амплитудасы) өте аз, сондықтан оны тіркеу қиынга соғады. Ол үшін 
үлгі (қорап) бағыты жер магнит өрісіне перпендикуляр қосымша күшті 
түрақты магнит өрісімен поляризаішялануы арқылы сигналдың қар- 
қындылығы күшейтіліп тіркеледі.
Міне, осы принципке негізделіп жасалған жаяу жүріп өлшенетін 
ММП-203, гидромагнитометр МБМ-1, аэромагнитометр ММС-214 
және ММС-213, үңғымалық магнитометр МСП-2 атаулы аспаптары
геофизикалык барлау өдісінде кеңінен қолданылып жүр.
Көанттық магнитометрлер.
 Кванттық физика курсынан  белгілі 
магнит өрісіндегі  сүйық,  газ-  және  бу терізді  заттар  атомдарынық 
энергетикалық деңгейлері бірнеше төменгі деңгейлерге тармақталынып, 
қосымша  спектрадцық  сызықтар  тудырады.  Бүл  қүбылыс 
Зееман 
эффектісі
 деп аталады.
Атомдық электронный бір деңгейден екінші төменгі деңгейге ауысу 
барысындағы шығару немесе жүту жиілігі Af:
Af=— В»  2,8-Ю6 
В
 
(2.7)
һ
мүндағы 
В —
 магнит өрісінің индукциясы,  Pg — Бор магнетоны; 
h -  
Планк түрақтысы.
Металл буымен толтырылған қорапқа резонанстық жиілігі һ-қа 
тең айнымалы магнит өрісімен өсер ету арқылы атомдарды бір дең- 
гейден екінші төменгі деңгейге ауыстыруга болады. Айнымалы орістің 
резонанстық жишіпн 
(һ)
 озгерту арқылы (2.7) формуламен түрақты 
өріегің индукциясын (
В)
 табуга болады.
Криогендік магнитометрлер
 жүмысы  асқын  өткізгіш  қүрылгы- 
сының сыртқы машит өрісімен врекетгесуіне негізделген.
Бір топ металдарда (сынап, қорғасын, қалайы, мырыш, аллюминий 
жөне т.б.) асқын өгизппгпк қүбылыс өте төмен температурада олардың 
электр кедергілерінің кенегген нольге айналуымен сипатгалады. Бүл 
температураны 
Тк —
 ерекше (критикалық) температура деп атайды. 
Металды басталқы  қалыпты жағдайға көшіру үшін температураны 
көтеру қажет немесе күппі сыртқы магнит өрісімен 
(Вк)
 (кейбір кеэде 
үлкен молшерде ток жіберу арқылы) өсер ету керек.
Криогендіх магнитометрлерде магнитөткізгіш элемент ретінде жо- 
ғары өткізгшгп қуыс шшиндр немесе жоғары өткізгішті сақина  жогары 
өткізгішп ағын трансформаторы пайдаланады. Мүндай қондырғыны 
сыртқы магнит өрісіне орналастырса, онда индукциялық ток пайда 
болып,  ол  сыртқы магнит өрісінің  ағынын  нольге дейін өзгертеді.
Осы ток мөлшерін өлшеу арқылы сыртқы магнит өріс ін В төменгідей 
формуламен анықтауға болады.
32

ic=AB/L  (цилиндр  жеке  сақина  ұшін) 
L—A B /iL ^L ^)  (трансформатор  үшія)
(
2
.
8
)
мүндағы 
А  —
  цилиндр  қуысының  немесе  сақинаның  көлденең 
қнмасының ауданы (трансформатор орамының ауданы); 
L,
 X,, 
Ьг~ 
ңилиндрдің (сақинаньщ немесе трансформатордың  бірінші жөне екінші
орамдарының) индукциялығы.
Әдетте, 
іс
 тогын өлшеу үшін оны жоғары өткізгіш модулятор көме- 
гімен айнымалы кернеуге түрлендіріп, күшейткіш арқылы тіркейді.
Ядролық  жөне  атомдық  магнитометрлер  ғылыми  өдебиеттерде 
кванттық
 магнитометрлер деп аталады. Өйткені, бүл аспаптардағы 
қолданылатын қүбылыстар мен процестер тек қана кванттық физика 
арқылы тусіңціріледі.
1900 жылдан бастап атемдік практикада машит өрісінің элементтерін 
олшеу  үшін  көптеген  аспаптар  жасалып  шыгарылды.  Ең  алғашқы 
аспап 
магниттік вариометр
 деп аталып,  оның әлшеу принципі өте 
күрделі болатын. Өлшенетін нүктеде аспап дәл орнатылуы керек, ал 
ол үшін арнайы платформа қажет болатын.
1940 жылдары аспаптың жаңа түрі шығарылды. Оның олшенетін 
нүкгеде орналасуы аса жоғарғы дшідікті қажет етпейді жөне де өлше- 
нетін параметр өте тез арада анықталатын болды. Мүндай ыңғайлы 
аспап тек қана қүрылыкта емес, кемеде, автомобильде, тіпті үшақ- 
тарда да қондырыла бастады.
Осьшдай  аспаптардың  бір  түрі 
феррозондты  магнитометр
  деп
аталады.  Бүл  аспап  соғыс  кезінде  (1941—45  жж.)  жаудың  сүңгуір 
қайықтарын табу үшін кеңінен қолданылды. Ал, геофизикалық барлау 
жүмыстарында бүл аспаптың кемшілігі — қоршаған ортаның темпера- 
гурасына төуелділігі болды. Сондықтан да, магниттік түсірім кезіңде 
өрбір нүктеге темп ературалық түзетулер енгізу қажет болатын.
Қазіргі кезде геофизикалых пракгикада 
протондық
 магнитометрлер 
кеңінен қодданылуда. Олардың көмегімен маппптік өріс элементтерін 
карапа$ым және өте жогарғы далдікпен алшеуге болады.  Кеңес Одагы 
кезінде бүл аспаппен кемелерде, үшақтарда, автомобильдерде магнит­
ик түсірімдер кеңінен жүргізідді.
Әрине, өрбір магнитпк түсірімнің (кеме, үшақ, автомобиль) өзіне 
тән  кемшіліктері  бар.  Мәселен,  протондық  аэромагниттік  түсірім 
кезіңце аздаған магнитпк аномалиялар байқалмай қалуы мүмкін. Оның 
себебі, магаитометрдің дискретгік өлшеу интервалы 1 секундтан астам, 
ал мүндай уақыт аралығында үшақ біраз жерге үшып кетуі мүмкін. 
Кейінгі кезде бүл кемшілік те жойыдды.
33

т 
,  ..  - 
-  I
2.7.  М агниттік  түсірімдер 
ж   ]
т 
у
''
 - 
:"^ЯІмаг г 
• .-М
£.> 
Щ
Магниттік барлау кезшде түсірімдер  (немесе  өлшеулер)  жүргізү  г
шартына байланысты қүрлықш қ (жер бетівде), аэромашитгік (ауада)  |
үңғымалық немесе жер астыңца (шахтада, тау қазынаиарында, үңғы-  і
мада), гвдромападтгік (су бетівде және су астыңца), спугникгік (ғарыш-  1 
та) деп балінеді. Лабораториялық (зертханалық) магнитгік едшеутео
де кеңінен жүргізіледі. 
Я  1
Машитгік түсірімдер геологиялық қызмегіне (аймақтық, іздестіру,
іздеспру- барлау, барлау), өлшейтш параметрлеріне, қолданатын аслал- 
тарына, өлшсу дөлдігіне байланысты да бөлінеді.
Қүрлықтық, аэро- және гидромашитгік түсірімдер масштабтарына 
метрологиялық қызметіне (тірек пункттері, қатардағы немесе жалпы
пунктгер, есептеу профильдері жөне т.б.), түсірім ауданына (көлемдіқ 
профилъдпс, маршруттық) жөне геодезиялық мағлүматтармен қамта-
масыз етуіне байланысты болінеді. 
1
Магнитгік түсірімді жоғарыда айтылғандай бөлу, геофизикалық
оарлау жүмысын жоспарлау және оны материалдық-техникалық жагы-  I
нан қамтамасыз ету, түсірім процесін басқару,  оның негижесін есепке
алу жүмыстың экономикалық тгамділігін есептеуді жеңілдетүге 
m v m
- 
юнпшгік береді.
Машитгік түсірімдер бақылау пункггерінің кеңісгіктегі жиілігі мен 
геометриялық орналасуына байланысты көлемдік жөне профильдік 
(маршруттық) бопып болінеді. Көлемдік түсірімде бақылау пункттері 
магнит өрісі элементтерінің  өзгерісін изосызықтар  мен  графикгер 
арқылы  зерттеу  үшін  арнаулы  жүйе  бойынша  орналастырылады.
1Ірофильцік түсірімде бақылау пункттері дербес  профильдер  (мар-
ніруггар) бойыңда орналасып, алардан алынған магнит ерісі элемеитгері 
тек қана графиктер түрінде бейнеленеді. 
М
2.7.1.  Қурлықтық магниттік түсірімдер
Қүрлықтық магниттік түсірімдер
 деп магнит ерісінің бір немесе 
бірнеше элементтерін немесе магнит өрісінің толық кернеулігін жер
бетіңде өлшеуді айтады. Бүл түсірім кезіңце екі пункт аралығындағы 
машит өрісінің вертикаль қүраушысының өсімшесі (AZ) анықталады. 
’ протоВДьіҚ хөне квантгық машитометрлер көмегімен магнит орісі-
шңтолық векторының модулі Т немесе оньщ өсімшесі AT анықтал ады.
Қүрлықтық магниттік түсірім жаяу, автомагнитгік (қозғалыстағы
автотранспортган) және автодесанттық (автотранспорт опсратор-бай-
34

