КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕГІ ИРОНИЯ ТУРАЛЫ

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
134 
сезімін астарына бүккен, байыптылық пердесін жамылған күлкі ету. 
Болгар  эстетигі  И.Славов  иронияны  үш  түрге  жіктеп  қарастырады: 
афоризмдік, лингвистикалық және қисынды-құрылымдық. Афористік ирония 
деп  тұспалды-образды  анықтамаларды  атайды  [1,  12-13  б.].  Екінші  топқа 
ежелгі  грек  заманынан  келе  жатқан  этимологиялық  мағынасын  жатқызады. 
Ал  қисындық-құрылымдық  деп  иронияның  айтылу  түріне  қарай  ашылатын 
мағынасын, яғни күлкі түріндегі ділмарлық әдісті атайды. 
Иронияның  әдеби  мәтіндегі  көркемдік  орнымен  қатар,  қоғамдық-
әлеуметтік  мәні  туралы  айтылған  көптеген  тұжырымдар  бар:  «Ирония  – 
онсыз кез-келген астың дәмі келмейтін бір шымшым тұз секілді» (И.В.Гете), 
«Ирония  –  адамзаттың  ұяты»  (Ж.Ренар),  «Ирония  проблемасының  барлық 
проблемалардың  ішіндегі  ең терең, ең қызықты проблема екенінде сөз жоқ» 
(Т.Манн). 
Әлемдік мәдениенттануда  ирония деп оның бір ғана қырын немесе бір 
ғана  түрін  түсінгендіктен,  оны  пайымдауда  қайшылықтар  да  кездесіп 
отырды.  Мысалы,  Аристотель  иронияға  жүгінуші  адамның  «мейірбандық 
сипаты»  туралы  айтқан,  ал  стоиктер  парасатты  адам  ешқашан  иронияны 
қолданбайды деп санаған. Мұндай қайшылықтың себебі  – иронияға әр түрлі 
қырынан  қарауға  байланысты:  Аристотель  интроверттік,  ал  стоиктер  – 
экстраверттік  ирония  туралы  айтып  отыр.  М.М.Бахтин  ирониялық  күлкіні 
«көмескі күлкі» деп атайды. 
Сөздіктерде иронияға көбінесе сырттай «зат пен құбылыс туралы ойлап 
тұрғанына керісінше айту» деген анықтама беріледі. Осыған жақын «тікелей 
айтылып  тұрған  ойға  керісінше,  астарлы  мағыналы  сөз»  деген  анықтаманы 
З.Фрейд,  В.П.Шестаков,  Б.Дземидок  секілді  ғалымдар  да  қолдайды.  Бұл 
анықтама өтірік, жалған, екіжүзділік, жарамсақтық деген  сөйлеудің басқа да 
астарлы  мағыналарына  сәйкес  келеді.  Алайда,  Д.Вико  иронияны 
«шындықтың  пердесін  жамылған»  өтірік  деп  атайды.  Алайда  ирония  –  бұл 
түсініктерден  мүлдем  өзгеше  категория.  Ирония  –  риясыз  қатынас,  ол 
ироникке  ешқандай  пайда  әкелмейді,  ал  өтірік  айтуда,  жарамсақтық  пен 
жалғандықтың негізінде пайдакүнемдік мақсат жатады [2, 299 б.]. 
Иронияның  формальды-логикалық  ерекшелігін  А.Ф.Лосев  мейлінше 
айқын түсіндіреді: «Иронияның өтіріктен ерекшелігі, ол шындықты жай ғана 
жасырып  қоймайды,  оны  ерекше  астарлы  түрде  айтады.  Ирония,  мен  «жоқ» 
дегім келе тұра «иә» деген кезімде пайда болады және сонымен қатар мен бұл 
«иәні»  тек  шынайы  «жоқты»  білдіргім  келгендіктен  айтамын.  Ойланып 
қарайықшы,  мұның  қайсысы  бірінші:  мен  «иә»  деймін,  бірақ  шынында 
ішімнен  «жоқ»  деп  ойлап  тұрмын.  Әрине,  бұл  тек  өтірік,  жалған  болмақ. 
Иронияның  мәні  сонда,  мен  «иә»  дей  тұра  өзімнің  «жоқ»  дегенімді 
жасырмаймын,  қайта  айтып,  білдіріп  тұрамын.  Менің  «жоғым»  өзінше  факт 
болып  қалмайды,  мәселе  «иәнің»  қалай  айтылуында,  өзін  солай  мақұлдатып 
тұр ма, соған байланысты, онсыз ешқандай мәні болмақ емес» [3, 327 б.]. 
Ирония тек күлкіліліктің түрі, күлкімен кемсітудің әдіс-тәсілі ғана емес, 
ол 
мағыналық 
жағы, 
эмоциональдық-құндылықтық 
қатынасы, 
әсерлендірушілік  табиғаты  тұрғысынан  көркем  шығармашылықтағы 
идеялық-эмоциональдық бағалау құралы да болып табылады. 
Ирония  антикалық  мәдениетте  пайда  болды.  Тарихтың  түрлі 

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
135 
кезеңдерінде  иронияның  алуан  түрлері  жетекші  маңызға  ие  болып  отырған: 
Гомерде  –  трагикалық,  Э.Роттердамский  мен  Вольтерде  –  сайқымазақтық, 
романтиктерде  –  түңілушілік,  Герценде  –  әлеуметтік  сыншылдық,  Блокта  – 
идеал  иен  ақиқат  өмір  арасындағы  қайшылықтарды  ашу,  Ницщеде  – 
нигилизм  мен  пессимизмді  білдіру,  Кьеркегор  мен  экзистенциалистерде  – 
жаппай терістеудің пессимистік түрі. 
Болгар  эстетигі  И.Паси  иронияны  зерттеу  тарихының  үш  кезеңін  атап 
көрсетеді:  1)  Ирония  таным  мен  моральдық  жетілу  құралы  (Сократ);  2) 
суреткердің  шығармашылық  субъективтілігі  (Ф.Шлегель);  3)  рухани-тарихи 
процесс (Зольгер, Гегель) [2, 245-305 бб.]. 
Антикалық  авторлар  иронияны  ерекше  стильдік  әдіс  ретінде 
қолданғаны  мәлім.  Ежелгі  гректер  ирония  деп  өзін  әдейі  ақымақ  етіп 
көрсетіп,  сөз  арқылы  қулық  жасау,  жорта  мақтауды  атаған.  Иронияның 
тақырыптық-идеялық,  көркемдік  мәселелерін  ерте  замандардан  бастап 
көптеген  философтар  өз  еңбектерінде  қарастырып  келеді.  Иронияның 
функциональдық  ерекшеліктерін  (романтикалық,  трагедиялық,  нигилистік, 
т.б.)  саралаған  шетел  әдебиеттанушыларының  көптеген  еңбектері  бар. 
Мысалы,  А.Ф.Лосевтің  В.П.Шестаковпен  бірігіп  жазған  «Эстетикалық 
категориялар тарихы» еңбегінде иронияның тарихына кеңірек тоқталады [4]. 
Иронияны  танымдық  тәжірибеде  қолдану  тарихы  туралы  айтқанда  ең 
алдымен  ежелгі  грек  философы  Сократ  есімі  ойымызға  оралады.  Платон 
өзінің  «Пир»  атты  диалогында  Сократтың  пікірталас  жүргізу  құралының 
маңызды ерекшелігі оның ирониясы болғанын жазады. Сократтың ирониясы 
– өзін көп білемін деп санайтын даңғойларды астарлы келекемен «отырғызып 
тастау»  құралы  болды.  Сократ  иронияны  софистермен  пікірталастарында 
белсенді  қолданып,  олардың  масаттанушылықтарын  басып,  ежелгі  дүние 
«білгіштерінің»  ой-саналық  шектеулігін  әшкерелеп  отырған.  Сократ 
философиясының  түпкі  позициясы  оның  екі  сөз  орамынан  көрінеді:  «Мен 
ештеңе  білмейтінімді  білемін»  және  «Өзіңді  өзің  таны».  Сократ  әркімнің  өз 
қабілеті  мен  мүмкіндігін  жақсы  тануын  және  оны  шындықпен  әрі 
сыншылдықпен бағалауды қалады. 
Сократтың  маңызды  тәсілі  -  «ирониялық  майевтиканың»  (грек.  «балаң 
өнер»)  мәні  –  ол  сұхбаттасына  өзін  аңқау  әрі  надан  адам  қылып  көрсетіп, 
одан  «даналық  білімдер»  үйренбек  болады.  Қарапайым  аңғалдықпен  сұрап 
отырғандай көрініп, ұдайы сауал қоя отырып, Сократ өз сұхбаттасын тұйыққа 
тіреп  тастайтын,  сөйтіп  олардың  білімсіздігін  дәлелдеп  беретін  болған. 
Сократ ирониясының ерекшелігі де сонда, оның мақсаты  – біреуді жер қылу 
емес,  адамның  өзін-өзі  тануына,  сұхбатта  еркін  болуына,  шығармашылық 
мүмкіндіктерін  ашуына  көмектесу  болды.  Ф.Шлегельдің  пікірі  бойынша, 
иронияға  бейімділік  адамды  тұрмыстың  қайшылықтарынан,  әсіресе 
күнделікті күйкі тірліктен жоғары қояды. Сол Ф.Шлегель Сократқа қатысты 
«ирония бүкіл дүниені әжуалайды» дегенді айтады [5, 286-287 бб.]. 
Ф.  Шлегель  иронияға  аса  мән  берілетін  суреткердің  «кемел» 
субъективтілігі  туралы  өз  түсінігін  жариялады.  Оның  түсінігінше,  талантты 
суреткер өзінің қайталанбас талантын көркем шығармаларында толық ашуға 
мүмкіндігі  жоқ  екенін  жақсы  сезінеді.  Объективтендірілген  дүниенің 
жетілмеген, толық емес болмысы мен дарынды суреткердің кемел  идеалдық 

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
136 
әлемінің  арасындағы  аралық  белгілеуші  құрал  ирония  болып  табылады. 
Ирония  суреткерге  өз  туындысын  дүниеге  әкелуде  еркіндікте  болуға 
мүмкіндік береді. 
Ирония  –  интеллектуальды  танымның  формасы,  ол  екі  бағыттағы 
қайшылықты  құбылыстарды  өзара  іштей  салыстыра  келіп,  бимодальды 
мағыналық  құрылым  түзеді.  Ирониялық  өлшемдерді  дұрыс  қабылдау  үшін 
бай  тәжірибе  мен  алғыр  ақыл  керек.  ХХ  ғасырдың  интеллектуальдық 
романдары  әлемдік  мәдениеттің  бай  мұрасына  сүйене  отырып,  иронияны  да 
белсенді  пайдаланып  келеді  (Т.Манның  «Ғажайып  тауы»,  «Доктор 
Фаустусы»,  Д.Джойстың  «Улисі»,  т.б.).  Ирония,  сонымен  қатар,  ХІХ-ХХ 
ғасырлар  тоғысы  мен  одан  жүз  жылдан  кейінгі  мәдениетте  тағы  да 
қайталанып отырған дәстүрлі гуманизмнің қазіргі дағдарысын да бейнелейді 
[6, 30 б.]. 
Қазіргі  қоғамымыздағы  гуманистік-мәдени  құндылықтардың  қайта 
қаралуы  кезіндегі  иронияның  ролі  тиісінше  бағалануы  лазым,  өйткені 
постмодернистік  мәдениет  ирониялық  көзқарастың,  ирониялық  пародияның 
қызметіне  жиі  жүгініп  отырады.  Өтпелі  кезеңнің  әлеуметтік-экономикалық 
қиындықтары,  рухани  жүдеушілік,  болашақ  бағдарына  күмәнданушылық 
секілді  екіұдай  сезім  жетегінде  жүргізетін  тарихи  жағдайларда  адамның 
кісілік  келбетін  жоғалтпауға  ықпал  ететін  эмоциональдық-рухани, 
интеллектуальдық-этикалық  құралдардың  бірі  –  ирония.  Адамның  рухани 
саулығы  мен  өмірге  деген  құштарлығы  оның  өмірдегі  кез-келген  жөнсіз 
жағдайды,  рухани  қысымды  юморлық  сезіммен,  ирониялық  көзқараспен 
жеңуіне мүмкіндік береді. 
Ирония  көбінесе  объектіге  ондағы  жоқ  жағымды  сапаларды  таңады, 
сөйтіп оған жоғары баға береді, алайда тұспалдау арқылы, «ирониялық белгі» 
арқылы  мұндай  мақұлдаудың  жалғандығын,  контекске  орай  ақиқат  бағаны 
дұрыс  түсіну  керектігін  көрсетеді,  мұндай  қайшылық  «ирониялық  қатынас» 
деп аталады. 
Иронияны,  әдетте,  көркем  әдебиеттегі  сатира  мен  юмордың 
қатарындағы  күлкі  тудырудың  түрі  деп  таниды,  кейбір  зерттеушілер 
(Тимофеев)  ирония  сатира  мен  юмордың  арасындағы  аралық  түр  дейді. 
Юмор  –  жанашырлық  күлкі,  жеңіл  әзіл,  сатира  –  ащы,  әшкерелеуші,  жер 
қылушы  күлкі,  ал  ирония  –  астарлы  мазақ,  өз  артықшылығын  сезінту. 
Күлкінің  екі  жағы  болады:  сынаушы  және  мақұлдаушы  (қостаушы),  мұндай 
екіұдайлық  «амбиваленттік»  деген  терминмен  аталады.  Юмордың 
сыншылдық жағы онша күшті болмайды, онда мақұлдаушылық реңк болады. 
Сатирада,  керісінше,  күлкінің  мақұлдаушылығынан  сыншылдық  сипаты 
басым  болады.  Ал  ирония  өзіне  осы  екі  сипатты  тоғыстырып,  кейде 
сатиралық,  кейде  юморлық  қуаты  басымдық  алып  отырады.  Кейбір 
зерттеушілердің  иронияны  сатиралық  және  юморлық  деп  жіктейтіні  де 
сондықтан. 
А.Бергсон  тиістілік  пен  шындықтың  қатынасының  бағыттылығына 
қарай  иронияны  юморға  қарсы  қояды:  ирония  тиістілікті  шындық  етіп 
көрсетеді, ал юмор шындықты тиістілік етіп көрсетеді [7, 117-118 бб.]. Оның 
ойынша,  ирония  мен  күлкіліліктің  айырмашылығы  олардың  сыншылдық 
сипатына  байланысты.  Күлкілілік  жамандықты,  тоғышарлықты  күйретеді, 

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
137 
олардан  дүниені  арылтуды  мақсат  етеді.  Ал  иронияның  міндеті  -  тұлғаны, 
оның  идеалдары  мен  құндылықтарының  беріктігін,  өміршеңдігін  тексеру, 
сынау болып табылады. 
Иронияның  эстетикалық  категория  ретіндегі  мәні  басқа  күлкі 
категорияларына  (сатира  мен  юморға)  және  негізгі  категорияларға  - 
асқақтыққа,  әсемдікке,  тратикалыққа  қатынасынан  көрінеді.  Ирониялық 
қатынас  тратикалық  пен  комикалық  қатынасты  байланыстырушы  буын, 
сондай-ақ  асқақтық  пен  патетикалыққа  қайшылықтағы  жұптық  категория 
болып табылады. 
Ирония  да  басқа  күлкі  формалары  секілді  өзінің  сыншылдық 
қызметінде  идеал  туралы,  әлеуметтік  үйлесімділік  туралы  белгілі  бір 
түсініктерге  сүйеніп  отырады.  Яғни,  иронияның  алғышарты  ирониялаушы 
субъектіде  жағымды  идеал  немесе  құндылықты-бағдарлық  іс-әрекетінде 
қалыптасқан  негіз  болып  табылады.  Және  бұл  «идеал»  туралы  түсініктің 
жалпыға ортақ маңызы болатынына сенім болуы керек. Мұндай сипат күлкі 
формаларының  барлығына  да  тән.  Мұндай  «бастапқы  идеал»  үнемі  саналы 
түрде  айқындалған  болмауы,  сократтық  ирониядағы  секілді,  күдіктің  де 
араласып отыруы мүмкін. 
Ирония субъектілік «Меннің» басқаларға, сондай-ақ өзіне де қатынасын 
айқындап  отырады.  Адамның  өзі  туралы  түсінігі  ол  туралы  өзгелердің 
беретін бағалары арқылы кеңейіп отырады. Субъективті  сана ретінде «Мен» 
өзге  «Мендермен»  диалогке  түсіп  отырады.  Ирониялық  қатынаста  «Мен-
субъектінің»  «Мен-объектіден»  айырмашылығын  ажырата  алу  ерекшелігі  - 
сана дамуының жоғарғы сапасы болып табылады. 
Ирониялық  қатынаста  субъект  өзінің  ирония  объектісінен  жоғары 
тұрғанын сезінеді. Сонымен қатар, субъект өзінің саналық дамуының деңгейі 
мен  қабілетін  де  бағалап  отырады.  Өзін-өзі  бағалаудың  өлшемдерінің  бірі 
өзіндік  сын  болса,  самоирония  (сайқымазақ  күлкі)  –  тұлғаның  өз  санасын 
дамытудың  бір  жолы  болып  келеді.  Эстетикалық  санада  мұндай  адамның 
өзіне  бағытталған  кекесіні  интроверттік  иронияның  нысанасы  болып  келеді. 
Онда  «Мен-субъект»  мен  «Мен-объект»  бір  адам  болып  кететінімен, 
біріншісі екіншісінге екінші жақтан «Сен» деп тіл қатады. 
Ирония  стильдік  тұрғыда  «мақсат»  та,  «құрал»  да  болып  табылады. 
Кешенді  көпфункциональды  ирония  дүниетанымдық  құрылым  және 
эстетикалық  сана  формасы  (эстетикалық  категория)  болатындықтан,  көркем 
ойлау  импулсі  ретінде  қызмет  етіп,  шығарманың  эстетикалық  ерекшелігін 
айқындайды.  
Қазіргі  эстетикада  иронияның:  тарихи  (А.Ф.Лосев,  В.П.Шестаков, 
П.П.Гайденко, 
Т.Т.Гайдукова, 
Р.М.Габитова), 
көркемдік 
бағыттағы 
функциональдық  (Н.Я.Берковксий,  В.В.Ванслов,  И.Славов),  әдеби  көркем 
әдіс 
түрінде 
(Н.Я.Берковский, 
М.М.Бахтин, 
Б.Аллеман), 
күлкі 
құрылымындағы  (В.Я.Пропп,  Ю.Б.Борев,  М.С.Каган,  Б.Дземидок,  И.Паси) 
секілді аспектілері біршама зерттелген. 
Қазақ  әдебиеттанушыларының  ирония  туралы  пікірлері  бір  арнаға 
тоғысып  отырады.  А.Байтұрсынов  атақты  «Әдебиет  танытқыш»  еңбегінде: 
«Сөздің  тысқы  лебіз  мағынасына  ішкі  астыртын  мағынасы  қайшы  келсе, 
кекесін  болып  шығады.  Кекесінмен  сөйлеуді  кекесіндеу  дейміз»,  –  дейді  [8, 

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
138 
68 б.]. Қ.Жұмалиев: «Сөйлем құрылысының түріне қарағанда, адамға, нәрсеге 
сырттай  жақсы  баға  берсе  де,  ішкі  мағынасы  оған  қарсы  шығып,  жақсы 
бағаны  жоққа  шығарса,  және  сол  нәрсені  келекеге  айналдырса,  ирония 
дейді», – деп жазады [9, 129 б.]. «Ирония – «кемшілікті, мін-мүлікті астармен 
перделеп  сынау,  сықақтау,  мысқылдау,  кекету.  ...жоқ  жақсылықты  өп-өтірік 
бар ету арқылы әдейі сол жоқ нәрсенің орнын ойсырата көрсету, мазақ қылу, 
оның  өзін  астарлап,  объектіні  тәлкек  ету»,  –  дейді  З.Қабдолов  [10,  89  б.]. 
«Әдебиеттану.  Терминдер  сөздігінде»  (З.Ахметовтің  мақаласы)  иронияға 
мынадай  анықтама  берілген:  «Кекесін  (ирония)  –  сөзді  тура  мағынасында 
айтылғандай  қолдана  отырып,  бірақ  оған  қарама-қарсы  мағына  беру,  сөйтіп 
ойды  жеңіл  әзіл-қалжыңмен,  зілсіз  кекесінмен  керісінше  айту  тәсілі.  Қай 
сөздердің  осылай  астарлы  мағынада,  керісінше  қолданылып  отырғаны 
олардың  айтылу  қалпынан,  ой  желісінен,  сөйлеу  интонациясынан  сезіліп 
отырады.  Кекесін  тәсілін  қолданудың  әсерлілігі  жағымды,  жылы  сөздермен 
айта  отырып,  жағымсыз  мінез,  іс-әрекеттерді  көрсететін  тапқырлықты, 
қарама-қайшы  жайларды  тартыстыру  арқылы  ойды  жасырын  түрде  жеткізе 
білетін көркемдік шеберлікте» [11, 25 б.]. 
Ирония  –  сан-салалы  қоғамдық  құбылыстар  мен  мың  құбылған  өмір-
тіршіліктегі  түрлі  келеңсіздіктерге,  тоғышарлық  пен  рухани  қысымның 
барлық көріністеріне қарсылық әрекеті ретінде қалыптасып, сыни ойлар мен 
әлеуметтік талдаушылық көзқарасты өткізудің астарлы көркем амалы ретінде 
орнықты.  Иронияның  негізінде  дүниеге  сыни  көзқарас  жатады,  қоғамдағы 
әділетсіздікке,  әлеуметтік  қысымның  жойқын  күшіне  қарсылықты  ерекше 
эстетикалық әдіспен берудің шығармашылық әдісі болып табылады. 
Ирония  –  ауыз  әдебиетінен  бастау  алатын  көркемдік  құбылыс.  Жазба 
әдебиетіміздің  арғы  бастауларында  ауыз  әдебиеті  тұр  десек,  қай  елдің  де 
фольклоры  мен  ел  аузындағы  аңыз-әңгімелерде  иронияның  көркем 
мысалдары көптеп кездеседі.   
Қазақ  халқының  мінез-құлық  пен  дүниетаным,  сыни  талдау  мен  баға 
беру дағдысы да иронияға өте бейім келеді. Ирония мақал-мәтелдердің өзінен 
молынан ұшырасады. «Өзің білме, білгеннің тілін алма», «Апама жездем сай, 
ағама жеңгем сай», «Бай үйінің мұржасы қисық болса да, түтіні түзу», «Аузы 
қисық  болса  да,  байдың  ұлы  сөйлесін»,  «Әкімің  соқыр  болса,  бір  көзіңді 
қысып өт» секілді мақал-мәтелдерде жеке адамға бағытталған әрі әлеуметтік 
мәндегі  кекесін,  парадокстық  тұрғыдан,  ирониялық  сарынмен  астарлап 
мұқату, тұспал-ишарамен мазақ етушілік бар. 
Абайдың  қара  сөздерінде  сыналатын  («Жиырма  тоғызыншы  сөзі») 
мақалдардың  дені  осындай  ирониялық  астармен  айтылатын  сөз  мәйектері 
екенін  ескеруіміз  керек.  Мысалы,  «Жарлы  болсаң,  арлы  болма»,  «Қалауын 
тапсаң,  қар  жанады»,  «Атың  шықпаса,  жер  өрте»,  «Жүз  күн  атан  болғанша, 
бір  күн  бура  бол»,  «Алтын  көрсе,  періште  жолдан  таяды»,  «Ата-анадан  мал 
тәтті,  алтын  үйден  жан  тәтті»  дегендердің  қай-қайсысы  да  –  өткір  кекесінді 
нақылдар [12, 126-127 бб.]. 
Тұрмыс-тіршіліктегі  кездескен  нақты  бір  жөнсіз  жәйт,  орынсыз  оқиға, 
кешірілмес  күнә,  құптауға  болмайтын  көріністерге  орай  туындаған  кекесін 
түрінде айтылған нақыл сөз уақыт өте келе ғибратты мақал-мәтелге айналған. 
Ал мұндай нақыл сөздер барлық уақытта тура мағынадағы өсиет түрінде ғана 

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
139 
емес,  кейде  осылай  астарлы-тұспалды  кекесін,  мұқату,  мошқау  түрінде 
айтылып, ел есінде жатталатыны бар. 
Әдеби  мұраға  таптық  көзқарас  тұрғысынан  қараған  кешегі  кеңестік 
кезеңде  кейбір  мақалдардың  «үстем  тап  шығарып,  оған  таптық  идеясын 
қосқан,  идеологиялық  құрал  еткен»  деп  түсіндірілгені  мәлім.  Алайда,  сол 
«Аузы қисық болса да, байдың ұлы сөйлесін», «Құм жиылып тас болмас, құл 
жиылып бас болмас», «Алтын басты әйелден бақа басты еркек артық» деген 
секілді  мақалдар  сол  кешегі  «байы  менен  кедейі  жоқ,  теңдікті»  заманда  да, 
бүгінгі күні де ұмытылмай келеді. Асылы, осы мақалдардың да өзегінде ащы 
әжуа, кекті кекесін жатқаны анық. 
Халық – қашан да сыншы, қапысыз тәлімгер, ал мақал-мәтел – жекенің 
мұрасы  емес,  халықтың  ғасырлар  бойы  сүзгіден  өтіп,  өмір-тұрмыс 
тәжірибесімен дәлелденген, еленіп-екшелген ақыл-ойының тұнбасы. Ендеше, 
«Малым  –  жанымның  садақасы,  Жаным  –  арымның  садақасы»,  –  деп  мал-
мүлік, тапқан-таянғанын жаны үшін қиятын, ал сол жанын арының жолында 
құрбандыққа шалып, ар-намысты жоғары ұстаған  қазақтың «Ата-анадан мал 
тәтті, алтын үйден жан тәтті» деп (тура мағынасында ұғынсақ), ата-анасынан 
гөрі малды ардақтайтындай не жөні бар!? Олай десек, мұндай гәп халықтың 
ой-тұжырымы емес, бірлі-жарым түйсіксіздің ғана «пәлсапасы» болып шығар 
еді.  Демек,  соңғы  мақалды  алдыңғысының  нақты  бір  кезеңге  икемделген 
метаморфозасы  емес,  керісінше,  белгілі  бір  жағдайға  сәйкес  ирониялық 
тұрғыда тәмсілденген парадокстік нұсқасы деп түсінбек лазым. 
Алайда,  әуелдегі  шығу  тегі  мен  қолданысы  осындай  болғанмен,  өз 
ісінің  жөнділігіне  «уәждеме»  қылу  үшін  кейбіреулер  сөз  төркініне  үңілмей, 
мақалды  тура  күйінде  қабылдауға  бейім  тұрса  ше!?  Абайдың  өзі  айтпақшы, 
«жұбанышы:  жалғыз  біз  бе,  елдің  бәрі  де  сүйтіп-ақ  жүр  ғой,  көппен  көрген 
ұлы  той,  көппен  бірге  болсақ,  болады-дағы  деген  сөзді  жұбаныш  қылатын» 
(«Жиырма үшінші сөз») қазекеңнің осы мінезін, қарапайым халық өкілдерінің 
балаң  ой-өресін  ескерді  ме  екен,  ұлы  ақын  осы  мақалдардың  тура 
мағынасынан сақтандырып, әрқайсысын жеке-жеке талдап көрсетеді. 
Ирониялық  сарын,  кекесін-мысқылды  сыншылдық  көзқарас  халық 
ақындарының  шығармаларында  да  жиі  кездеседі.  Қашаған  ақынның 
«Оразалы байға айтқанындағы»: 
...Бет терісін түлетіп, 
Төбесінен күн өтіп, 
Шыбын жанын пида етіп, 
Шаруаға жанды жүдетіп 
Жүргенде кетпесе игі еді 
Біздің аршыланға тіл өтіп, – 
деген  жолдарында  бір  қарағанда  жанашырлық  танытып  отырғандай 
көрінгенмен,  қайырсыз  байдың  дүниеқоңыз,  сараңдығын  тілдеген  өткір 
кекесін жатыр. 
Ирония  –  қоғам  мен  адам  кемшіліктерін  қабылдамаудың  бір  көрінісі. 
Автор қолдап, қостап отырғандай болып, оны бекіте түскендей көрінгенімен, 
шын  мәнінде,  оны  күлкі  етіп,  теріске  шығарып  отырады.  Басқаша  айтқанда, 
ирония  –  өзінің  сипаты  жағынан  дүниедегі  ұсқынсыздық  пен  қауіпті 
саналатын  көріністерге  қарсы  бағытталған  субъективті,  эстетикалық  өзгеше 

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
140 
қатынас  болып  табылады.  Ирония  –  кемшілікке  кемелділік  тұрғысынан 
қараудың этикалық-адамгершілік көрінісі.  
Ирония  құбылысын  бір  сөзбен  «сырттай  қоштап  отырғандай 
көрінгенмен,  ішкі  мағынасымен  кемітіп,  кекетіп  отыру»  деп  түйгенімізбен, 
оның    көркемдік-поэтикалық  өрнегі  де,  ішкі  мағына-мәнері  де  сан  алуан, 
иірімдері мол. Ол туралы А.Байтұрсыновтың: «Кекесіннің түрі толып жатыр. 
Бірақ  толып  жатқан  түрін  екі  топқа  бөлуге  болады:  1)  Зілсіз  кекесін  (ойын, 
қулық,  қалжың,  әзіл),  2)  Зілді  кекесін  (мазақ,  сықақ,  мысқыл,  келемеж, 
келеке, әжуа), – деп көрсетеді, сөйтіп иронияның ішкі мағыналық реңктерінің 
сан  алуандығына  көңіл  аударады  [8,71  б.].  Қазақ  тілінде  де  иронияның 
келеке, кекесін, мазақ, әжуа, мысқыл секілді нұсқалары бар және олар халық 
шығармашылығында  да,  қазіргі  прозада  да  түрлі  өрнекпен    кеңінен 
ұшырасып отырады.  
Иронияның  ұлғайған  түрі  –  сарказм.  Яғни  мысқылдың  ызаға  айналған 
түрі,  зілді  де  ащы  кекесін.  Сатира  зерттеуші  орыс  ғалымы  Л.И.Тимофеев 
ирония мен сарказмды юмордан сатираға өтудегі аралық форма дейді. Демек, 
ғылым  тілінде,  күлкі  реңктерінің  жаймашуақ  әзілден  бірте-бірте  қаһарлы, 
мансұқтаушы күлкіге өтуі юмор – ирония – сарказм – сатира баспалдағымен 
көтеріледі. 
Әлем  әдебиетінде  Гомердің  әйгілі  «Иллиадасы»  мен  «Одессеясынан» 
бастап, ирониялық баяндау Шекспирде де (ХҮІ ғасыр), Гоголь мен Бальзакта 
(ХІХ  ғасыр)  да  кездеседі,  түрлі  ағымдардағы  арғы-бергі  көптеген 
қаламгерлердің  қай-қайсысының  шығармашылығында  ұшырасып  отырады. 
)азіргі  әдебиеттегі  постмодернистік  ағым  да  өмірдің  барлық  көріністеріне 
өзгеше ирониямен қарауға ден қоюда. 
Ирония  негізінен  шығармадағы  пафостың  түрі,  идеялық-эмоциялық 
баға берудің амалы, авторлық эмоциялық көзқарас секілді көркем мазмұнның 
субъективтік  ұйымдасуынан  көрінеді.  Бұл  жағынан  ол  комизм,  трагизм, 
қаһармандық  секілді  «эстетикалық  сана  модальдылығына»  жақын  келеді. 
Көркем шығармадағы ирониялық көзқарас пен көңіл-күй, негізінен авторлық 
баяндаудан  көрінеді,  кейде  ол  кейіпкер  сөзімен,  ішкі  монологымен  астасып 
жатады. 
Модернистік  және  постмодернистік  әдебиетте  түрлі  сипатта  көрінетін 
ирониялық  бейнелеу  (баяндау)  социалистік  реализм  әдебиетінде  де  өзіндік 
үйлесімімен  көрінді.  Әдебиет  пен  өнерде,  әсіресе,  адамдар  мен  олардың 
тұрмысындағы, 
тарихи 
тәжірибелеріндегі 
қайшылықтарды 
өзінше 
қабылдаудан  туындап,  нақты  әрі  терең  пайымдайтын  көркем  ирония 
сатиралық  және  юморлық  шығармалардағы  (немесе  бейнелеу  түріндегі) 
өнімді тәсіл ретінде кеңінен қанат жайды.  Көркем әдебиеттегі ирония өзінің 
жылы  сөзді  алдына  салып,  ащы  сөзбен  ептілікпен  әдіптеп  кемітушілік 
қасиетімен,  астарлы-тұспалды  сыншылдық  сипатымен  қазіргі  прозамыздағы 
сыншылдық көзқарастың, әшкерелеуші-бағалаушылықтың әмбебап құралына 
айналды. 
Әдебиет  әлеміне  1960-жылдардағы  жылымық  кезінде  келген  орыс 
ақын-жазушылары  –  қазіргі  орыс  әдебиетінің  мойындалған  классиктері 
А.Вознесенский,  В.Аксенов,  В.Войнович,  Ф.Искандер,  Б.Окуджава, 
Е.Евтушенко,  В.Астафьев,  А.Синявский,  т.б.  шығармашылығы  ирониялық  

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
141 
сарындарымен ерекшеленеді. 
Кеңестік  ұлт  әдебиеттерінде,  әсіресе,  эстон  проза  мектебінің  өкілдері 
Э.Ветемда,  Э.Бээкман,  А.Вальтон,  П.Куусберг,  грузин  әдебиетінде 
Н.Думбадзе,  Ч.Амирэджиби,  А.Сулакаури  шығармаларында  иронияның  сан 
қырлы  қасиеті  жарқырап  көрінді.  Сыншыл  реализм  әдебиетінде  өзіндік 
өрнекпен  көрінген  ирония  қазақтың  көркем  прозасында  Ж.Аймауытов, 
Б.Майлин, М.Әуезов,  Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы  сатира мен юмордың 
қатарында бой көрсетіп, ХХ ғасырдың 60-80 жылдарынан бері көркемдік әдіс 
ретінде  өнімді  қолданылып  келеді.  А.Сүлейменов,  Т.Нұрмағамбетов, 
Ә.Кекілбаев,  М.Мағауин,  Т.Әлімқұлов,  Қ.Ысқақов,  Ә.Тарази,  О.Сәрсенбаев, 
т.б.  шығармаларында  ирониялық  өрнектер  жан-жақты  қырымен  ұшырасып 
отырады.  
Әдебиеттер: 
1.
 
Славов И. Иронията в структурата на модернизма. – Cофия. 1979. – 290 с. 
2.
 
Паси И. Смешното. – София. 1972. – 300 с. 
3.
 
Лосев А. Ирония античная и романтическая. // Эстетика и искусство. – М., 
1966. – 354 с.  
4.
 
Лосев А.Ф., Шестаков В.П. История эстетических категорий. – М., 1965. – 
376 с.  
5.
 
Шлегель Ф. Эстетика. Философия. Критика. В 2 томах.  – М., 1983. Т. 1. – 
446 с. 
6.
 
Пивоев  В.М.  Ирония  как  феномен  культуры.  –  Петрозаводск:  Изд-во 
Петрозаводского гос. унив-та. 2000. – 104 с. 
7.
 
Бергсон А. Смех. – М., Искусство,1992. – 127 с.  
8.
 
Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 319 б.  
9.
 
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы. Мектеп, 1960. – 247 б. 
10.
 
Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы. Мектеп, 1982. – 360 б.  
11.
 
Әдебиеттану.  Терминдер  сөздігі.  Құрастырған  З.Ахметов,  Т.Шаңбаев.  – 
Алматы, 1998. – 255 б.  
12.
 
Абай. Екі томдық шығармалар жинағы. ІІ том. – Алматы. Жазушы, 1986. 
– 200 б. 
 
Кабылов А.Д.  
Ирония в художественной литературе 
Ирония  есть  отрицание  или  осмеяние,  притворно  облекаемое  в  форму 
согласие  или  одобрения.  Она  является  свидетельством  определенного  уровня 
зрелости  культуры.  Статья  посвящена  к  проблемам  иронии  в  художественной 
литературе. 
Ключевые  слова:  ирония,  критический  подход,  эстетическое  отношение, 
ироническое высказывание, скрытый смысл, сарказм, ироническое повествование. 
 
Kabylov A.D. 
The irony in literature
 
Irony is a denial or ridicule,  consent or approval feigned taken to the form. It is an 
indication  of  a  certain  level  of  maturity  of  the  culture.  The  article  is  devoted  to  the 
problems of irony in literature. 
Keywords: 
irony,  critical  approach,  aesthetic  attitude,  ironical  statement,  hidden 
meaning, sarcasm, ironic story. 
 
*** 
 

 
 
 
 
 
 
 
               
Хабаршы №3-2015ж.  
 
 
142 
 
ӘОЖ: 821.512.122 
Қадыров А.Қ. − ф.ғ.к., профессор, 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы МУ 
E-mail: moldir_amangazykyzy@mail.ru 

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: