Гео изикалық барлау әдістерінщ

геологиялық объектішң магнитіік моментгерін, центрінің координата- 
I 
ларын жөне басқа да параметрдерді анықтауға болады. 
I
Өңдеу процесін автоматтандыру.
 Магнитбарлау  нөтижелеріи өндеу  |  
және интерпретациялау — аса күрделі процесс, сондықтан да оларды  I 
орындау үшін қазір өр түрлі автоматтандыру әдістері кеңінен қолда-  1 
нылуца. Ол ушін бүгінп ғылым мен техника жетістіктері, атап айткднда  1 
компыотерлік жүйелер өңцеу және интерпретациялау процесінің орбір  1 
сатысында (редукциялау және түзетулер енгізу, карталар мен графиктер  1 
түрғызу,  сандық талдау,  геологиялық  кескіндер  түрғызу,  магниттік  1 
алшеу материалдарын жинақтап сақтау) толығымен пайдаланылады.  1 
М агнитбарлаудың тура жөне кері есептерін шешу үшін математи-  1 
калық жөне физикалық кескіңдеу жүмыстары  кеңінен  жүргізіледі.  | 
Кескіндеу деп зерттелетін объектіні сол объектіге дөлме-дол сәйкес  I 
келетіндей етіп ауыстыратьш қосымша қондырғыда (үлгіде) жүргізі-  і 
летін зерттеу өдісін айтады. Егер, кескіндеу барысында қүбылыстың  | 
(процестің) физикалық тегі (жаратылысы) мен оның натурасы арасында  j 
геометриялық сөйкестігі сақталса, онда мүндай кескіндеу 
физикалық
  j 
деп аталады. Егер де, кескіндеу барысында физикалық тегі натураға
Караганда басқа бір күбылысты суреттесе, бірақ оны натура сияқты
бірдей  математикалық  теңцеумен  өрнектеуге  болса,  онда  мүіщай  | 
кескіндеуді 
математикалық
 деп атайды.
H R
%
m
2.12-сурет.  Курделі денелер  үшін  Z  жөне  Н  қүраушыларьш
есептейтін  палетка
52

\рнайы кондырылар арқьшы физикалық кескіндеу магнитбарлау 
әдісщцё 40-жылдары енгізіліл, бұл зерттеулер күрделі магнит өрісін 
талдагт шешуде оз көмегін тигізді.  Қазірде де магнитбарлау практи- 
касында физикалық жөне математикалық кескіндеулер жан-жақты
жүргізілуде.
2.10.  Магниттік  барлаудыц  геологиялық  мақсаттары
Магниттік барлау жүмыстарьшың геологиялық мақсаттарына мына- 
лар жатады.
1.  Жас  шөгінді түзілімдермен  немесе  теңіз  суларымен  жабылған 
аудандардьщ жер қыртьтстарыньщ жалпы геологиялық қүрылыстарын 
зерттеу және бүл жерлерде тектоникалық ауданға бөлу жүмыстарын 
жүргізу.
2.
 Платформалық тыс (чехол) қалдығын жөке метаморфты фунда­
мент тереңдігін анықтау
3.  Борпьидақ жыныстар (қүмдар, кесектастар) астындағы атқылама 
және метаморфты тау жыныстарының шығуын анықтап оны картаға 
түсіру.
4. Темір рудалы кен орындарын іздестіру.
5.  Рудалы кен орындарының қүрылым ерекшеліктерін зерттеу.
6. Бейрудалы кен орьшдарымен баланысты сырғымаларды (сброс), 
сығылмаларды (дайка), желілерді (жила) жөне басқа да қүрылым эле- 
ментгерін іздесгіру.
7.  Шогінді  қабатгардағы басты  жарьтқшалар  мен тектоникалық 
кернеуліктін багыттарьш анықтау үшін микромагнитгік өлшеу жүмы- 
сын жүргізу.
Аталмыш мәселелерді шешу үшін магниттік барлау жүмыстарының 
масштабтары, дөлдіктері, бақьиіау торабының жиілігі әр түрлі болуы 
керек.
1,2 жвне 3 пункттердегі мәселелерді көлемдік магнитгік түсірімдер 
арқылы, ал 4, 5,6 және 7 пунктгердегі мәселелер көлемиік магниттік 
түсірімге қосымша, табылған магнитгік аномалияларды нақгалы барлау 
арқылы шешіледі. Совдықтан, магниттік аномалияның карталарын 
жасау үшін жүргізілетін өр түрлі масштабты көлемдік магнитгік түсі- 
рімдер -   1:1  000 000-нан  1:25 000-ға дейінгі  (аэромагниттік түсірім 
нәтижесінде) магниттік барлау жүмыстарының ен маңызды түрінің
бірі болып саналады.
Жер қыртысының геологияльіқ қүршымын зерттеу.
 Магниттж анома­
лияларды ң көпшілігі атқылама жене метаморфты тау жыныстарымен
53

байланысты.  Сонымен қатар, магниттік аномалиялар,  кейінті кезде 
пайда  болған  магма  ошақтарындағы  жер  қойнауынан  кәтерілген 
лаваның  суыған  кезіндегі  магниттелінген  тау  жыныстарына  да
байланысты.
Магнитгік аномалиялар тау жыныстарының қалдық магниттелуінен
де болады. Ал, жер магнит өрісінде тау жыныстарынын, өсіресе, атқы-
лама  жөне  метамормфты  тау  жыныстарыньщ  индуктивті  магнит-
телуінен де  жер  бетінде  магнитгік  ауытқу  болуы  мүмкін.  Бірақта,
олардың қарқындылы гы қалдық магнителуінен елдеқайда аз.
Міне, мапшт ерісінің мүндай ерекшеліктері жер қыртысының гео-
логиялық  қүрылымы  ер  түрлі  блоктары  мен  белдемдерін  магнит 
өрісіқце жақсы көрсетеді.
Жер қыртысыньщ ірі блокгары өзара үлкен жарылымдармен бөлін- 
ген. Негізінен магма жер қойнауынан сол жарылымдармен көтеріліп, 
жер бетіне жетпей, батолит деп аталатын ірі интрузивті шоғырлар қү- 
райды. Олар жер бетівде оң таңбалы ірі магнитик аномалиялар тугызады.
Іргетасы (фундаменті) өте теренде орналасқан ірі платформалық 
ойпаттар  жер  бетінде  бірқалыпты  (бір  деңгейде)  магнит  өрісімен
сипаталып, олар осы ерекшеліктерімен анықталуы мүмкін.
Қалың  шөгінді  жыныстармен  толтырылған  жер  қыртысының
геосинюшнапвды иіңці ойыстары (прогибы) жер бетінде аз мәнді магнит 
өрісімен сипатталады.
Терең геосинклинаяьды жвне платформалық ойпаттарды зерттеуде 
магнитик, өсіресе, аэромагнитпк барлаудың орны айрықша. Олардың 
нәтижесінде сол ойпатгардың малшері, тереңдігі, толтырьш-ан шөгін- 
ділердің қалындыгы туралы алғапіқы мәліметтер алуга болады.
Мунай мен газкен орындарын зерттеудеде магниттік барлаудың мум- 
ктдігі.
  Магниттік  аппаратгардың  жетілуі,  магниттік  түсірімдердің 
дөлдігінің аріуы жөне шөгіңді жыныстарының магниттік қасиетгері 
туралы қосымша деректердің жиналуы маггагггік барлау әдісінің мүнай 
мен газ кен орындарын іздестіруде мүмкіншіліктерін влдеқайда арт- 
тырды. Бүрында, бүл салада магнитгік барлаудың негізгі міңдегі ф>-ңца- 
менттщ Күрылымын зерттеп, оңдағы тектоникалық жарылымцырды 
немесе шөгіңщ тысының ерекше қүрылымцарын іздесгіріп табу бопатын,
тек кейбір қолайлы жағдайларда ғана мүиай мен газ түтқыштасьш 
табу мүмкін болады.
Қазірде, магнитик барлау одісі мүнай мен газ шоғырларын тікелей 
боджау үшін қатданьиа бастады. Әдетге, шөгіңді жыныстары магнитик
қабіпеп бойынша нашар бөлінеді деп саналатын. Дсгенмен, қазіргі 
магниттік аппаратгардың сезгіштік деңгейінің жоғарылауына байла-
54

ныстк, шөгінді жыныстарының магнитпк қасиетгерінің айырмашы- 
лыктары магнит өрісінде айқын білінуі мүмкін. Кейінп зерттеулердщ 
нөтижелері мүны толығымен растап отыр. Атап айтқаңца, мүнай-газ
кен орындары қимасында магниттік қасиетгерінің ерекшеліктерімен
t o d t  
түрлі элементтер айқындалды:  шоғырлар мен оны кірікпруші 
коллекторлар, қалыптасу аймағы (зона восстановления), так орналасқан 
өр текгі аймақтар, тотығу аймағы. Осы аталған элементтердщ мүнай 
мен газ кен орындарында болуы, өлшенетін магнит өрісщде магнитпк
ауытқу тудырады.
Рудалы кен орындарын іздестірудегі магниттік барлаудың маңызы.
Катты пайдалы қазбаларды іздестіру жөне барлау жүргізілетін ашық
аумақтың қүрылысын зертгеуде геологиялық түсірімдермен қатар, 
міндетгі түрде, орташа жөне ірі масштабты магнитпк түсірімдер де 
жүргізіледі. Мүндай жүмыстар рудалы кен орындарын зертгеу бары­
сында келешек барлау жүмыстары жүргізілетін бағытты анықтау үшш
өтеқажет. 
. 
. . .   ____
Темір рудалы кен орындарын барлауда магнитпк түсірімнің орны
айрықша. Өйткені, темір рудасы қүрамында ферромашитпк минералдар
(магнетит, магнитпк колчедан, гематит) кіреді. Темір рудалы ірі кен 
орындары КСРО-да коптеп ашылған. Мөселен, өлемдік маңыздары 
бар Курск магнит аномалиясы, Қазақстандағы Соколов-Сарыбай кен
орны жоне т.б. 
___   _ 
____
Баска да рудалы  кен  орындарын  барлауда магнитпк барлаудьщ 
орны айрықша. Мәселен, қүрамында магнитпк қасиеті жогары иль­
менит минералы бар титан кен орывдары, магнитп пирротин минералы 
бар никель кен орындары және с.с. 
I
Аляюминий шикізатының коры 
боксит
 кен орындарын аныктауда 
да магнитпк барлаулар кеңінен жүргізіледі. Өйткені, боксит рудал|іры 
табигаттаөртүрлі магниттелгентүрде кездеседі. Әсіресе, мүндайкен 
орындары магнитсіз фуңдаменгге орналасқан болса, оңда оны барлау
оңайға түседі. 
___ . I
Бейрудалы кен орындары арасында табигатта сирек кездесетш ең
қатты минерал 
сиімасты
 іэдестіруде магнитпк барлау өдосі қолда^ы- 
лады. Жер бетіне жақын жаткан алмас кені жарылыс трубкасы (тр№ка 
взрыве) магнитпк түсірім, өсіресе, аэромагнитгік түсірім кезодде айқын
анықталады. 
-
Міне, магнитпк барлау әдісі пайдалы қазбаларды барлау үшш тиімді
геофизикалык тесіддердің бірі болып саналады. Сонымен қатар, маг- 
ниттік барлау өдісі жер  қыртысының геологиялық  қүрылысы  м 
қүрылымын зертгеуде де кеңінен қолданылады.
Н
  . 
55

Микромагниттік түсірім жөне оның геалогиялықмумкіндігі.
 Микро  І
магнитпк түсірім дегеніміз аумағы шағын, жер бетіне жақын жатқан  ■
геологиялық денелерді зертгейтін магниттік барлау өдісінің бір түрі
Бүл өдісте өлшеу торабының тыгыздығы аса жоғары болып, түсірщ 
өте жоғары дөлдікііен жүргізіледі. 
1
Қазірде микромагаитгік түсірімнің үш түрі қодцаньшады: 
а )
 микро-  і
алаңдарда -  шаймаапан (карст), шөгіңді (оползень -  жылжыма), фуңда-  1 
менттеп депрессиялар, тау жьпшстарыішң жарықшағы көп кездесетін  ' 
жерлер және т.б. осьшар сияқты қүрылымдарды зертгеу үшін; б) микро-
алқаптарда 
жарылым белдемдерін, тектоникалық бүзылыстарды 
жерасты аңғарларын (погребенные долины), сыгылмаларды (дайки) 
жөне басқа да үзынша қүрылымдарды зертгеу үшін; 
в)
 зерггелетін 
геолотиялық обьектшердің бағытыньщ өзгерісіне байланысты кескінді 
(профилді) езгертуге негізделген корреляциялық төсіл.
56

3. ГРАВИМЕТРИЯЛЫҚ БАРЛАУ ӘДІСТЕРІ
У Г
3.1 Гравиблрлаудын қалыптасуы
Гравиметриялық барлау — геофизикалық әдістердің арасындағы 
ертеден белгілі түрі; бұл әдісті жүйелі түрде пайдалану мүнан 100 жыл- 
дай уақыт бүрын басталған, тптгі кейбір іравиметриялық өлшеу жүмыс- 
тарын өткен гасырда  қолданганы туралы деректер бар. Әдіс жердің 
тартылыс күшіне негізделген. Бүл латынша 
gravitas —
 салмақ, ауырлық, 
ал 
metreo —
 өлшеймін деген мағынаны бідціреді.
Гравиметрия деген сөз, қазірде кең мағыналы түсінікгі білдіреді. Өйт- 
кені, гравиметриялық өлшеу нөтижелері ғылым мен техниканың өр түрлі 
саласында кеңінен қодцанылады. Мәселен, жер мүсінін (фигурасын) 
эертгеуде 
геодезиялық гравиметрия
 өзінше дербес пөн ретінде қаралады.
Жердің гравитациялық өрісін зерттеу жаратылыстану ғьшымының 
манызды салаларының бірі. Өйткені, табиғатта болып жатқан барлық 
процестер жердің гравитаідаялық өрісінің заңдылығына сөйкес жүреді. 
Сондықтан да, гравитациялық өрісті зерттеу аспан механикасының. 
физиканың, геодезияньщ, гравиметриялық техниканың жөне геофизи- 
кадық әдістердің дамуымен тығыз байланысты.
Табигаггағы тартылыс күші ғалымдар мен философтарды ерте кезден 
бастап ойландырған. Гректің үлы философы Аристотель біздің эрамызга 
дейін IV ғасырда, дененің жерге еркін түсуі оның салмағымен тікелей 
байланысты деп жорамаддаған. Бүл қате түсінік ғылымда 1,5 мың жыл 
бойы орын алып кедці. Тек кана XVI ғасырда италия ғалымы Галилей- 
дің, дененің жер бетоне ауырылық күпгі әсерінен еркін түсуіне арналған 
төжрибесі бүл түсініктің қателігін дөлелдеді. Ауырлық күшінің ша- 
масы, Галилейдін төжірибесі бойынша, ссш еркін түсетін денеге ауыр- 
лық күшінің беретін  үдеуі болып саналады  (ауырық күшінің удеуі 
деп дененің еркін түсу барысында жьщдамдығының өзгеруін айтады). 
1590 жылы Галилей ауырлық күші үдеуінің сандық мөнін алғаш рет 
анықтаган, сол кісінің қүрметіне ауырлық күші үдеуінің өлшем аіршгі 
гол
 деп аталады (1 
гол
 = 1 
см/с2 —
  10'2 
м/с2,
  1 
мгал
 (
мими-гал
) — 1Q 3 гал 
=105 
м/с2,
  1 
мкгал
 (микрогал)  =  10_6 гал =  Ifr3 
мгал
 =10 8 м/с2),  j
ГаіЙілей тэжірибесінен шамамен 100 жыл  өткеннен кейін, гофіан- 
диялық ғалым Г. Гюгенс (1659 ж.) жөне француз асірономы Ж. Рише 
(1672 ж.) ауырлық күшінің географиялық ендікке байланысты өзгері- 
сін даледдеді. Ол кезге дейін ауыряық күші жер бетінде бірдей болады 
дел жорамалданған.
Ауырлық күшінің өзгерісі жөне оның жер экваторында кемуі, Ри- 
шенің пікірінше, жер шарының айналуына жөне оның гіолюстеріндегі
57