қаушыларды 
бір орыннан екінші орынға кошіру үшін пайдаланылады)
б°Жаяу жүріп өлшейтін магнитпк түсірімдер төмендегідей белгшер 
бойынша бірнеше топка бөлінеді: 
а)
 геолошялық қызметке 
taaeesasL
U
U
  U
U
M
 
W
A
r
 
д
у
г
 
r  
:  
m
 
•
 
»  
-  
I
іздестіру-барлау, барлау; 
б)
 түсірім жүрпзілетш ауданы 
профилъдік, маршрутгық; 
в)
 масштабы; 
г)
 қолданылатын
v  /   .  mrn 
д  ГУ 
A TT\#  л\  A f l r f t f f t t l   ПГСЬТТЛ
іздестіру 
кеңістікте
пай
транспорт
9 — 7---- / >  ' 
'
жаяу 
ж ене 
автомобиль
кеңістікге немесе профиль
X  т   J L t i T   г  
I   Ж-J r  2.  J  
* * *
 
—  -   —   —  —
-------- д а  
д .  
— 
-   ^
бсйымен жүргізілуі мүмкін. Түсірімнің масштабы, профиль аралары- 
ның жене профиль бойындағы өлшенетін  пункгтердщ ара қашық-
тыктары 2.1-кестеде көрсетілген. 
I 
__1
Эдетге  магнит өрісінің элементгерін өлшеу дөлдіп алға қойылған
геологияльгқ мақсагқа байланысты болады. Мүмкшдігшше, зертгелетш 
магнитгік объектінің  формасы,  терендігі  жөне  магнитгелуі туралы
алынады
кесте
Тусірім  масштабы
Профильдердің 
ара қашықтығы  ,  м
1:100 000 
1:50 000 
1:25 000 
1:10 000
|)иль бойындагы
пункттердің 
аоа кашыктығы.  м
100-200 
50-100 
20-50 
10-40 
5-20 
5-10
2 -5
*  
*
Масштабы  1:1  000 000 жөне  1:100 000 аралығындағы қүрлықтық 
магнитгік түсірім (майда- жөне орта маспггабты) өте сирек жүрпзіледі. 
Рудалық  кен  орындарын  іздестіруде  магниттік  түсірім  масштары 
1:50000-нан майда болмауы қажет.  Бүл іздестіруде ең кең таралған
і масштабтары: 1:50 000,1:25 000 жене 1:10 000 болып саналаДы.
■тге, қүрлықтық магниттік түсірімдер ігофизикалық өдістердщ
гүрлерімен бірге жүргізіледі. Мөселен, масштабы 1.5 
*Т?е
ю геологиялық ашық жөне жартылай ашық аудандарда магнштік
і металлометрия жене радиометриямен, элеюр-барлаудың кейрір
•___   _____/Г_____
1
глла  ^vnriiureni. 
Геологиялық
жабық аудандарда мүндай түсірімдер грави- жөне электрбарлау 
әдістерімен біріге тексеру, бүрғылау жүмыстары жүрпзшед.
35

Магнитпк ояшеу алдында зертелетін ауданда тірек (опорные) 
жэне 
жалпы (рядовые) пункттерден түратын бақылау ж үйесі жасалынады
Өлшеу сапасын тексеру мақсатында жүйеде бірнешс бақылау пуіпсггері 
анықталады. Жүйедегі өлшеу жумысы осы бақылау пункгері нен бас- 
талып, жүмыс соңыңда осы пунктте аяқталады. Бақылау пунктіндегі 
магнитометрдің  ертеңгілік  жөне  жүмыс  соңындагы  көрсеткіштері 
магнит өрісінің осы уақыт арасыңдағы өзгеруіне жөне температуралык 
режимнің ауысуына байланысты өр түрлі болады. Міне, осы бақылау 
пунктіңдегі айырмашылық, жогарыда айтылғандай, магнитометрдің 
ноль-пуіпсгінің ығысуы деп аталады.  Түсірім  нәтижесіңде алынган 
мөліметтерге осы ноль-пунктгің ыгысуы ескеріліп, түзету енгізіледі.
Жүйедегі тірек пунктгер, неғізінен, магнит өрісінің мәнін аса үқып- 
™
 
анықтау үшін, жалпы пункттердегі өлшенген параметрлерді 
бір-бірімен үйлестіру үшін, магнитометрдің ноль-пунктінің ығысуын
анықтау үшін пайдаланылады.
Әдетге, алдымен өлшеу процесі тірек пунктгерде, сонан кейін жалпы 
пунютерде"жүргізіледі. Айта кететін жөйт, өлшем барысында міндетгі 
түрде магнит өрісінің төуліктік өзгерісін қайталап өлшеу қажет.
Аппаратура. 
Жаяу магниттік түсірімде төмендегідей аспаптар пай- 
даланады: 
а)
 протондық Т-магнитометр ММП-203; 
6)
 квантгық ДТ^ 
магнитометрлер М-33, ММП-303 (М-ЗЗМ); 
в)
 магнитомеханикалық
^■магнитометр М-27М; г) кванттық магнитовариациялық MBJI-308 
станциясы жөне басқа да аспаптар.
Төменде, осы магнитометрлерге қысқаша сипаттама берілген.
/ 
ЦР°т° ' ЫК>
  ММ П-203 дала магнитометрі
 магнит өрісінің нақты 
(абсошотпк) малшерін ашпеуге арналган преңизиоңдық тасымал аспабы. 
Бүл аспап пайдалы қазбаларды іздестіру барысыңда анықталған маг- 
н и т к  аномалияларды жете зерттеу және геологиялық карта жасау
үппн пайдаланылады.
2.5-сурет.  Машитометрдің жалпы түрі.
I ~   магнитөлшеуіш  түрлендіргіш,  2 -   өлшеу  пульті,
3  —  кассета
36

Аспаптың жүмыс 
істеу 
приниипі алдын-ала поляризацияланған 
протондық заттың бос ядролық прецессияның резонанс жиілігін 
( f
) 
олшсуге негізделген. Ал бүл шаманьщ  Щ  сыртқы магнит өрісімен
байланысы темендегі формуламен ернектеледі
23,4874  2
(2 9 )
Магнитометр қүрамында протондық зат реіінде керосин пайдала- 
нылады.  Бос ядролық  прецессия  сигналын  қоздыру үшін  керосин 
кукылган қорапты аййала орналасқан катушкаға ток жіберигін, сыртқы 
күиггі поляризацияланған өріспен эсер етеді. Осының садцарьюан про- 
тоңдардың м агнттік моменттері  өсер еткен сыртқы  өріскс сейкес 
бағытталады. Ток көзін тез арада ажыратқаннан кейін ядролық магнит­
телу векторы сыртқы өрісті айнала прецессияланып, катушкада ЭҚК 
қоздырады. Прецессия жиілігі арнаулы жиілік өлшеуіш қондырғы-
сандық индикаторда магнитгік индукция (Д J)
мен көрінеді.
детте, магнитометрмен бір оператор жұмыс істейді. Оператордың 
жүмысқа дайындауы 2.6-суретте көрсетілген.
2.6-сурет. Оператордың аспаппен жабдықталуы.
/ — өлшеуіш  блок;  2 — иық  белдігі;  3 — бел  беддігі;  4 —  штанга;
5 — втулка;  6 — белдік;  7 — магнитөлшеуіш  түрлендіргіші
37

Кванттық М-33 жаяу экурып тусіретін магнитометрі
 машитйк
өрістің толық векторының модулін Т немесе оньщ өсімшесін AT өлшеу-
ге  арналған.  Сонымен  қатар  бұл,  аспап  магнит  өрісінін  уақытпен
өзгерісін 5Т тіркеу үшін магнитвариациялық станция ретінде де пайда- 
ланылады (2.7-сурет).
J
2 .7-сурет.  М-33 магнитометрінің жалпы түрі.
1  ~   магнитсезгіш  блок;  2 —  өлшеу-тіркеу  блогы;
3 —  аккумляторлық  блок;  4 — жұмыр  сым
Аспаптьщ жүмыс істеу принципі цезий элементі атомының буы
екі  энергетикалық  дискреттік  деңгей  аралығында  (Зеемановтың
деңгейлері) ауысуы барысыңда электрмагнитгік энергияның резонансты 
жүтылу (немесе шьшіру) жиілііш бөліп тіркеуге негізделген. Бүл аралық
яғни ауысужишгі сыртқы магнит өрісімен тікелей байланысты. Резо­
нансты жиілік цезий атомдары буының  екі түрлі жиіліктегі электр- 
магнит өрістерімен (бірінші жиілік оптикалық-, ал екінші жиілік -  
радиодиапазоңда орналасқан) өрекеггесуі өсерінде байқалады. Резо-
“
 ауы0у 
жишігіи^  (fP ~
 Лармор жиілігі) сьгртқы магнит өрісімен
(о ) байланысын төмевдеп формула арқылы біле отырып, магнит өрісь 
нщ кез келген нүктеде мелшерін анықтауға болады.
fp-349829 Вдібб^В^ (цезий элементі үшін)
Кеанттық ММП-303(М-ЗЗМ) магнштшетрі
 М-33 мапштометрінщ 
хетідщрген турі болып саналады Аспаігга злеіоровдык блокпны ° 
меетш, базасы ауыстырылып, үш камералық электретнеуіш түрлен-
Z T  еНПЗШгеН  (бір  камеРа 
Бұл  қосымшалар  асп Т ™ ң 
жвне таотка™Қ көрсеткіштерін хақсартуга мүмкін-
38
іе-

Магнитомеханикалық 
жаяу
 жүріп өлшейтін 
М-27М 
магнитометрі 
магнит өрісінің тік қүраушысының өсімшесін өлшеуге арналған.
Аспаптың магнитпк жүйесі серппелі тіреуге ілінген, көлденең ба- 
гытта айналатын түрақты магниттен түрады. Сыртқы магнит өрісі 
өсерінен түрақты магнит орісінің тік қүраушысы белгілі бір бүрышқа 
бүрылады. Өрістің көдденең қүраушысының өсері компенсациялық
төсілмен жойылады.
Кванттық  магнитовариациялық  ст анция 
МВЛ-308
 магнит  өрісі
толық векторы модулінің уақытпен өзгерісін 5Т сандық түрде тіркеуге
арналған. Бүган коса, магниттік түсірім кезінде магнитпк вариация-
ларды білу үшін  тәуліктің ағымды уақьггы да бірге тіркеледі.
Түсірімніц  нәтижесін  өңдеу  (камералдык  жүмыстар). 
Камералдық 
жүмыстар қүрамына төмендегілер кіреді:  1) магниттік өріс индукция -
сынын молшерін табу (температура,  өрістің өзгерісі,  прибор ноль- 
пунктінің ығысуы үшін түзетулер енгізу арқылы); 2) аномалды өріс 
мелшерін есептеу (қалыпты магнит өрісі үшін түзету енгізу арқылы); 
3)  өлшеу дөлдігін  бағалау;  4)  алған  нөтижені  геофизикалық түрде
безендіру (графиктер, карталар түрғызу).
2 —  үйшік;
3 -   столик;
4 —  үшаяқ.
жалпы  түрі.
1  —  оптикалық труба;
2.8-сурет.
М-27М магнитометр! нін
I
39

Индикатор 
жоне цифр 
түріңце
қағазға басу
Индикатор 
жөне цифр 
түріңде 
қағазға басу
індикатор
цифрлы
лагниттік
тіркеу
Дөңгелек 
шкала, көз-
бсн шолып 
байкау
2.2-кесте.
  Магнитометрлердің  қысқаша  техникалық
сипаттамалары
Сипаттама 
Өлшенетін 
шама 
Шкала, 
тіркеу 
төсілі
ынатыи 
еңкіші 
есепсаны 
Темлерату-
ралықкоэф
фициент,
нТл/°С 
оль-пункт 
ыгысуы, 
нТЛ/сагат 
>лшеу диа­
пазоны, нТл 
алмағы,кг
40
■
1
 
IS 71
Перфотаспаға 
цифрлы жоне 
қагазга жазу
0,2;  1 (аналог)
О^ІХиифрлы)
20000-80000
2.9-сурет. Кванттық магнитовариацшшық MBJI-308 станциясы.
/ -  магниттік түрлендіргіш; 2 -  күшейткіш; 3 ~  үшаяқ;
4 — жұмырсым оралған шығыр;  5 — перфоратор;  6 — электрондық блок;
7 — жазатын аспап; 8 — жүмырсым

Бірінші  пункттің орындалуы  алынған  магнитпк материалдарды 
алгашкы өңдеу деп, ал қалғандары — қорытынды өңдеу жөне интерпрс- 
тациялауға (таддауға) дайындық деп аталады.
Zt 
Н  (ЬТ)^
  Г 
мэндерін есептеу. Za
  мөні төмендегі формула 
арқылы анықталады:
Za= e/n-n0)-r(t°-O -SZ-(A Z)0-(AZ)rp-(AZ)H
 
(2.10)
Мүндағы 
ег -
 магнитометрлік бөлік багасы; 
п
 — өлшенетін пунктгегі 
аспаптьщ орташа корсеткіші; 
п0 —
 аспашъщ бақылау пункгіндегі  жү- 
мысқа дейінгі көрсеткіші; т  — температуралық коэффициент; 
t° —
 өл-
шеу кезіңцегі ауа температурасы; 
(°0 -
 бақылау пункгіндегі жүмысты 
бастау адцындағы температура; 
SZ
 — магниттік өрістің өзгерісі үпіін 
енгізілген түзету; (AZ)0 — аспаптың ноль-пунктінің ығыеуы үшін тү- 
эету, (А2) 
гр
 — қальппы магнит өрісінің градиенті үшін түзету; (А2)я — 
бақылау пугасгіңдегі базалық магнит өрісі жөне қальппы магнит өрісі
айырмасы үшін түзету.
Магнит өрісінің өзгерісін табу үшін бақылау пунктіндегі ертеңгі 
жоне кеппсі өлшемдер нәтижелері бойынша арнайы график түрғы- 
зылады 
SZ-eJ^n-n),
 мүнда 
п1 —
 бақылау пунктіндегі ертеңгі өлшенген 
өріс мәні.
Аспаптьщ ноль-пунктінің ыгысуы үшін түзетуді (д2}0 бақьшау жөне 
тірек пушсггеріндегі дерекгер айырымы арқылы енгізеді.
Егер 
зертгеу 
ауданының көлемі аса үлкен болтан жагдайда (жүздеген 
шаршы километр), қальппы магнит өрісінің градиентіне (A
Z)n
 түзету 
енгізіледі. Бүл түзету қалыпты магнит өрісі картасын пайдалану ар-
қылы анықталады.
Түсірім нәтижесін графиктік түрде безендіру.
  Әдетте, магнит өріеі
индукциясьш өлшеу нөтижесі сол түсірім масштабында немесе өнан 
екі  есе майда  масштабта графиктік түрде түргызылады.  Графиктік 
безеңціру  өріс  индукциясының  изосызықтары  түрінде  (изоди^ам) 
немесе әрбір маршрут бойымен график (қисық сызық) түрғызу арқылы 
бейнеленеді. Бүл аталған тәсідцердің өзінше артықшылыгы мен кем- 
шіліктері бар.  Изосызықтар төсілінде ірі және кішігірім аномалиялар
айқьщ.көрінгенмен; изосызьгқтар түрғызу барыеьшда өрістің мөлшері
тегістеліп, оның кейбір бөлшектері жойылып кетуі мүмкін (бүл бал- 
шектердің пайдасы зор болуы ықтимал).

жүктеу/скачать 22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: