Х. З. Темірханова автоматты басқарудың теориялық негіздері

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі 
 
А. Байтҧрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті 
 
Электр энергетикасы және физика кафедрасы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Х.З. Темірханова 
 
 
АВТОМАТТЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
Оқу қҧралы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қостанай, 2015 
 
 

 
2 
УДК 681.5.011  
ББК 32.965я73 
Т33         
 
Рецензенттер:  
Баймухамедов М.Ф.- техникалық  ғылымдарының  докторы, профессор  
КӘТУ ғылыми және халықаралық байланыс жӛніндегі проректоры                                                                                                   
Есимханов С.Б. -  техникалық  ғылымдарының  кандидаты,  
инженерлік - техникалық факультетінің деканы  
Курманов    А.К.-  техникалық    ғылымдарының    докторы,      транспорт  және 
техникалық  сервис кафедрасының профессоры 
 
Авторы: 
Темірханова Хадиша Запиевна, электр энергетикасы  және физика 
кафедрасының аға оқытушысы 
 
Темірханова Х.З  
Т 33 Автоматты басқарудың теориялық негіздері. Оқу қҧралы.  –  Қостанай :  
А. Байтҧрсынов атындағы ҚМУ, 2015.-  116 бет. 
 
ISBN 978-601-7385-96-5 
 
         Оқу  қҧралында  автоматты  басқарудың  теориялық  негіздерінің,  соның 
ішінде      басқару  жҥйелерінің  классификациясы,  автоматты  басқарудың 
есептері,  басқару  заңдары,  автоматты  басқару  жҥйелері  АБЖ-дің  басқару 
принциптері  нақты  инженерлік  есепті  шығаруда  алынған  теориялық    білімді 
қолдану және есептеу дағдысын меңгеру жолдары қарастырылған. 
Оқулық  инженерлік  - техникалық   мамандықтары бойынша білім алатын 
жоғары, арнайы  оқу орындарының білім алушыларына арналған. 
 
 
 
 
УДК 681.5.011  
ББК 32.965я73 
 
А. Байтҧрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің  оқу- 
әдістемелік кеңесімен баспаға ҧсынылды 26.02.2015 ж. хаттама № 1 
 
 
 
ISBN 
978-601-7385-96-5
             
                                                      © Темирханова Х.З., 2015 
 
 
                                                           

 
3 
 
Мазмҧны 
 
 
Кіріспе………………………………………………………………..…...............  5 
1 Автоматиканың пайда болуының алғы шарттары және қазіргі уақытта 
ӛндірістік процестердің автоматтандырылу дәрежесі...................................... 
7 
1.1 
Автоматиканының пайда болу тарихы ………………………………  7 
  1.2 
Автоматты басқарудың математикалық аппарат  теориясы .......…..  8 
2 Автоматты басқарудың теориялық негіздерінің негізгі тҥсініктері мен 
анықтамалары......................................................................................................... 
12 
2.1 
Автоматты басқару теориясының негізгі есептері........................... 
12 
2.1.1  Жҧмыс  операциялары  және  басқару  операциялары.  Басқару  
объектілері және  олардың қасиеттері.................................................. 
12 
2.1.2  Басқару жҥйелерінің классификациясы...............................................  15 
2.1.3  Автоматтық басқарудың есептері (жҧмыс атқару алгоритмдері).....  16 
2.1.4  Басқару заңдары. АБЖ-дің басқару принциптері...............................  17 
2.2           
Функционалдық элементтердің топтастырылуы............................  20 
2.2.1  Функционалдық сҧлба тҥсінігі..............................................................  20 
2.2.2  Функционалдық сҧлбада функционалдық элементтердің 
белгіленуі................................................................................................. 
 
21 
2.2.3  Тҧйықталмаған және тапсыру әсеріне қатысты тҧйықталған АБЖ-нің  
беріліс функциясын анықтау........................................................................ 
22 
3 Автоматы баскару жҥйелерінің (АБЖ) математикалық моделі....................    24 
  3.1 
АБЖ-нің статистикалық және динамикалық қозғалыс режимдері...   24 
3.1.1  АБЖ-нің статистикалық және динамикалық қозғалыс режимдері...  24 
3.1.2  Элементтер 
мен 
жҥйелердің 
статикалық 
 
режимдегі 
математикалық ӛрнектелуі................................................................... 
25 
3.1.3  Элементтер 
мен 
жҥйелердің 
динамикалық 
 
режимдегі 
математикалық ӛрнектелуі.................................................................... 
26 
3.1.4    Типтік 
динамикалық  буын  ҧғымы.  Типтік  динамикалық 
буындарды топтастыру.......................................................................... 
36 
3.1.5  Қҧрылымдық  сҧлба.  Қҧрылымдық  сҧлбаларды  тҥрлендіру 
(ықшамдау) ережелері..................................................................... 
48 
3.1.6  АБЖ элементтінің статикалық және динамикалық 
сипаттамаларын анықтау мысал..................................................... 
53 
4  Автоматты басқару жҥйесін зерттеу әдістері..................................................  58 
  4.1 
Сызықты автоматты басқару жҥйесін зерттеу әдістері......................  58 
    4.1.1    САУ топтастырылуы..............................................................................  58 
4.1.2    АБЖ-нің әдеттегі дифференциалды теңдеуінің сипаттамасы...........  59 
  4.2 
Сызықтық емес АБЖ зерттеу әдістері.................................................  62 
    4.2.1    Сызықсыз АБЖ  ҧғымы. Сызықсыздықтың классификациясы.............. 
 
62 
5 Автоматты жҥйелердің тҧрақтылығы...............................................................  67 
  5.1
 
АБЖ тҧрақтылығы туралы тҥсінік. АБЖ есептерін талдау...............  67 
5.1.1
 
Тҧрақтылық ҧғымының әдiстерi...........................................................
  
  67 

 
4 
5.1.2
 
Раусс-Гурвиц бойынша тҧрақтылықтың алгебралық белгісі.............
 
68 
5.1.3  Михайлов белгісі....................................................................................  69 
5.1.4  Тҧрақтылықтың амплитуда-фазалық Найквист белгісі......................  72 
5.1.5  Тҧрақтылық аймағының анықтамасы...................................................  74 
6 Автоматтық басқару жҥйесінің сапасы.............................................................  80 
  6.1     
АБЖ-ны басқару сапасы........................................................................  80 
  6.2 
АБЖ-ның  басқару  сапасының  статикалық  тәртіптегі,  орнатылған 
динамикалық  тәртіптегі,  ӛтпелі  тәртіптегі  кӛрсеткіштері  және 
интегралдық сапа кӛрсеткіші................................................................ 
83 
  6.3    
АБЖ-ның синтез сапасы........................................................................  85 
7 Сызықтық АБЖ-дағы кездейсоқ әрекеттер......................................................  89 
  7.1 
Кездейсоқ әрекеттер...............................................................................  89 
  7.2   
Стационарлы кездейсоқ функцияны тҥрлендіру.................................  90 
8 Ҥйлесімді басқарудың тапсырмалары...............................................................  93 
  8.1 
Ҥйлесімді жҥйенің ерекшеліктері  мен жалпы сипаттамасы.............   93 
  8.2 
Ҥйлесімді автоматты басқарудың қойылым тапсырмалары..............  94 
9 Басқарма жҥйесі дамуының қазіргі ҥрдістері............................................. 
96 
  9.1 
Автоматты басқарманың қазіргі теориясының негізгі мәселелері....  96 
  9.2 
Қазіргі АБЖ............................................................................................  97 
10 Буындар мен жҥйелердің жиіліктік сипаттамаларын тҧрғызу.....................  105 
10.1 
 Жиіліктік беріліс функциясын анықтап, жиіліктік беріліс 
функциясының нақты және жорамал қҧраушыларын белгілеу............. 
105 
10.2 
Жиіліктік беріліс функциясының нақты және жорамал 
қҧраушыларын есептеп, есептеулер нәтижелерін кестеге келтіру.... 
105 
10.3 
АФС, АЖС, ФЖС графиктерін тҧрғызу әдістері................................  106 
10.4   
ЛАЖС және ЛФЖС графиктерін тҧрғызу әдістері.............................  107 
10.5   
Жеке тапсырмалар..................................................................................  108 
 Қолданылған әдебиеттер тізімі……………………………………....................  116 

Кіріспе 
 
        Қазіргі уақытта адамның барлық материалдық және рухани қажеттігі - ҥй - 
жайы,  киім  -  кешегі,  тамағы,  кӛлігі,  байланыс  және  жол  -  қатынас,  кино, 
телидидар т.б. қҧрал - жабдықтары электр энергиясын пайдалану және қолдану 
арқылы 
ӛндіріледі, 
іске 
асырылады. 
Электр 
энергиясы 
адамзат 
қолданымындағы  басқа  энергия  тҥрлерімен  салыстырғанда  әмбебап  энергия 
болып  отыр.  Ӛйткені,  электр  энергиясын  басқа  энергияларды  тҥрлендіру 
арқылы  онай  алуға,  аса  кӛп  шығынсыз  алыс  қашықтықтарға  жеткізуге  және 
тҧтынушылар  арасында  онай  таратуға  болады.  Электр  энергиясын  пайдалану 
электрлік  және  магниттік  қҧбылыстардың  нәтижесінде  жҥзеге  асатын  жана 
технологиялық  ҥдерістерді  туғызады.  Мысалы,  электролиз,  материалдарды 
токпен ӛндеу, электромагниттік әдістермен қазбаларды байыту т.б. 
        
Электрлiк  қондырғыларды  басқару  деп  оларды  электр  энергиясы  кӛзiне 
қосуды, одан ажыратуды және электр энергиясын немесе механикалық шамаларды 
реттеу  арқылы  қондырғылардың  жҧмыс  әрпiлердiн  ӛзгертудi  айтады.  Жҧмыс 
кезiнде әр тҥрлi себептерден қондырғының тҥзiк жҧмысына қауып тӛндiретiндей, 
кернеудiң  ӛте  азайып  немесе  тоқтын  ӛте  кӛбейiп,  айналу  жылдамдығының  ӛсiп 
етуi  сияқты  жағдайлардың  болуы  мҥмкiн.  Сондықтан  оларды  апаттық  немесе 
қондырғының бҥтiндiгiне қауiп тӛндiретiн шамалардан қорғаудын қажеттiгi келiп 
туады. 
      
Қазіргi  кезде  электрлiк  қондырғыларды  басқару  және  қорғау  ҥшiн 
қолданылатын аппараттардан неғҧрлым кӛп тарағандары әр тҥрлi контакторлар 
(тҥйiстiргiштер), 
жылулық 
релелер, 
автоматты 
ажыратқыштар, 
электромагниттық  релелер,  (уақыт,  минимал  кернеу,  максимал  ток  релелерi 
және  басқалары),  магниттiк  жҥргiзiп  жiбергiштер  т.с.с.  болып  табылады. 
Аталған апараттардың барлығында да тiзбек кернеу кӛзiне тҥйiспелер арқылы 
қосылып,  одан  тҥйiспелер  арқылы  ажыратылады.  Сондықтан  мҧндай 
аппараттар  түйiспелiк  аппараттар  деп  аталады.  Тҥйiспелiк  аппараттардың 
басты  кемшiлiгi  тҥйiспелердiң  арасында  олар  тҥйiскен немесе  ажыраған  кезде 
электiрлiк  ҧшқынның  пайда  болатындығы.  Ҧшқын  тудыратын  жоғары 
температураның  әсерiнен  тҥйiспелер  эрозияға  ҧшырайды,  ҥстерiнде  бедiр-
бҧдыр  пайда  болады.  Кедiр-бҧдыр  тҥйiспелiк  ауданды  азайтады  және 
тҥйiспелiк кедiргенi ӛсiредi. Бҧл тҥйiспенiң бҥлiнуiне әкелiп соғады. 
     
Тҥйiспелiк аппараттармен қатар, электрлiк қондырғыларды басқару және 
қорғау  ҥшiн  тҥйiспесiз  аппараттар  да  қолданылады.  Бiрақ  олар  тҥйiспелiк 
аппараттарға қарағанда қҧрылыс жағынан кҥрделi және қымбат болғандықтан, 
кеңiнен қолданым таппай отыр. 
         Ӛндірістік және технологиялық процестерді автоматтандыру электрондық, 
иондық аспаптарды кеңінен қолдану арқылы жҥргізіледі. Олар осы процестерді 
реттеуге бақылау және басқаруға арналған.  
       Электронды  есептегіш  машиналарының  қарқынды  дамуы  автоматтық 
басқару  жҥйелерін  жетілдіруге  және  халық  шаруашылығына  аса  қажетті 
ғылыми,  экономикалық  т.б.  есептерді  шешуге  мҥмкіндік  береді.  Ақпаратты 
алуға,  ӛңдеуге,  жеткізіп  беруге  және  кескіндеуге  арналған  электр  техникасы 

 
6 
қҧрылғылары  автоматтың  басқару  жҥйелері  техникалық  қҧралдарының 
маңызды элементтері болып табылады.  
       Тҧтынатын  энергия  кӛлемі  бойынша  бірінші  орын  ӛңдірістке  жатады. 
Электрэнергия  кӛмегімен  миллиондаған  механизмдер  мен  станоктар 
қозғалысқа келтіріледі, ғимараттар жарықтандырылады, ӛңдірістік процестерді 
автоматты басқару жҥзеге асырылады.  
          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
7 
     1  Автоматиканың  пайда  болуының  алғы  шарттары  және  қазіргі 
уақытта ӛндірістік процестерінің автоматтандырылу дәрежесі  
 
 
     1.1 Автоматиканың пайда болу тарихы 
     Мақсаты: Автоматиканың пайда болуының алғы шарттарын және ӛндірістік 
процестердің қазіргі уақытта автоматтандыру дәрежесін анықтау 
     Жоспар: 
    1.1.1  Автоматты басқарудың теориялық негіздерінің қҧрылуы 
    1.1.2  Автоматты басқарудың математикалық аппараты теориясы  
 
     1.1.1  Автоматты басқарудың теориялық негіздерінің құрылуы 
     Автоматтық  басқару  аумағындағы  бірінші  теориялық  жҧмыстар  XIX 
ғасырдың  аяғында  пайда  болды,  ол  кезде  ӛндірісте  бу  машиналары  кең 
қолданыс тапқан. Осы реттеуіштерді жобалау және баптау барысында инженер 
–  тәжірибешілер  қиындықтарға    тап  болды.  Осы  кезеңде  бірқатар  зерттеулер 
жҥргізіліп, алғаш бу машинасы мен оның реттеуіші біртҧтас динамикалық жҥйе 
ретінде  математикалық  әдістермен  талданды.    20  –  шы  ғасырдың  орта  кезіне 
дейін  бу  машиналардың  және  қазандардың  реттеуіштер  теориясы  қолданбалы 
механиканың  бӛлімі  ретінде    дамыды.  Сонымен  қатар  электротехникада 
автоматтық  қҧрылғыларды  есептеу  және  талдау  әдістері  ӛндіріп  шығарды. 
Автоматты басқарудың теориялық  (АБТ) жеке ғылыми және оқу пәні ретінде 
1940  жылдан  1950  жылға  дейінгі  кезеңде  қҧрылды.  Осы  кезенде  алғашқы 
монографиялар  мен  оқулықтар  басылып  шығарылды,  бҧл  басылымдарда 
физикалық  табиғаты  алуан  тҥрлі  автоматтық  қҧрылғылар  тҧтас  әдістермен 
қарастырылды.  Қазіргі  кезде  АБТ  -  сы  басқару  теориясының  негіздері 
(операцияларды  зерттеу,  систематехника,  ойындар  теориясы,  кӛпшілікке 
қызмет  кӛрсету  теориясы)  деп  аталатын  пәннің  жаңа  бӛлімдерімен  қатар 
ӛндірісті басқаруды жетілдіру және автоматтандыруда маңызды рӛл атқарады.  
      АБТ  басқару  жҥйелер  элементтерінің  жҧмыс  атқару  теориясымен  бірігіп, 
ғылымның аса кең саласын – автоматиканы қҧрады. Автоматика, ӛз кезегімен, 
техникалық  кибернетиканың  бӛлімдерінің  бірі  боп  табылады.  Техникалық 
кибернетика  басқаратын  электрондық  есептеуіш  машиналарын  пайдаланып 
қҧрылған  кҥрделі  технологиялық процестерді  (ТПБАЖ)  және  кәсіпорындарды 
басқарудың автоматтандырылған жҥйелерін (КБАЖ) зерттейді.  
      Автоматтандыру ғылыми техникалық прогресстің басты бағыттарының бірі 
және ӛндірістің тиімділігін арттырудың маңызды қҧралы боп табылады. Қазіргі 
заманғы  ӛнеркәсіптік  ӛндіріс:  масштабтардың  ӛсуімен,  технологиялық 
ҥрдістердің  кҥрделенуімен,  бӛлек  агрегаттар  мен  қоңдырғылардың  қуатының 
артуымен,  критикалық  мәндерге  жуық  интенсивті  және  жоғарыжылдамды 
режимдерді қолданумен, сонымен қатар ӛнім сапасына талаптардың артуымен 
қоңдырғылар  мен  айналадағы  ортаны  қорғаумен  сипатталады.  Кҥрделі 
техникалық  объектілердің  ҥнемді,  сенімді  және  қауіпсіз  жҧмыс  атқаруы  тек 
қана  жоғары  деңгейде  жетілдірілген  техникалық  қҧралдар  кӛмегімен  жҥзеге 

 
8 
асырылады. АБТ – сын білмей оларды ӛндеу, ӛндіру, монтаждау, баптау және 
пайдалану мҥмкін емес. 
     Ӛндірісті автоматтандыруда қазіргі заманғы тенденциялар: 
-
 
басқаруда ЭЕМ-ды кең қолдану; 
-
 
ішіне ӛлшеу, бақылау және реттеудің микропроцессорлық қҧралдарын 
орналастырған машиналар мен қондырғыларды ӛндіріп шығару; 
-
 
микро ЭЕМ -лары бар орталықтандырылған басқару қҧрылымдарына 
кӛшу; 
          адам – машиналық жҥйелерді еңгізу; 
-
 
жоғары сапалы техникалық қҧралдарды қолдану; 
-
 
автоматты басқару жҥйелерін жобалау. 
 
1.1.2
 
Автоматты басқарудың математикалық аппарат  теориясы 
Автоматты басқару жҥйесін (AБЖ) зерттеу және математикалық сараптама 
жасау,    оны  алдын ала  ойлап  типтік  элементтерге бӛліп,  олардың  арасындағы 
физикалық  ӛзара  байланысын  шығарып  және  осы  байланыстарды  белгілі  бір 
сҧлбалы шартты формада кӛрсетсе елеулі тҥрде жеңілдейді. 
АБЖ  әртҥрлі  сипаты  бойынша  бірнеше  бӛлікке  бӛлінуі  мҥмкін:бӛліктерге 
тағайындау,  ақпаратты  тҥрлендіру  алгоритміне,  конструктивті  оқшаулыққа. 
АБЖ құрылымдық сұлбасы және құрылымы келесі типтерге бӛлінеді: 
 
функциональды; 
 
алгоритімді; 
 
конструктивті. 
Бҧдан тҥсінетініміз: 
құрылым  дегеніміз-  белгілі  бір  нәрсенің  құрамына  қарай  байланысқан 
бӛлшектері; 
құрылымдық сұлба – құрылымның графикалық бейнесі. 
       Автоматтық 
басқару  теориясында  кӛбінесе  функциональды  және  
алгоритмді  қҧрылымдармен  (сҧлбалармен)  жҧмыс  жасайды.  Сол  себепті 
оларды толығырақ қарастырайық. 
        Функционалды және алгоритмді сҧлбалар шартты бейнелі элементтер мен 
буындардан    (кӛбінесе  тіктӛртбҧрыш  тҥрінде)  және  әр  тҥрлі  байланыстар  мен 
сырттан берілген әсерді білдіретін бағыттаушы сызықтардан тҧрады . Әр сызық 
әдетте  белгілі  бір  дабылды  немесе  әсерді  білдіреді.  Әр  сызықтың  жанында 
оның физикалық ауқымы және берілген әсердің сипаттамасы кӛрсетіледі.  
        Әдетте,  алғашында  АЖБ-ның  функционалдық  сҧлбасы  қҧрастырылады, 
сонан соң алгоритмдылығын. 
        Қҧрылымдық  сҧлба  жоғарғы  және  тӛменгі  дәрежелі  дәріптеуден  
қҧрылады.    АЖБ-ның  басты  немесе  ҥлкейтілген  бӛлшектері  ғана  кӛрсетілген 
сҧлба жиынтық деп аталады  (1 сурет). 
        Функционалдық құрылым (сұлба) – АБЖ-ның жеке бӛлшектерінің 
функциясын қайтарушы құрылымы (сұлбасы).  
Олар мынадай функциялар болуы мҥмкін: 
 
басқарушы нысанның жағдайы жайында ақпарат; 

 
9 
 
дабылды түрлендіру; 
 
дабылды салыстыру және т.с.с. 
 
 
1 сурет. АБЖ-ның жиынтық қҧрылымдық сҧлбасы 
 
Функционалдық  құрылым  АБЖ-ның  функционалдық  сҧлба  сапасының 
бӛлшектерінде  кӛрсетіледі.  Қҧрылымның  атауы  оның  белгілі  бір  функцияны 
орындауына байлынысты беріледі. Мысалы: 
 
құрылғы; 
 
күшейткіш; 
 
салыстыру блогы; 
 
басқару блогы; 
 
орындаушы құрылғы және т.с.с. 
2  суретте  АБЖ-ның  функционалдық  сҧлбасына  мысал  келтірілген.  Онда 
келесі функционалдық қҧрылғылар кӛрсетілген: 
Қ – құрылғы – дабыл қабылдауға арналған, белгілі бір әсерге; 
СЭ  –  салыстыру  элементі  –  дабыл  қабылдау  үшін  жұмыс  жасайды,  басқару 
ауқымынан пропорционалдық ауытқу х(t)-дан берілген әсер хз(t)-ға дейін; 
НҚ – нақтылауыш құрылғы – басқарудың сапасын арттыруға арналған; 
КТБ – күшейтпелі-түрлендіруші блок – дабылды күшейтуде және оған белгілі 
бір пішін беруде қолданылады; 
РО  –  реттеуші  орган  –  реттелуші  ортаға  белгілі  бір  әсер  тигізуде 
қолданылады (РО мысалдары: вентиль, тиек, тиристор және т.с.с. ); 
ОҚ  –  орындаушы  қҧрылғы  -  реттеуші  органды  іске    келтіру  кезінде 
қолданылады (ОҚ мысалдары: электрқозғалтқыш, электромагнит және т.с.с.). 
     Алгоритмдік  құрылым  (сұлба)  –  АБЖ-ның  алгоритмдік  сипаттағы 
ақпаратын  түрлендіріп  және  ӛзімен  бірге  ӛзара  байланысқан  алгоритмдік 
буындардың құрылымын (сұлбасы) к+ 
ӛрсетеді.   
Мҧндағы  алгоритмдік  буын  –  АБЖ-ның  алгоритмдік  құрылымының 
бӛлшегі, анықталған математикалық немесе логикалық алгоритмнің дабылын 
түрлендіруші.  
      Егер  алгоритмдік  буын  бір  ғана  қарапайым  математикалық  немесе 
логикалық операцияны орындаса, онда оны  қарапайым алгоритмдік буын деп 
УУ
ОУ
x
з
(t)
x
k
(t)=х(t)
y(t)
х(t)
ACУ
z
o
(t)
z
д
(t)

 
10 
атайды.  Сҧлбаларда  алгоритмдік  буындарды  тіктӛртбҧрыштармен  белгілейді, 
олардың  ішіне  ӛзіне  сай  дабыл  тҥрлендіруші  операторлар  жазылады.  Кейде 
операторлардың орнына формальды тҥрде  ауқымды  кіріс, шығыстары немесе 
графикалық  ӛтімділік  функциясы  жҥргізіледі.  Алгоритмдік  буындарды  келесі 
тҥрлерге бӛледі: 
 
статикалық; 
 
динамикалық; 
 
арифметикалық; 
 
логикалық. 
 
 2 сурет . АБЖ-ның функционалдық сҧлбасы 
 
     Статикалық  буын  –  буын,  кірген  дыбысты  сол  мезетте  түрлендіріп 
шығару(инерциясыз).  Кіріс  және  шығыс  дыбыстарының  статикалық  буын 
арасындағы 
байланыс 
әдетте 
алгебралық 
функциямен 
жазылады. 
Статикалық  буындарға  әр  түрлі  инерциясыз  түрлендіргіштер  жатады  , 
мысалы  резистивтік  бӛлгіш  кернеуі  .  3а  суретінде  алгоритмдік  сҧлбасында 
статикалық буынның шартты бейнесі корсетілген.  
Динамикалық  буын  –  кіріс  дыбысының  шығыс  дыбысына    интегралдық 
және дифференциалдық операцияларының уақыт тәуелділігімен түрленеді .       
 Динамикалық  буынның  кіріс  және  шығыс  дыбыстарының  арасындағы 
байланыс қарапайым дифференциалдық теңдеуімен жазылады .  
Динамикалық  буындар  классына  АБЖ-ның  элементтері  жатады  , 
қандайда бір энергия немесе зат тҥрлерін жинай алатын қасиеті бар , мысылы , 
электрикалық конденсатор негізіндегі интегратор.          
 Арифметикалық  буын  –  арифметикалық  опрециялардың  бірден  бірін 
орындаушы буын : жинақтауыш , шегергіш , кӛбейткіш , бӛлгіш. 
Арифметикалық  буын  автоматта  ӛте  жиі  кездеседі  –  алгебралық  жинақтауыш 
дыбыстырының қызметін атқаратын буынды , жинақтағыш деп атайды. 
ЭС
КУ
УПБ
Д
x
(t)
x
3
(t)
КУ
y
КУ
z
ИУ
РО
Д
z
OУ
Д
y
y(t)
x(t)
z
o
(t)
z
д
(t)
УУ

 
11 
Логикалық  буын  –  қандайда  бір  логикалық  қызмет  жасайтын  буын: 
логикалық  кобейткіш  («ЖӘНЕ»),  логикалық  жинақтау  («НЕМЕСЕ»), 
логикалық қайтарым («ЕМЕС») және т.с.с. 
Логикалық  буынның  кіріс  және  шығыс  дыбыстары  әдетте  дискрентті 
және олар логикалық айнымалы тҥрінде қарастырылады.  
3 суретте қарапайым алгоритмдік буындардың шартты бейнелері кӛрсетілген. 
 
 
      Шартты бейнелері: 
      а– статикалық; 
      б – динамикалық;  
      в – арифметикалық; 
      г – логикалық.  
 
 3 сурет. Қарапайым алгоритмдік буындардың шартты бейнесі 
 
     Конструктивтік 
құрылым  (сұлба)  -  АБЖ–ның  нақты  сұлбалы, 
конструктивті  және  басқада  қайтарымды  ққрылымдарының  (сұлба) 
орындалуы. 
     Конструктивтік  сҧлбаларға  жататындары:  киниматикалық  қҧрылғының 
сҧлбасы  ,  электрикалық    байланыстың    приципиалды    және  монтаждық  
сҧлбасы  және  т.  б.  АТБ    АБЖ–ның  математикалық  модельдерімен  жҧмыс 
жҥргізетіндіктен, 
функционалдық 
 
және 
алгоритмділікке 
қарағанда 
конструктивтік сҧлбалар оларды аз дәрежеде қызықтырады.