Х. Досмұхамедов атындағы Атырау му хабаршысы №4 (31) 2013

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
1 ~
 
 
 
1996 жылдан бастап шығады 
Основан в 1996 году 
Куәлік №3631-Ж 
Свидетельство №3631-Ж 
 
 
 
 
     
  № 4(31), желтоқсан, 2013 
     № 4(31), декабрь, 2013 
     Жылына 4 рет шығады 
Выходит 4 раза в год 
 
 
      
    
 
 
Ғылыми журнал 
 
Халел Досмұхамедов атындағы 
Атырау мемлекеттік университетінің 
ХАБАРШЫСЫ 
 
 
 
 
 
ВЕСТНИК 
Атырауского государственного университета 
имени Халела Досмухамедова
 
 
Научный журнал 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
2 ~
 
 
 
Атырау 
Х.Досмұхамедов 
атындағы 
АтМУ  баспасы 
 
 
Атырау 
Издательство АГУ 
имени  
Х. Досмухамедова 
 
Редакциялық-баспа кеңесі   ●   Редакционно-издательский совет 
 
Бас редакторы • Главный редактор 
Мамраев Б.Б. - филология ғылымдарының докторы, профессор 
 
Бас редактор орынбасары • Заместитель главного редактора 
Жаутиков Б.А. - техника ғылымдарының докторы, профессор,  бірінші проректор 
 
Жауапты хатшы • Ответственный секретарь  
Абдинов Р.Ш. - экология магистрі 
 
Редакциялық алқа • Редакционная коллегия 
 
Гуманитарлық сериясы бойынша: 
- Таңатарова Ж.Т.- тарих ғылымдарының докторы 
- Ахмет А.Қ.- тарих ғылымдарының докторы 
- Барсай Б.Т.- педагогика ғылымдарының докторы 
- Кольцов П.М.- тарих ғылымдарының докторы (Ресей) 
- Dr Abraham Altonayan – PhD (Ұлыбритания) 
- Бекмаханова Н.Е.- тарих ғылымдарының докторы, профессор (Ресей) 
- Мухамбетжанова А.У. - педагогика ғылымдарының докторы 
- Аманжолова Д.А.- тарих ғылымдарының докторы, профессор (Ресей) 
- Любичанковский С.В.- тарих ғылымдарының докторы, профессор (Ресей) 
- Жүсіп Қ.Ө. - филология ғылымдарының докторы 
- Хайржанова А.Х. – филология ғылымдарының кандидаты 
- Балтогаева Ж.Е. - филология ғылымдарының кандидаты 
 
Жаратылыстану сериясы бойынша: 
- Имашев Ғ.И.- педагогика ғылымдарының докторы 
- Кенжегулов Б.З. - техника ғылымдарының докторы 
- Касенов С.К. - педагогика ғылымдарының кандидаты 
- Ганбаров Х.Г. - биология ғылымдарының докторы (Азербайджан) 
- Насиров Р.Н.- химия ғылымдарының докторы 
- Таубаев Б.Ж.- ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы 
- Сағындықова С.З.- биология ғылымдарының докторы 
- Sally Cutler - PhD (Ұлыбритания) 
- Дүйсеғалиев М.Ж.- ауыл-шаруашылығы ғылымдарының докторы 
- Каражигитова Т.А. - педагогика ғылымдарының докторы 
- Есенаманова М.С.-техника ғылымдарының кандидаты 
- Головко Н.В. - педагогика ғылымдарының кандидаты (Украина) 
 
© Атырауский государственный университет имени Х. Досмухамедова, 2013 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
3 ~
 
 
 
ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАР 
ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ 
 
УДК 327 
Б.Б. Мамраев  
Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова 
 
ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ МЕЖДУНАРОДНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА В АТЫРАУСКОМ 
ГОСУДАРСТВЕННОМ УНИВЕРСИТЕТЕ 
 
 
В  послании  Президента  страны  Нурсултана  Назарбаева  народу  Казахстана 
«Новое  десятилетие  -  новый  -  экономический  подъем  -  новые  возможности 
Казахстана»  говорится  о том, что  качество  высшего  образования  должно  отвечать 
самым  высоким  международным  требованиям,  и  вузы  страны  должны  стремиться 
выйти в рейтинги ведущих университетов мира. 
 
 
Система  высшего  образования  Казахстана  поставила  перед  собой 
амбициозные  цели:  повышение  качества  подготовки  кадров,  выпуск  специалистов 
международного  уровня.  Первым  шагом  к  кардинальным  изменениям  в  системе 
образования  Республики  Казахстан  явилось  подписание  в  2010  году  Болонской 
декларации.  
 
Международное 
сотрудничество 
является 
одним 
из 
приоритетных 
направлений  деятельности  Атырауского  государственного  университета.  Без 
сомнения  можно  сказать,  что  международное  сотрудничество  является  одним  из 
основных  и  наиболее  эффективных  механизмов  развития  образовательной, 
научной, инновационно-предпринимательской деятельности АтГУ. 
 
Развитие  международного  сотрудничества  вуза  АтГУ 
определяется 
следующими задачами: 
•  внутренними  –  повышение  статуса  науки  в  развитии  экономики  и  создании 
условий  для  ускоренного  формирования  экономики  Казахстана,  построенной  на 
знаниях.  
•  внешними  –  "включение"  Казахстана  в  Европейскую  зону  высшего  образования, 
участие  в  Болонском  процессе  и  Европейской  научной  зоне;  использование  опыта 
западного менеджмента в образовании. 
 
На 
современном  этапе  международная 
деятельность 
университета 
направлена  на  решение  задач  по  дальнейшей  интеграции  АтГУ  имени 
Х.Досмухамедова  в  мировое  образовательное  и  научное  сообщество,  укрепление 
международного  имиджа  университета.  Эта  работа  осуществляется  в  рамках 
программ  сотрудничества  с  ведущими  зарубежными  университетами,  реализации 
международных образовательных программ и проектов, осуществления совместной 
научно-исследовательской 
деятельности, 
организации 
научно-практических 
семинаров  и  конференций,  обмена  преподавательскими  кадрами  и  развития 
студенческой мобильности. АтГУ имени Х.Досмухамедова поддерживает устойчивые 
связи  со  многими  университетами  и  образовательными  организациями  Западной  и 
Восточной Европы, Северной Америки, Азии и Тихоокеанского региона.  
 
Стратегическими целями развития международной деятельности является: 
1. Достижение международных стандартов качества в области исследовательских и 
учебных программ, менеджмента образования. 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
4 ~
 
 
2. Гармонизация учебных планов АГУ с учебными планами ведущих университетов 
мира по соответствующим образовательным программам. 
3.  Обеспечение  мобильности  обучающихся,  мобильности  и  вовлеченности 
сотрудников  в  международный  образовательный  процесс  с  учетом  положений  и 
принципов Болонского процесса. 
4.  Внедрение  и  реализация  программ  совместных  дипломов  как  важнейшего 
средства повышения конкурентоспособности АГУ на рынке образовательных услуг. 
5.  Развитие  международной  научной  деятельности  университета,  повышение 
качества и масштабов участия АГУ в международных научных, научно-технических 
и инновационных программах и проектах. 
6.  Развитие  языковой  подготовки  преподавателей,  сотрудников,  обучающихся  на 
базе лингвистического центра дополнительного образования 
 
Ежегодно  в  соответствии  с  основными  приоритетными  направлениями 
международного 
сотрудничества 
устанавливаются 
новые 
партнерские 
взаимоотношения  с  зарубежными  учреждениями  образования,  международными 
организациями, фондами и центрами. 
 
На  сегодняшний  день  Атырауский  государственный  университет  имени 
Х.Досмухамедова  является  членом:  Великой  Хартии    классических  университетов  
мира,  Международной  Ассоциации государственных  университетов Прикаспийских 
стран,  Ассоциации  высших  учебных  заведений    Республики  Казахстан,  что 
расширяет возможности развития международного сотрудничества. 
 
На XVI Генеральной Ассамблее Ассоциации Государственных Университетов 
Прикаспийских  стран  в  октябре  2013  года  был  представлен    разработанный  и 
апробированный  нами  Проект  Положения  по  академической  мобильности 
Ассоциации  государственных  университетов  Прикаспийских  стран,  который  был 
единогласно принят в качестве рабочего документа. 
 
В контексте целей развития Болонского процесса одной из наиболее важных 
является идея академической мобильности, которая позволяет студентам, молодым 
ученым и преподавателям обучаться или проводить исследования в университетах 
других  стран.  В  современных  условиях  академическая  мобильность  традиционно 
является  одним  из  приоритетных  направлений  международной  деятельности 
зарубежных  вузов.  Открытое  образовательное  пространство  предполагает  рост 
академической  мобильности  студентов  и  сотрудничество  преподавателей  вузов 
разных стран.
  
 
Сегодня  Атырауский    государственный  университет  отправляет  студентов, 
преподавателей  и  сотрудников  в  университеты  Великобритании,  США,  Китайской 
Народной  Республики,  Российской  Федерации  и  других  стран  СНГ.  Студенты  АтГУ 
обучались  в  течении  семестра  в  Калмыцкском  Государственном  Университете  в 
городе  Элиста.  Наш  вуз-партнёр  Университет  Латвии  в  городе  Рига  принял  на 
обучение  студентов
 
Ахметова  А.Б.,  Дәулетқызы  Ш.Д.,  Даулетова  Н.  в  первом 
семестре  2013-2014  учебного  года.  По  программе  академической  мобильности 
студент АтГУ Казиев Д. обучается в Аубердинском Университете (Шотландия). 
 
Студенты  нашего  университета    активно  участвуют  в  программах 
Европейского  сообщества.  В  рамках  проекта    Erasmus  Mundus  в  первом  семестре 
2013-2014  года  студенты  Гончаров  Ю.  В.,    Анисимова  Г.  М.,  Арефина  А.С., 
Торемуратова И.М. проходили обучение в Университете прикладных наук им.Яноша 
Кодолани (Венгрия). 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
5 ~
 
 
АтГУ  тесно  сотрудничает  с  Астраханским  государственным  техническим 
университетом  и  с  Астраханским  государственным  университетом.  В  рамках 
академической  мобильности  магистранты  свыше  100  человек  были  отправлены  на 
стажировку Россию, г.Астрахань. 
За 
период 
2012-2013гг. 
свыше 
40 
преподавателей 
Атырауского 
государственного  университета  проходили  обучение  на  курсах  повышения 
квалификации  по  международней  стипендии  «Болашак»  в  Швейцарии,  Англии, 
Германии, США и Нидерландах. 
 
В ноябре 2013 года делегация Института Конфуция экзаменовала студентов 
Атырауского государственного университета изучающих китайский язык. 
 
В    целях  реализации  главных  стратегических  задач  поставленных  перед 
системой  образования  Казахстана  на  улучшение  и  модернизацию  научно-
образовательного  процесса  Атырауский  государственный  университет  имени 
Х.Досмухамедова  планирует  провести  25-26  апреля    2014г.  ІV  Международную 
научно–практическую  конференцию  «Роль  физико-математических  наук  в 
современном  образовательном  пространстве». 
Конференция  приурочена  к  20-
летию  присвоения  вузу  статуса  университета  и  имени  выдающего  казахского 
ученого Халела Досмухамедова. Конференция приурочена к 20-летию присвоения 
вузу  статуса  университета  и  имени  выдающего  казахского  ученого  Халела 
Досмухамедова. 
Для  участия  приглашены  ведущие  ученые  и  специалисты 
Казахстана, стран ближнего и дальнего зарубежья. 
  
Преподавательский  состав  АтГУ  публикуются  в  зарубежных  изданиях  с 
импакт-фактором,  входящих  в  базы  данных  Elsevier,  Thomson  Reuters  и  других 
компаний. 
 
В  рамках  полиязычного  образования  АтГУ  разрабатывает  программу 
Foundation.  Программа  Foundation  -  специальная  программа  для  абитурентов  и 
студентов  поступающих  в  ведущие  университеты.  Принцип  действия  “механизма” 
понятен – каким бы способным к наукам и усидчивым ты ни был, получать высшее 
образование в  любой  чужой  стране, на неродном языке,  в незнакомой обстановке 
невероятно  трудно.  Кроме  того,  наше  среднее  образование  рассчитано  на  11  лет 
обучения, а образование зарубежных стран расчитан на 12 лет. Время, проведенное 
за  подготовкой  к  университету  по  программе  Foundation,  заполняет  “пробелы”, 
неизбежные  при  переходе  из  образовательной  системы  одной  страны  в 
образовательной системе другой. 
 
В  результате  развития  международной  деятельности  казахстанские  вузы 
получили  возможность  доступа  к  западным  методикам  обучения,  зарубежному 
опыту в различных научных областях, привлечения дополнительных внебюджетных 
средств.  Исходя  из  общепризнанной  важности  высокого  уровня  профессиональной 
подготовки  специалистов  для  экономики  любой  страны,  международная 
деятельность  вузов  выступает  фактором  развития  экономики  территории,  где  эти 
вузы расположены. 
Современный Вуз мирового уровня немыслим без активного международного 
сотрудничества,  поэтому  развитие  международных  связей,  образовательных  и 
научных  проектов  принадлежит  к  числу  приоритетных  задач  Атырауского 
государственного университета! 
 
 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
6 ~
 
 
ӘОЖ 32.019.5 
С.Құсниденов  
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  ҚОҒАМНЫҢ  ЖАҢА САЯСИ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 
 
Аңдатпа 
Мақалада  саяси  жүйе  ұғымына,  ол  туралы  әр  түрлі    көзқарастар  
қарастырылып,  Қазақстандағы    тәуелсіздік    жылдарындағы  қоғамның  жаңа    саяси 
жүйесінің қалыптасу  мәселелері  қарастырылған.  
Негізгі   сөздер: 
саяси жүйе, саяси қатынас, саяси процесс, мемлекет, билік, саяси  
партиялар, қоғамдық қозғалыстар. 
 
Қазіргі кезеңде  қоғам дамуының  әртүрлі салаларында  күрделі  өзгерістер  
жүруде.  Бұрынғы Кеңес  Одағының ыдырап, оның  орнына  тәуелсіз мемлекеттердің  
пайда  болуы,  ол  елдерде    өндіріс  құрал-жабдықтарына  қоғамдық    меншікке  
негізделген    қатынастармен    орталықтандырылған      жоспарлы    шаруашылығының  
орнына    меншіктің  көптүрлілігіне,  нарықтық  қатынастарға      негізделген    қайта 
құрылыстар    іске  асырылды.    Бұндай  жағдайлар    Қазақстанға  да    тән.    Осындай 
кезеңде    қоғамның    тек  экономикалық,    саяси-әлеуметтік,  рухани  өмірінде  ғана 
өзгерістер    болған  жоқ,  сонымен  қатар    бүкіл  мемлекеттік    құрылым,  басқару 
саласы, жалпы алғанда   қоғамның саяси жүйесі  түгелдей  өзгерістерге ұшырады.  
Себебі    қазіргі  мүдделері    әртүрлі    таптар  мен  топтар,  ұлттар  мен  ұлыстардан, 
партиялар  мен  қозғалыстардан,  жеке  адамның    өзіндік  мүдделерінен    тұратын  
қоғамда  оны  дұрыс  жүйелі  басқарудың      үлкен  мәні  бар.  Қоғамды  басқаруға      әр 
түрлі  мемлекеттік  ұйымдар    мен  мекемелер,  саяси  партиялар,  қоғамдық  ұйымдар 
мен    мекемелер  қатынасады.    Олар  бірін-бірі      қайталамау    және  өздерінің 
атқаратын  қызметіне  араласпау  үшін белгілі  жүйеге  келтірілуге  тиісті. Осындай  
жүйені қоғамның  саяси жүйесі  деп атайды.   
Тәуелсіз    Қазақстанның    саяси    жүйесі    аяқ  астынан,  ойдан    шығарылған  
жоқ.  Саяси  жүйені    қалыптастыруда  олар  әлемдегі,  әсіресе  ,  демократиялық  
елдердегі    саяси    жүйені  зерттеген,  теориялық    ой-толғамдарын,  әлем 
саясаттанушылары мойындаған Т.Парсонс, Д.Истон, Г.Алмонд,  Дж.Пауэлл, К.Маркс,  
В.Ленин,  т.б.  оқымыстылардың   саяси   жүйе туралы    ілімдерін    басшылыққа  алып, 
оны    Қазақстан  дамуының    ерекшеліктерін    ескере    отырып    пайдаланды.    Соның  
негізінде  тәуелсіз  Қазақстанның  жаңа саяси жүйесін  қалыптастырды. 
Тәуелсіз    Қазақстанның    жаңа  саяси    жүйесін  жасау    оңай  болғн  жоқ.  Бұл 
үдіріс өте  қайшылықты, тартысты, қателіктер мен қатерлер арқылы іске асырылды.  
Жаңа  саяси  жүйенің  құрылуы  Н.Ә.Назарбаевтың    қол  қойған    "Қазақстан 
Республикасының 
мемлекеттік 
 
тәуелсіздігі 
туралы" 
1991 
жылдың 
16  
желтоқанындағы    Конституциялық    Заңынан    бастау  алады.  Бірақ  бұдан  бір  жыл  
бұрын  1990  жылдың    25  қазанында    қабылдаған    ҚҚСР-ның    Жоғарғы  Кеңесінің  
Қазастан  Республикасының    мемлекеттік  егемендігі  туралы  декларациясы    ел 
дамуының  негізгі бағыттарын  анықтап берді, яғни  Қазақстан территориясын, оның  
жерін,  қазба  байлықтарын    т.б.  Қазақстан    хылқының    игілігіне    қызмет  ететіндігі 
жарияланды.  Сол  қиыншылық  жағдайда    Тәуелсіз    Қазақстан    мемлекетін    құру 
ісіндегі  төтенше  жауапкершілікті  өзіне алған Н.Ә.Назарбаев былайша  толғанады: 
"Қазіргі    сарапышлар  белгілі-бір  саяси    режим  жайында  баға  бергенде,  оның  

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
7 ~
 
 
мойнындағы    міндеттерді    ескермей,  баға  беруге    тырысады.  Ол  мемлекетті  
қалыптастыру,  бір экономикалық  жүйеден, екінші бір экономикалық  жүйеге  көшу,  
демократиялану  процесін    дамыту,    әлеуметтік    және      ұлтаралық    орнықтылықты  
сақтау    және    нығайту,  сыртқы    саяси    бағыттар    желісін  тарту.    Ұлттық  жаңару, 
мемлекетті қалпына келтіру әрдайым оп-оңай  жүзеге аса бермейді" 
[1]. 
Тәуелсіз  Қазақстан    мемлекетінің  қалыптасу    кезеңі    бұрынғы  КСРО  
аумағында    саяси,  әлеуметтік,  экономикалық      мүдделер  мен  қатынастардың  
шиеленісу    жағдайында  жүрді.  Бұрынғы  қатынастар    көптеген    әлеуметтік  
топтардың    мүддесін  қанағаттандыра  алмады.    Оның  ішіндегі    ең  өткірі  - 
азаматтардың  саяси,  экономикалық    және  әлеуметтік    құқықтарын  кеңейту,  сөз, 
баспасөз    бостандығы,  ұлттар    мен  этностардың    тіл,  мәдениет  саласындағы  
сұраныстарын  қанағаттандыру,  азаматтардың  қауіпсіздігін    нығайтып,  азаматтық 
татулық  пен    бірлікті,  тәртіпті  нығайту  мәселелері,  Қазақстанның    болашақ  
қоғамның  саяси  жүйесі, мемлекет туралы  тұжырымдамаларды  қалыптастыру, т.б. 
мәселелердің    бәрін  жаңаша  қарау  керек  болды.  Ол  кездегі    еліміздің    алдында  
тұрған ең күрделі  проблема  мемлекетті қалыптастыру еді.  Сондықта да "Қазақстан 
-  2030"  Стратегиясындағы  басымдылықтардың  бірі  ретінде  тәуелсіз  Қазақстан 
мемлекетін  қалыптастыру  басты  мәселе  ретінде  алға  қойылды.  Мемлекет  -  саяси 
жүйенің    аумақтық,  заңды, жария,  егемен,    легитимді,  құқықты, жоғары    деңгейде  
институтцияланған, жалпыға  бірдей әмбебап  ұйымы. Ол қоғамның саяси  жүйесінің  
бір  және  негізгі  бөлігі  бола  отырып,  мақсатты,  жария,  ашық,  заңды,  ел  мен 
халықтың  егемендігінің  бірден бір  көзі,  субьектісі ретінде қызмет етеді. Ғылыми 
әдебиеттерде  мемлекеттің  белгілеріне  мыналар жатады:  аумағының азаматтығы  
бойынша біріккен  халқының  белгілі ішкі  және сыртқы   функциялары анықталған, 
бұларда    саралап,  ауқымы  мен  міндеттері    анықталған    қоғамдық    қатынастардың 
барлық    салаларын    реттеуге    қабілеті,    қажетті  адами,  материалдық  және  
қаржылық  ресурстарға    ие    тармақталған    басқару    аппараттарының    болуы, 
халықаралық  қауымдастық  мойындаған  шекарасы,  елдің егемнедігін, тұтастығын, 
қорғанысын,  азаматтардың  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ететін    ұлттық  армиясының, 
құқық  қорғау  органдарының    болуы.  Осы  айтылған    белгілерге  сай,  тәуелсіздік 
алғаннан кейінгі  жылдарда Қазақстан  мемлекеті  қоғамның  саяси  жүйесінің негізі  
ретінде  қалыптасты. Қазіргі Қазақстан  мемлекетіне: 
-  Конституцияға    және  басқа  заңнамаға    сәйкес    қоғамды  қазіргі  заманның  
табиғаты мен талаптарына сәйкес  ғылыми басқару; 
- қоғамның алдындағы   мақсат пен міндеттерді анықтау және соған сәйкес 
бүкіл қоғамды және оның ресурстарын  жұмылдыру; 
- қоғам мүшелерін әлеуметтендіру; 
- артикуляция - яғни,  қоғамдағы әр түрлі  таптардың, топтардың мүдделерін 
анықтау; 
-  ең  алдымен  еліміздің    саяси  жүйесінде    бұрын  болмаған  Президенттік  
институт, қос палаталы Парламент, көппартиялық, азаматтық  қоғам институттары, 
Қазақстан халқы Ассамблеясы  тәрізді  жаңа  құрылымдар пайда  болды; 
-  қоғамдағы  демократия    мен  сөз  бостандығының    даму  деңгейі    мен 
пәрменділігінің    көрсеткіштерінің  бірі  тәуелсіз,  беймемлекеттік    БАҚ-ның    пайда 
болуы; 
- жаңа сайлау жүйесінің қалыптасуы; 
- билік тармақтарының бөлінуі т.б. 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
8 ~
 
 
Қоғамның  саяси    жүйесіндегі    бұл  өзгерістер    қоғамдық  қатынастарды, 
әлеуметтік    топтарды,  мемлекеттік  және  қоғамдық    құрылымдарды,  әлеуметтік 
топтарды,  мемлекеттік  және    қоғамдық  құрылымдарды    қамтуының  көрінісі, 
Президент, Парламент институттары т.б. жаңа саяси жүйенің нышандары. 
Сөз  жоқ,  жаңа  Қазақстанның  саяси    жүйесіндегі  ерекше    орында,  бұрын 
болмаған    жаңа  құрылым  -  Президент  институты  тұр.  1990    жылдан    бері  осы    ең 
жоғарғы    мемлекеттік  саяси    лауазымға  Н.Ә.Назарбаев  бірнеше    мәрте    сайланып 
келеді. 
Ғылыми  әдебиеттерде    "басқару  нысаны"  деп  республика    мен  монархия 
есептеледі.  Ал  "президенттік  басқару  нысаны"    деген    түсінікті  Қазақстандық  
конституциялық  теориядағы  ізденіс,   басқару нысанын анықтаудың  Қазақстандық  
нұсқасы  деп    түсінген  дұрыс.  Ресейлік  ғалым    В.Ч.  Чиркиннің  айтуы  бойынша: 
Қазақстан 
 
Конституциясы 
 
"президенттік 
республика" 
деп 
ешқандай  
екіұштылықсыз, тура  атайтындығын  арнайы  атап көрсеткен  болатын.
[2]
  
Конституцияда:  "Президент  -  халық  пен  мемлекеттік  билік  бірлігінің, 
Конституция 
 
мызғымастығының, 
адам 
 
және 
азамат 
құқытары 
мен  
бостандықтарының рәмізі әрі кепілі", - деп  көрсетілген. 
Қазақстанда    президент    институтының  мынадай    ұтымды    жақтары 
көрсетіледі.  
Біріншіден,  Президентті    бүкіл  халық    сайлауы,    бүтіндей    алғанда,  саяси 
жүйенің  демократиялық  легитимділігін  көрсетеді.  
Екіншіден,    билік  тармақтарының    аражігінің    анықталып,  президенттік 
институттың    қызметі  демократиялық    саяси  жүйедегі  әр  түрлі    шектеулер  мен  
өкілдіктер арқылы  саясат  таразысын тең ұстауға мүмкіндік береді.  
Үшіншіден,    бүкілхалықтық  сайлау  арқылы  сайлаушылар    саяси    жүйенің  
қызметіне    принципті    өзгерістер    енгізе    алады,  оның    жұмысына    сабақтастықты 
қалыптастырады. 
Тәуелсіздік  жылдарында  қоғамның    саяси  жүйесінде,    бұрын  болмаған,  қос 
палаталы  Парламенті  қалыптасты.  
Біріншіден,    Парламент  негізгі    саяси  және  әлеуметтік    күштердің, ірі  этнос 
өкілдерінің  мүддесі  тоғысқан,  белсенді    қызмет  жасаушы    коллегиялық    органға  
айналып,  маңызды    мемлекеттік      институт  ретінде  қалыптасты.  Парламентсіз  
демократиялық, құқықты мемлекет құру мүмкін еместігі дәлелденді.  
Екіншіден,  Парламент    конституциялық    талаптарды  сақтай  отырып,  өзінің 
сан-алуан    заң  шығарушылық  қызметі    арқылы,  бүкіл  мемлекеттік    құрылысты  
заңнамалық нығайтудың кепіліне айналды.  
Үшіншіден,  Парламент арқылы  тәуелсіз Қазақстанның, депутаттар арқылы,  
жаңа  саяси  элитасы   қалыптасты. Екінші  сөзбен  айтқанда,  Парламент   саяси элита 
мектебіне айналды. 
Еліміздегі 1998 және 2007  жылдары  болған Конституциялық  өзгерістердің  
негізінде, Парламенттің, Президентпен, Үкіметтің өзара қарым-қатынасын, ұйымдық,  
құқықтық    мәселелерін  қамтыды.    Соңғы  конституциялық  өзгерістердегі  
парламенттің рөлін  көтеруге жасалаған   қадамдарға қарамастан, біздің пікірімізше, 
ол әлі жеткіліксіз.  
Біздің   
еліміздегі  парламентаризмнің 
басты  кемшіліғі 
- 
бақылау 
функциясының    аздығы.    Парламент  заң  шығарады,  оны  бақылау  мен  орындау    - 
атқарушы  билікте. Нақты бақылау  функциясы  жоқ. Парламент - халық өкілеттілігі  
мен билігін  пәрменді  жүзеге асыра  алмайды.  Бұл ретте  неміс  ғалымы В.Гессенің  

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
9 ~
 
 
пікірін  еске    алмасқа    болмайды.  Оның  айтуы  бойынша:  "Нағыз    демократиялық  
мемлекеттің  парламенттік  болмауы мүмкін емес, парламентаризм  конституциялық  
режимнің      тәжі  болып    табылады" 
[3].
  Бұл  айтылған  пікір      Қазақстандық  
парламентаризмге  тән, құнды пікір.  
Қазақстанның    саяси    жүйесіндегі    күрделі  өзгеріс  -  көппартиялық.  Бұл 
процесс  біздің    елімізде  күрделі  қайшылықты  жағдайда    жүрді.  Біздің  елдегі 
партиялар  белгілі    бір  әлеуметтік    топтың  емес,  жеке  адамдардың    мүддесіне  
байланысты    қалыптасты.    Сондықтан    атқарушы    билік    ол  партияларды  өз 
қалауынша  реттеп  отырады.  «Нұр  Отан»  партиясындағылардың  көпшілігі  бұрынғы 
Коммунистік  партиядан  Социалистік  партияға,  онан  халық  бірлігі    партиясына 
өткендер.    Егер  Елбасы      осыдан  жаңа    партия  құра  қалса,  биліктің  төңірегіндегі 
адамдардың сол партияға  кіретіні даусыз.  
Тәуелсіз  Қазақстанның    жаңа    саяси    жүйесінің    қалыптасуындағы    бір 
кемшілік    оппозициясының    әлсіздігі.  Біздегі    оппозиция    халықтың    мүддесі  емес,  
жеке    мүддеге    бағытталған    оппозиция.  Қажыгелдин,  Храпунов,  Жақиянов, 
Аблязов, Перуашов, Косаров, т.б. Жоғарыдағы адамдардың  ішінде елдегі  халыққа 
"қызмет  етіп" жүргендері    Перуашов    пен  Косаровті    алайық.  Перуашев  "Азаматық 
партияны"  "Нұр  Отанға"  қосып,  "Ақ  жол"  партиясының  басшысылығына  келіп, 
Парламенттегі    билік    партиясына    қолын  жеткізді,  ал  Косаров  -  үшінші    билікке 
қолы  жеткен партияға  айналды. Сонда  осыларды  халық мүддесін ойлап  жүрген  
адамдар    дей  аламыз  ба?  Жоқ.  Олар  партия    атын  жамылып,  билікке  қолын 
жеткізуге  ұмытылып  жүрген  адамдар. Олар өз мақсаттарына  жету үшін,  қандай 
партия    құр  десе  де,  дайын  адамдар,  қалай  болса  да,  билік    төңірегінде    жүрсе 
болғаны.  Сондықтан  қазіргі Қазақстан  оппозициясын  дұрыс  халықтың  мүддесін  
көздейтін    оппозиция    дей  аламыз  ба?  Жоқ.  Себебі    олардікі    тек  өз  мүддесі. 
Оппозиционердің  біреуі    -  Байменов.  Ол  мемлекеттік    қызметке  қолы    жеткеннен  
кейін үні өшті. Бірақ оның  қол жеткізген табысы - командалықты жойды.  Команда - 
сыбайлас  жемқрлықтың  көзі.    Облыстан  облысқа  әкімдер,  мекеме  басшылары  
командамен  шұбырып,  пәтерлер    алып,    сыбайласып    жемқорлық  жасап 
жүргендерге    Байменовтің  мемлекеттік  қызметке    "А",  "Б"  тобынан  тағайындау  
принципі  үлкен кедергі болды деп есептейміз. 
Жалпы  алғанда  Тәуелсіз  Қазақстанның    саяси  жүйесінің  қалыптасуында 
үлкен  жетістіктермен  қатар    кемшіліктер  де    бар  қайшылықты  процесс  іске 
асырылуда.