Услуги
почты
.
0
200000000
400000000
600000000
800000000
1000000000
1200000000
1400000000
1600000000
1800000000
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
Год
.
ед
и
н
иц
Газеты
и
журналы
Письма
Посылки
Телеграммы
Рис. 1
Таким образом, услуги связи имеют большое значение в
экономическом и социальном развитии Республики Казахстан.
Представленный
образец
письменной
коммуникативной
компетентности является промежуточным звеном для формирования
устной коммуникативной компетентности – главного фактора в
успешном творчестве учителя. Урок является своеобразным
публичным выступлением, которое входит в состав коммуникативной
компетентности и проявляется в готовности самостоятельно
определять цель в области роли географической культуры в системе
воспитания и образования детей разного возраста и целевую
аудиторию для коммуникации на основе цели деятельности
(пропаганда
географической
и
экологической
культуры,
рационального природопользования).
Во время проведения ролевых игр на занятиях по методике
обучения географии продолжается интеграция всех знаний, умений и
навыков, полученных студентами при изучении географических и
педагогических
курсов,
формируются
и
развиваются
коммуникативные компетентности будущих учителей географии:
- Опыт применения в своей речи логических или риторических
приёмов, соответствующих психологическому состоянию слушателей,
приёмов обратной связи с одновозрастной или разновозрастной
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
78
аудиторией различной направленности своих познавательных
интересов.
- Способность активизировать процесс обучения, применяя в
своей речи в процессе проведения эвристической беседы на уроке
географии логические или риторические приёмы обратной связи с
классом.
- Опыт самостоятельно готовить картографические, графические
и другие наглядные материалы, адекватные теме урока и грамотно
использовать их;
Большое значение в учительской деятельности имеет диалог -
способность воспринимать содержание фактической информации в
ответе ученика, в диалоге с родителями учеников или в дискуссии при
обсуждении проблемной ситуации в классе или на заседании научной
географической секции, определяя тему сообщения, звучащие
предложения, аргументы, доказательства, выводы.
Продуктивная групповая коммуникация формируется на занятиях
самостоятельной работы студентов под руководством преподавателя
(СРСП), во время обсуждения и обобщения изученной темы. На этих
занятиях вырабатывается и развивается опыт выявления области
совпадения и расхождения позиций в процессе обсуждения
проблемного вопроса во время классного собрания или проведения
эвристической беседы в процессе изучения новой географической
темы, раскрывая суть разногласий; способность давать сравнительную
оценку предложенных идей относительно темы урока или цели
группового обсуждения в классе.
Список использованной литературы:
1.
Баранский Н.Н. Методика преподавания экономической географии. -
М.: Просвещение, 1990
2.
Галай И.П. Методика обучения географии. Мн.: Аверсэв, 2006.
3.
Душина И.В., Таможня Е.А., Пятунин В.Б. Методика и технология
обучения географии в школе. – М.: Астрель, 2002.
4.
Левитес Д.Г. Практика обучения: современные образовательные
технологии – Воронеж: НПО «Модэк», 1998.
5.
Максаковский В.П. Географическая культура.– М.: Владос, 1998.
6.
Максаковский В.П. Преподавание географии в зарубежной школе. М.,
2001.
***
Мақалада «Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік
географиясы» және «Географияны оқыту әдістемесі» курстарын
оқытуда арнайы құзыреттілікті қалыптастыру әдістемелері туралы
сөз болады.
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
79
ӘОЖ 81-38
Бектұрғанова Ж.М. - п.ғ.к.,
Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ
СТИЛИСТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУ:
ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕСІ
Оқу процесінің мазмұнын, оқушылардың оқу-танымдық
белсенділігін негізінен оқу тапсырмалары құрайтыны белгілі. Оқу
тапсырмалары - жаттығу түрінде оқушыларға ұсынылатын, белгілі бір
дидактикалық мақсатқа сай құрылатын оқу-әдістемелік кешеннің
маңызды бөлшегі. Көп жағдайда сабақтың сапалылығы мен
дамытушылық сипаты осы оқу тапсырмаларымен өлшенеді.
Әдістемелік еңбектерде тілді оқытуға арналған жаттығуларды
топтастырудың түрлі жолдары мен ұстанымдары бар:
1) Психологиялық ұстанымды негізге алатын жаттығулар:
рецептивті, репродуктивті, продуктивті жаттығулар.
2) Лингвистикалық ұстанымды негізге алатын жаттығулар:
тіл жүйесін меңгеруге бағытталған және тілді қолдануға бағытталған
жаттығулар.
Бұл жаттығулардың барлығында да тіл мен сөйлеудің қатысы
сақталған. Тілді оқыту әдістемесінде лингвистикалық ұстанымды
басшылыққа алу оқушылардың тілін дамыту мақсатында кең
қолданылып жүр. Ол ғалым С.Рахметованың, М.М.Жүсіповтың,
В.М.Бельдияның еңбектерінде жан-жақты қарастырылып, талданды.
Ғалым
С.Рахметова
тіл
дамытудағы
сөйлеуге
бағытталған
жаттығулардың маңыздылығын айтса, орыс ғалымы В.М.Бельдия
жаттығуларды топтастыруда оқу үдерісі барысындағы статикалық
күйдегі тіл жүйесі мен сөйлеу әрекетін жүзеге асыратын динамикалық
күйдегі тілді ескерудің қажеттігін айтады. М.Жүсіпов тілдің
көпқызметті қасиетін меңгертуді, танытуды ұстаным етіп алады.
Сөйтіп ол жаттығулардың 2 типін, 5 түрін көрсетеді: 1-тип: теориялық
білімді игеруге арналған жаттығу түрлері; 2-тип: сөйлеу әрекетін
дамытуға, жетілдіруге бағытталған жатығудың түрлері;
Алғашқы типке а) тілдік жүйені игертуге бағытталған
жаттығулар; ә) тілдік материалды талдауға үйретуге бағытталған
жаттығулар жатса, соңғы типке а) сөйлеу әрекеті іскерлігін
қалыптастыруға бағытталған жаттығулар; ә) тілдік әрекетті (сөйлеу
әрекетін ғалым «языковая деятельность» деп қолданған) жүзеге
асыруға бағытталған жаттығулар; б) қатысымдық біліктіліктерін
қалыптастыруға бағытталған жаттығулар жатады.
Қазақ әдістемесінде жаттығуларды тіл мен сөйлеу арасындағы
айырмашылықты ескере отырып, екіге бөлу қалыптасқан: 1) оқылған,
танылған тіл заңдылықтарын оқушының жадына бекітетін жаттығулар;
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
80
2) ол заңдылықтарды өмірде қолдана білуге дағдыландыратын
жаттығулар. Бұл жаттығулар грамматикалық және тіл дамыту
жаттығулары делінеді де, олар өзара бірін-бірі толықтырып, бірімен-
бірі жалғасып отыратын сабақтас жаттығулар ретінде көрінеді.
Олардың дидактикалық маңыздылығы мен тиімділігі тіл мен ойлауды
бөлуге келмейтіні секілді, екеуінің бірлігі нәтижесінде іске асады.
Алдыңғы жаттығулар сөздер мен сөз тіркестерінің, сөйлемдердің
жасалу, құрылу заңдылықтарын танытады, ал тіл дамыту жаттығулары
осы дұрыс құрылған сөз, сөз тіркестері, сөйлемдердің өзін сөйлеу
жағдайына лайық таңдай білуді, орынды қолдана білуді үйретеді
[1,97]. Әдістемеде жаттығуларды лингвистикалық ұстанымға сүйене
отырып, жалпы осындай екі типке бөлгенмен, олардың теориялық
тақырыптың мақсатына сай іріктеліп алынуына жекелеген тақырыптық
негіздерден, мақсат-міндеттерден туындайтын ұстанымдар сүйеніш
болады. Н.Ж.Құрманова тіл дамыту жаттығуларын жүргізудің
грамматика мен стилистиканың тығыз байланысты болып келу,
контекстер арасындағы стилистикалық ерекшеліктерді саналы
түрде түсіну, тілдік тәсілдердің орынды-орынсыздығын байқау,
оқушылардың
сөздерді
стильге
лайықты
қолдана
білудегі
интуициялық қасиетін қазақ тілі сабақтарында одан әрі ұштап,
теориялық негіздерге сүйенетін білім мен дағдысын қалыптастыру
деген 4 ұстаным түрін негізге алады [1].
Жаттығу теориясын жасауда және оны топтастыруда әдіскерлер
жекелеген дидактикалық ұстанымдарға сүйенеді. Бұл бағытта
В.А. Манза, Т.А. Шаповалова, С.Н. Иконников, Л.Л. Новоселова,
А. Панфилов, Н.А. Пленкин, Т.И. Чижова, М.Л. Емельяновалардың
еңбектері бар. М.Л. Емельянова компьютерлік бағдарламалар арқылы
оқытуда стилистикалық жаттығулардың үш түрін қолданудың
жолдарын көрсетеді:
1-сурет – М.Л.Емельянованың стилистикалық жаттығулар
бойынша компьютерлік ыңғайлылығына қарай жіктелісі
Стилистикалық
жаттығулар
Жауабын таңдап
белгілеуге құрылған
жаттығулар
Тілдік деректерді
топтастыруға
негізделген
жаттығулар
Мәтінді
редакциялауға
бағытталған
жаттығулар
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
81
Осылардың ішінде соңғы жаттығу түрі - ең күрделісі, сондықтан
оны стилистикалық білімі біршама қалыптасқан оқушыларға беріп
отыру керек дейді. Стилистиканы компьютер арқылы оқытуда түрлі
сөздіктер мен анықтамалықтарды пайдалану тиімді болады, сондықтан
сөздік мақалаларын компьютер бағдарламасына қосып отыру
қажеттігін айтады [2]. Оқушылардың ойлау әрекетіне байланысты
рецептивті жаттығу, репродуктивті және продуктивті жаттығудың
типтік түрлері В.А.Манзаның еңбектерінде сөз болады. Ол бұл
жаттығулардың түрлерін соған сай келетін танымдық сатыларға бөліп
көрсетеді: 1) рецептивті саты – рецептивті жаттығулар;
2) жартылай репродуктивті саты – репродуктивті жаттығулар;
3) репродуктивті саты – продуктивті жаттығудың түрлері.
Кез келген тілдік құбылыс осы үш сатыдан өткенде ғана толық
танылады. Осы үш сатыға байланысты В.А.Манза стилистикалық
білік-дағдылардың бастапқы және нәтиже көрсеткіштері болатынын
айтады. Ол бастапқы білік-дағдыны мыналар құрайды дейді: тіл
деңгейлеріндегі әрбір тұлға-бірліктің стилистикалық қызметі мен
мағынасын анықтай алу; өзге стиль элементтерін таба білу;
функционалды стиль элементтерін контексте пайдалана алу; бір ойды
түрлі тіл құралдарымен жеткізе алу; стилистикалық орынсыз
қолданыстарды болдырмау; өзін-өзі тексеріп, түзетіп, бақылау жасау,
сол
арқылы
сөйлеуде
стилистикалық
және
грамматикалық
сауаттылыққа қол жеткізу, т.б. Нәтижесінде игеруі тиіс
стилистикалық білік-дағдыға мыналар кіреді: сыртқы ситуация
жағдайына сай қарым-қатынас жасауда стилистикалық сауаттылыққа
қол жеткізу; белгілі бір коммуникативтік мақсатқа сай өз ойын
стилистикалық жағынан дұрыс жеткізу; мәтінді өңдеу; өз ойын жеткізу
үшін тілдік құралдарды стилистикалық мақсатта еркін қолдану; т.б.
Осылайша ғалым стилистикалық білік-дағдыны қалыптастыру
осындай екі сатыдан өтетінін және осыған сәйкес ойлаудың әрекеттері
жүзеге асатынын көрсете келіп, стилистикалық жаттығулардың
мынадай түрлерін ұсынады:
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
82
2-сурет – В.А.Манза бойынша оқушылардың танымдық
сатыларына негізделген стилистикалық жаттығулардың түрлері
В.А.Манзаның пікірінше, оқушылардың стиль туралы түсініктері
ең алдымен алғашқы дайындық деңгейінде түпкілікті қалыптасады
және ол сабаққа бөлінген сағаттың шамамен 60 пайызын алады.
Дайындық деңгейіндегі стилистикалық жатығулар мұғалімнің тікелей
басқаруымен және қадағалауымен орындалады. Тек түрлі қиындық
деңгейіндегі жаттығу ғана оқушының болашақта өз бетінше тілдік
тұлға-бірліктерді стилистикалық талаптарға сай продуктивті жұмсай
алуына негіз болады. Алғашқы жаттығудың үш түрі оқушыны әрекетке
жетелесе, тек соңғысы ғана әрекет үстінде орындалатын, танылатын
жаттығудың түрі болып табылады. Дайындық деңгейіндегі жаттығулар
оқушының стилистикалық сөйлеу механизмдерін қалыптастырады,
жетілдіреді. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде жаттығуларды оқушының
ойлау әрекетіне қатысты аналитикалық, синтетикалық және
аналитикалық-синтетикалық деп бөлу қалыптасқан. Аты бөлек
болғанмен, мазмұны мен мақсаты бір болып келетін бұл топтастыруда
жоғарыда көрсетілген рецептивті және репродуктивті жаттығудың
түрлері бірыңғай аналитикалық жаттығулар деген атауға ие.
Орыс тілінің стилистикасын оқыту мәселесімен айналысқан
ғалым Т.И.Чижова стилистикалық жаттығуларды топтастырудың
критерийі ретінде 1) тіл жүйесіндегі әрбір тілдік тұлға-бірліктің
стилистикалық нормасы мен қызметін меңгерту; 2) функционалдық
стильдер нормасын меңгертуді, яғни сөйлеу тілінде қолдануды алады
да, осыларды жаттығудың типтік топтасқан екі түрі деп көрсетеді. Осы
негізге сүйене отырып, ол стилистикалық жаттығуларды беске бөледі
[3]:
1-саты:
рецептивті саты
2-саты:
Жартылай
репродуктивті саты
3-саты:
репродуктивті
саты
Дайындық,
таныстық
деңгейдегі
рецептивті
жаттығулар
Машықтану
деңгейіндегі
репродуктивті
жаттығулар
Қолдану
деңгейіндегі
рецептивті-
репродуктивті
жаттығулар
Дайын-
дық
деңгейі
Продук
тивті
жатты-
ғулар
Сөйлеу
деңгейі
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
83
3-сурет – Т.И.Чижова бойынша лингвистикалық ұстанымға
негізделген стилистикалық жаттығулардың жіктелісі
Стилистикалық жаттығулардың бұл бес түрі оқытуда оқушы
әрекетінің жеңілден ауырға дидактикалық ұстанымына негізделген.
Мұнда жаттығудың алғашқы екі түрі оқушыдан аналитикалық ойлауды
талап етсе, үшінші жаттығу аналитикалық-синтетикалық, ал соңғы
екеуі синтетикалық, яки шығармашылық сипаттағы жаттығуларды
құрайды.
Ал А.Жапбаров стилистикалық жаттығулардың теориялық
материалдың сипатына қарай стильдік-лексикалық, стильдік-
морфологиялық, стильдік-синтаксистік жаттығулар деген түрлерін
ұсынады [4].
Стилистика бойынша жүргізілетін жаттығулардың түрлері
негізінен осы тектес болып келеді. Бұдан басқа стилистикалық
жаттығулардың мынадай түрлері айтылып жүр: түсіндірме,
фразеологиялық,
синонимдер,
т.б.
сөздігіндегі
сөздердің
стилистикалық белгілерін анықтауға бағытталған жаттығулар;
стилистикалық тұрғыдан сөзді таңдап қолдануға бағытталған
жаттығулар; қатысымдық мақсатқа сай сөз қолдануға бағытталған
жаттығулар; мәтіннің белгілі бір стильдік тұтастықта ұйымдасып
жұмсалуына әсер етіп тұрған тіл құралдарын тауып, түрлі стильдегі
мәтіндерге
талдау
жасауға
бағытталған
жаттығулар;
Тіл
стилистикасын
меңгерту
бағытындағы
жаттығудың
типі
Сөйлеу тілінде
қолдануға
үйретуге
бағытталған
жаттығудың
типі
Берілген
тілдік
материалдан
стилистикалық құралдарды танып,
таба білуге бағытталған жаттығулар.
Тіл құралдарының мәтіндегі қызметін
анықтауға бағытталған жаттығулар.
Оқушылардың сол стильге және жанрға
сәйкес
мәтіндерді,
стилистикалық
тапсырмаға,
ережеге сай мысалдарды таба
білуіне
бағытталған жаттығулар
.
Стилистикалық құралдарды
оқушылардың өз тілінде қолдана білуіне
бағытталған жаттығулар.
Мәтінді, сөйлемді өңдеуге
бағытталған жаттығулар
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
84
байланыстырып сөйлеуде тіл құралдарының стилистикалық
мағынасын
ажыратып
жұмсауға
үйретуге
бағытталған
жаттығулар; түрлі стильде, жанрда мәтін жазу; оқушы мәтіндерін
талдау, стилистикалық қатесін анықтап, алдын алу, өңдеуге
бағытталған жаттығулар [5,200].
Сонымен, қазақ, орыс тіліндегі әдістемелік еңбектерді талдау
барысында жаттығуларды топтастыруда, типтері мен түрлерін
анықтауда лингвистикалық және оқушылардың ойлау әрекеті
ұстанымдары өзара бірлікте болатындығы, олар жаттығуларды
дидактикалық мақсатқа сай ұйымдастыруда бір-біріне негіз
болатындығы анықталады. Стилистиканы дамыта оқытуға жаттығулар
жүйесін дұрыс ұйымдастыруда аталған әдістемелік ерекшеліктер
басшылыққа алынады.
Стилистиканы оқытуда Н.Ж.Құрманованың дамыта оқыту
жаттығуларының жіктелісін тірек ету нәтижелі болмақ [6]. Осы
бойынша
стилистикалық
жаттығулардың
мынадай
түрлері
топтастырылады:
1)
оқыту
жаттығулары;
2)
логикалық
жаттығулар;
3)
ойын
жаттығулары,
4)
рефлексиялық
жаттығулар; 5) сөйлеу жаттығулары. Олардың өзін ішкі сипатына
қарай трансформациялық жаттығу, тілдік эксперимент, аспектілік
жаттығулар, кешенді жаттығу, т.б. түрлеріне жіктеуге болады.
Стилистикалық жаттығулардың әдістемесінде мәтін маңызды рөл
атқарады. Оқушылардың оқу-таным іс-әрекетін ұйымдастыруда мәтін
арқылы мынадай жұмыс жолдары қолданылады:
1) танымал авторлардың үлгілі мәтін түрлеріне стилистикалық
талдау жасау;
2) мәтіндегі құралдардың стилистикалық рөлін түсіндіру
мақсатында сөздерді, сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді ауыстыру,
стилистикалық эксперимент жасау;
3) бірдей мәтіндерді талдау. Мысалы: бір тақырыпқа, оқиғаға
құрылған әр түрлі авторлардың публицистикалық, көркем стильде
жазылған шығармаларын талдау;
4) мәтінді тірек етіп алып, оқушылардың тіл байлығын дамытуға
арналған тапсырмалар беру;
5)
оқушылардың
тіліндегі
(ауызша/жазбаша
жазылған
шығармалары негізінде) стилистикалық қателермен жұмыс жүргізу;
6) мәтіндегі стилистикалық қателерді тауып, оларды өңдеу;
7) мәтіннің стилін жетілдіру;
8) бір ойды әр түрлі стильде жеткізудің жолдарын меңгерту
мақсатында оқу тапсырмаларын беру;
9) белгілі бір тақырыпқа мәтін құрастыру;
10) түрлі жанр мәтіндеріне шығарма жаздыру;
11) мәтін бойынша тест тапсырмаларын орындау;
12) белгілі бір сурет арқылы мәтін жазу;
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
85
13) ситуациялық мәтіндер бойынша тапсырмалар беру, т.б.
Мұндай тапсырмаларды орындау барысында аудио, видеоға
жазылған түрлі стильдегі және жанрдағы мәтіндер пайдаланылады.
Мысалы, үнтаспаға жазылған мәтін бойынша тест тапсырмасын
орындау оқушының тыңдау және есте сақтау, байқағыштық қабілетін
арттыра отырып, оның мазмұнымен танысуға, негізгіні табуына әсер
етеді. Сол сияқты осы жолмен тест алу оқушылардың белгілі бір
тақырып бойынша алған білімін тексеруге, жинақтауға көмектеседі.
Тұтас мәтінмен жұмыс мақсатын көздейтін мәтіндік жаттығуларды
орындатуда мәтінге дейінгі, мәтіндік, мәтін соңынан орындалатын
тапсырмалар легі жүйеленеді.
Стилистикалық жаттығулар жүйесінің дамыта оқыту мақсатына
сай ұйымдастырылуы оқушылардың оқу-таным әрекетін сапалы әрі
саналы ұйымдастыруға негіз болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Құрманова Н.Ж. Сын есімді оқыту барысында тіл дамыту әдістемесі.
– Ақтөбе, 1999. – 125б.
2. Емельянова М.Л. htm. vio. @ fio. Ru.
3. Чижова Т.И. Основы методики обучения стилистике в средней школе.
М.: Просвещение, 1987. – 176б.
4. Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының
негіздері. – Алматы, 1991. – 160б.
5. Львов М.Р. Словарь-справочник по методике русского языка. – М.:
Просвещение, 1988. – 240с.
6. Құрманова Н.Ж. Сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту
технологиясы. –Алматы, 2004. – 168б.
***
В статье рассматривается теория и методика разработки
стилистических упражнений, особенности стилистических упражнений
в развивающем обучении.
***
The article is devoted the system of stylistically exercises and methods
development teaching in the didactical and logical aspects of them.
Пожалуйста
,
зарегистрируйте
свою
копию
pdfFactory Pro
www.pdffactory.com
Хабаршы №3-2011ж.
86
ӘОЖ 82.09:821.512.122
Мұханбетқалиев Ә.С.- п.ғ.к., аға оқытушы,
Жәңгір хан атындағы БҚАТУ
Достарыңызбен бөлісу: |