Грамматика және оның салалары. Негізгі грамматикалық ұғымдар
Г Р АМ М А Т И К А Л Ы Қ Ф О Р М А (Н Ы С А Н )
жүктеу/скачать 156,19 Kb.
|
| Г Р АМ М А Т И К А Л Ы Қ Ф О Р М А (Н Ы С А Н )
1. Грамматикалық ұғымның бірі - грамматикалық форма. 2. Грамматикалық форманың бір түрі – нольдік форма. 3. Грамматикалық категория. Грамматикалық мағына әр түрлі тәсілдер арқылы беріледі. Грамматикалық мағынаны білдіретін синтетикалық тәсілдің бір типі - грамматикалық формалар. Яғни грамматикалық мағынаның белгілі бір түрі ,атап айтқанда, категориялық грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі. Сөйтіп, грамматикалық форма белгілі топтағы сөздердің қосымшалар, грамматикалық тұлғалар (жалғау, жұрнақ) арқылы белгілі жүйелі парадигма бойынша түрленуі болып табылады, сол арқылы әр тұлғаға сай категориялық грамматикалық мағына беріледі. Қазақ тілінде грамматикалық форма дегенге белгілі бір грамматикалық топтағы сөздердің (сөз тобының) түрлену, өзгеру жүйесі болып табылатын,парадигмалық сипаттағы тұлғалары, форма тудырушы қосымшалары (форма тудыратын жұрнақтар мен жалғаулар) жатады. Өйткені олар сөз табының парадигмалық сипаттағы тұлғалары, ең алдымен, белгілі бір грамматикалық категориялық грамматикалық мағына білдірумен байланысты, екіншіден, грамматикалық мағына біреу ғана емес, түрлену жүйесіне байланысты әрі тектес, бір ыңғайлас, әрі өз ішінде бір-біріне қарама-қайшы мәндегі грамматикалық мағыналардың бірлігінен тұрады. Сөйтіп, қазақ тілінде грамматикалық формаларға жалғаулар (көптік, тәуелдік, септік, жіктік) және форма тудыратын жұрнақтар (сын есімнің шырай тұлғалары, етіс, күшейтпелі етістік, тұйық етістік, рай, шақ, есімше, көсемше тұлғалары жатады. Сөз таптарының әрбір грамматикалық тұлғасы сөзге арнайы форма тудырушы қосымша қосылу арқылы грамматикалық мағынаны білдіреді. Ол грамматикалық мағына сөйлеу процесінде, контекст ішінде айқындалады. Сондықтан грамматикалық мағына мен грамматикалық форма сәйкес келеді. Кейбір жағдайларда қазіргі тілімізде ешбір арнайы грамматикалық тұлғасыз белгілі бір грамматикалық мағына беріліп тұрады. Сондай-ақ кейде сөз құрамында белгілі бір грамматикалық форма болғанмен, ол өз бетінше грамматикалық мағына білдіре алмай, факультативті түрде қолданылады. Мысалы: онымен, менімен - деген сөзді алсақ, осындағы түбірлер(ол,мен)- мен көмектес септік арасында қазір ешбір грамматикалық мағына білдірмейтін –ы, -і тұлғасы жұмсалады. Тарихи тұрғыдан қарасақ, бұл тұлға -ы, -і емес -ны, -ні болу керек яғни ілік септік жалғауының қалдық көрсеткіші. Өйткені көмектес септік жалғауы –мен, -бен, -пен- бірлән септеулік шылауынан қалыптасқан. Ал бұл шылау ерте кезде өзі қатысты негізгі сөздің ілік септігі тұлғасымен байланысқан. Бұны көне жазба деректері дәлелдейді. Менің бірлән-менің білән-мені (н) менен-меніменен-менімен. Ал қазір менімен деген сөздегі (н)-і, -ы тұлғасы ілік септік мағынасынан айрылған, басы артық реликт форма ретінде қолданылады. Кейбір жағдайларда ешбір грамматикалық тұлғасыз белгілі бір грамматикалық мағына беріліп тұрады. Ол грамматикалық мағына сөз түбірі білдіретін грамматикалық мағынадан бөлек болады. Арнайы көрсеткіші болмай, тұлғасы көрінбей тұрып-ақ белгілі грамматикалық мағына білдіруді нольдік тұлға деп атауға болады, өйткені арнайы көрсеткіш, формалық тұлғасы болмағанмен, онда түбір білдіретін мәннен бөлек арнайы грамматикалық мағына болады. Мысалы: Мәскеу бардым, не көрдім (Жамбыл). Кел, балалар, оқылық (Ы.Алтынсарин). Ғылым таппай мақтанба (Абай). Интернатта оқып жүр, талай қазақ баласы (Абай). Иығымда сіздің шаш, айқайласып тайталас. Осы көрсетілген сөздердің бәрі де берілген сөйлемдерде ешбір тұлғасыз (нольдік формада) белгілі грамматикалық мағына білдіреді. Ы.Маманов қазақ тілінде нольдік формаға ілік, табыс, барыс септік тұлғаларының түсіріліп айтылуы мен бұйрық райдың екінші жақ жекеше түрін жатқызады. Нольдік тұлға сырт қарағанда түбір тұлғамен сәйкес келгенмен, сөз түбірінің барлығы жеке-жеке грамматикалық нольдік форма бола алмайды, ол тек грамматикалық форма жасауға негіз болады. Грамматикалық нольдік форма болу үшін ол тұлға түбір күйінен өзгеше грамматикалық мағына білдіріп, белгілі бір топтағы түрлену жүйесінің бір түрі боп саналып, сөйлеу процесінде белгілі бір тұрақты өзіне тән қызмет атқаруға тиісті. Нольдік форма - парадигмалық түрлену жүйесінің бір түрі болып табылатын, сондықтан сол түрлену жүйесінің синтаксистік сөз байланыстырушы қызметін толық атқаратын форма, бірақ осы мәндер мен қызметтер тікелей көрсететін арнайы формасы жоқ тұлға және осы қасиеттері арқылы бір грамматикалық категорияның басқа да формасы бар түрлеріне қарама-қайшы, әрі онымен бірлікте болып, бір бүтін құрайды. Нольдік форма парадигмалық сипаты бар грамматикалық түрлену жүйесінде, тұлғалары, сөз байланыстырушы сипаттағы таза грамматикалық категория шеңберінде ғана болады. жүктеу/скачать 156,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|