қабысуына байланысты болады.  Мүнан  10 жыл өткеннен 
болжамның растыгын И. Нютон (1687 ж.) ғылыми түргыдг 
1849 жылы ағылшын ғалымы Д. Стокс гравиметр иялык
,алану
атымен аталады).  1887 жылы
метриялық  мағүлмаітарды талдай келе Ф.Гельмерт алғаш рет ауырлық 
күшінің жер бетіндегі қалыпты таралу формуласын есептеп шығарды.
Ауырлық күші мен жердің ішкі қүрылысы арасындағы ықтималды  9 
байланыс туралы, алғаш рет М. А  Ломоносов жорамалдаған. 1753 жылы 
ол тшті ауырлық күшінің жер бетіндегі өзгерісін влшеу үшін арнайы
аспап жасамақ та болған. 
Щ
1896 жылы венгер физигі Р. Этвеш гравитациялық вариометр аспа-
бьш қүрастырды. Оның көмегімен өлшенген жер бетіндегі ауырлық
күші мөңцері және оның нөтижелері, бүл саладағы геологиялық мәселе-
лерді шешуде алғашқы қадам деп санауға болады. 
I
Бүрынгы КСРО аймагында алғашқы рет қазба байлықтарды барлау 
мақсатыңда гравиметриялық зерттеулерді пайдалану “Курская магнит­
ная аномалия” (КМА) аумағындағы зерттеуден басталды. П. П. Лаза- 
ревтің үсынысы бойынша,  осы ауданда ауырлық күшінің өзгерісін 
зерттеудің пайдалылығы айтылган болатын.  П.  М.  Никифоров бүл 
жүмысты жүзеге асыруда көп еңбек жасады, теориялық жөне тәжіри- 
белік зертгеулер жүргізіп, пайдалы қазбаларды іздестіру және бақылау 
жүмыстарында гравиметриялық өдістердің қүндылығын дәлелдеді.
амен қатар ол жаңа гравиметриялық аспаптар жасауда да көіггеген 
еңбектер сіңірді. Оның басшылығымен  1924 жылы СССР-де бірініш
гравиметр иялық вариометр аспапбы жасалып шығарылды.
Геологиялық мақсаттарда гравиметриялық әдістің қолданылатын 
мүмкіндігін 1927 жылы Ленинград маңында жүргізілген тежірибе жү- 
мыстары корсетті. Гравиметриялық вариометр аспабымен түсіршген 
көдцің суасты бедері тікелей өлшенген нөтижелермен дәл келуі, грави- 
метриялық түсірімнің және оның нәтижелерін талдау өдістерінің дүрыс-
тығын аныктады. 
j
Гравиметриялық барлаудың алғашқы ғылыми мектептерінің бірі
Леншпрадта қүрылып, оны белгілі ғалым-астроном, гравиметриялық 
өдісті мүнай кен орындарын зерттеуде бірінші болып қолданған, 
П. В. Нумеров басқарды. Ол, жалпы гравиметрия теориясының жеке 
есептерін шешу арқылы гравибарлау өдісінің нәтижелерін талдауда 
айтарлықтай жаңалықтар енгізді. Сонымен қатар, П. В. Нумеров КСРО 
аумағында жалпы гравиметриялық картасын жасау жүмыстарыньщ
58

оастаушысы оояып, бұл жұмыс 1932 жылгы 20 қыркүйекте қабыдцан- 
ған Еңбек. жоне Қорганыс Кеңесінід қаулысынан кейін іске асырыццы
,  
басында  Мөскеу  Мемлекеттік  Уңиверситетіңце
і ^ т Фп ВИМеТРИЯНЬЩ W a  бф саласы 1  
те^іздік гравиметрия
 дами
2 S v S ‘ 
ipreTa™ *
 Қ?лаупгы белгілі астроном,  гравиметрист
ММУ-дщ профессоры Л. В. Сорокин болатын, Ол бірінші бсшып теңіэішк 
гравішетр аспабын қүрастырып, оньщ көмегімен зерггеулер жургізді 
Кейш  мүңдай түсірщцер Каспий теңізіңце кеңінен жүргізщдГ
ММУ_ае жөне МәскеУ геологиялық барлау институ-
™ ^ і ^ Г™ ’ 6“ аШІ,Қге?физтса мамавдарын даярлауда a i h a S -
ИЛ еңбек сщірді. Онын геофизика мамаидшъта арнал шшарган
Ш Ш “ ІП>авиметрическаяразведка” окулышбірнешеper 
Ш Ш
(940,1950 және 1953 жыдцары), ГДР-де, Вешрияда, Румынияда ауда- 
рылып шығармлды. 
■
Теңізцік гравиметрия саласын дамьпуда Л. В. Сорокиннің шөюші 
белплі ғалым-геофизик, “Разведочная геофизика” (М., Недра  1967)
™
ы 
К
С
Р
О
-
д
а
 
icta 6~
 
Сонымен, XX ғасырдың басына дейін гравиметриялық мөліметгер 
планетарлық моселерді шешуге пайдаланса, 20-жыддардан бастап қазба 
байлықтарды барлауца кеңінен қатданылды. Кенес Үкімегінің алгашқы 
жывдарыңда гравиметриялық зертгеулер “КМА” кен орнын барлауда
жер Қойнауының қүрылысы мен қүрылымын зертгеуде кеңінен 
қооданыады, жаңа теориялық жөне өдістемелік жаңалықтарды енгізуде
айтарлықтай жаңалықтар ашылды.
Гравиметриялық барлаудың келешек дамуы арнайы аспаптар мен 
қоңдырғылар шығару, олардың дадцігі мен нақтылығын жоғарылату 
алышші маглүматгарды өңцеу жвне таддау жүмыстарын дамыту, пайца- 
лы
 казбалар кен орындарын ашу жвне т.б. ж үм ы сІарга^ъгталгГ .
3.2.  Гравитациялық  оріс  теориясы  туралы
қысқаша  түсінік
яйцЖ^  бетіңдегі барлық денелерге жердің тартылыс 
(Ғ)
 жене оның 
айналуы  әсерінен туыңцайтын  центрден  тепкіш 
(Р)
  күштері  ерекег
«ад. 
Оси
 ею күшпң тең өсерін немесе векгорлық косыңдысьш 
ауырлық 
күші {&)
 деп атайды.
Тартылыс күші 
Ғ
 жер кіңцігіне бағытгалса, центрден тетсіш күш 
/  экватор жазықтышна параллель жене жердің айналу өсіне перпен­
дикуляр орналасады (3.1-сурет). Центрден  тепкіш күш малшері ендік-
59

пен өзгереді, оньщ мәні экваторда максимальда, ал полюстерде 0-ге 
тек.  Сонымен қатар барлық жерде оның мөлщері тартылыс күшше 
қарағанда  елдеқайда аз, сондықтан даауырлық күші мөлшері жөне
бағыты жағынан тартылыс күшімен сөйкес келеді.
г
3,1-сурет.  ZZ
 жердің айналу өсі, 
R -
 параллель радиусы
Жер бетінде  ауырлық күшінің таралуы жердің сыртқы пішіиіне 
жөне оның қойнауындагы массалардың таралуьша байланысты. Егер 
Жер шары біркелкі қабаттардан түратын сфера болса, оңца жер бетііадегі 
денелердің тартылыс күші барлық жерде бірдей болар еді. Шындығын- 
да жер қойнауы қүрылысы жагынан біркелкі емес, оның сыртқы пі- 
шіні де сфералық бет емес жөне де ол үнемі айналмалы қозгальіста 
болады. Міне, осы аталған факторлар жер бетіндегі ауырлық күшінің
түрақты болмауына әкеледі.
Сонымен, Жер бегіндегі ауырлық күші үдеуі тартылыс үдеуі мен
центрден тепкіш үдеудің қосындысына тең. ІДентрден тепкіш үдеудің
мөлшері Жер бетінде нақты есептеліп,  оган түзету енгізуге болады.
Олай болса, гравиметриялық барлау әдісі Ньютонішң тартылыс күші
өсерінен пайда болатын гравиметриялық өрісті зерттеуте негізделген.
Гравитациялық өріс
 деп әлемдік тартылыс заңына сөйкес (Нютон
заңына)  массалардың  өзара  тартылыс  күші  байқалатын  кеңістікті 
айтацы. Басқаша айтқанда, егерде массалары 
т
 және 
т,
 екі дене бір- 
бірінен  г қашықтықта  орналасса,  онда  олардың  арасында  осы  екі 
массалардың  орталықтарын  (центрлерін)  қосатын,  түзу  сызыкпен
багытталған өзара /тартылыс күші болады, яғни
60

mm
I
F~k  —
  1
2
Г
(3.1)
мүндағы 
к  —
  гравитациялық түрақты, 
т
  жөне  /и,  — бос  кеңістікте 
орналасқан денелердің абсолюттік массалары ягни
v 
т—\о \ 
ті=ч}а )
 
(3.2)
мунда v және v,; 
а
 және а, — бос кеңістіхте орналасқан денелердің кө- 
леэддері мен тығыздықтары (о0=0).
Жер  қыртысында орналасқан  геологиялық денелерді  қоршаған 
ортаньщ тығыздығы 0-ге тең емес. Олай болса, 
т
 жөне 
т
;массалары
т
 =vv (а -о„);  от, =vv, ( a - о 0), 
(3.3)
мүңца 
0
О — қоршаған ортаның тығыздыгы, ал v жөне  v,, о жөне a, — қор- 
шаған ортада орналасқан денелердің көлемдері мен тығыздықтыры. 
(3.3) формуласына сөйкес, егер  денелердің тығыздығы қоршаған орга 
тығыздығынаі-Е аз болса, оңда артылган массалар таңбасы теріс болып, 
оньщ әсері қоршаған ортаға қарағаңда аз болады ягни жер бетіңце 
байкалатъш аномалияньщ таңбасы теріс болады. 
а  —  о0
 жене  о, — о0 айы- 
рымдарын денелердің 
артық  (избыточная)   тыгьіздыгы
 деп атайды. 
Әдетге, артык тығыздық таңбасы қоршаған орта тығыэдығына (о0) 
байланысты оң немесе теріс таңбалы болуы мүмкін. Ныотон заңында 
(3.1-формула) артық массалардың көбейтіңдісі қарастырылган, сон-
дықтан екі массаның таңбалары бірдей болғанда /'күш інің таңбасы 
оң болады да, бүл тартылыс күшін біддіреді. Ал, егер артық массалар 
таңбал ары өр түрлі болған жағдайда, 
Ғ
 күшінің таңбасы теріс боігады 
да, бүл екі дененің бір-бірінен тебілетінін біддіреді.
Гравитациялык түрактыны  анықтау.  Әрбір  геологиялық дененің 
гравитациялық өсерін білу үпгін аддымен гравитациялық түрақтыньщ 
мәнін анықтау қажет.
Егер 3.1-формуладагы 
т = т =
 1 гжәне  r = 1 
смдеп
 алсақ, онда 
Ғ=к. 
Мүнда 
т
, 
тх
 және г  CGS жүйесіңде өлшенетін болса, онда / ’күщінің 
өлшем бірлігі 
дина
 болады.  Олай болса, гравитациялық түрақты (А:) 
бір-бірінен 1 
см
 қашықтықта орналасқан, массалары 1 
г
 екі  деНенің 
өзара тартылыс күшіне тең (
дина
).
Егер де өдцебір әдіспен га жөне 
mt
 екі массалардың тартьшыс күшін 
жөне ара қашықтығын өлшеуге мүмкіндік болса, онда 3.1-формуласы 
бойьгнша гравитациялық түрақтының мөнін табуға болады
■
 
Ғ г
  1
К
=——
тт
  ,
(3.4)
61

Қазір гравитациялық түрақтының
аспаптық өдістер қолданылады, оның <
і
к
10'9 
г'-слё-с-2
Жррттін қалыпты гравигациялык өрісі. Жоғарыда айтьшғандай, ауыр- 
лық күші дегеніміз жердің тартылыс күші мен центрден тепхіш күшінің 
тең өсерін сипаттайтын күш. Егер жердің массасы 
М-тс
 тең шар деп 
қарастырсақ, онда оньщ бегінде әрбір дененің іартылыс күіігі 
Ғ
 олемдік
тартылыс заңы бойьшша g. үдеуімен сипатталады
S
,
=
 
k
М_ 
R
2
(3.5)
тартылыс күші барлық жерде бірдей болып, Жср
бағытталады. Ал, тепкіш күш С жер бетінде
Я,
О)

жүктеу/скачать 22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: