Хабаршы тарих жəне саяси-əлеуметтік

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
115 
жер  талап  етеді.  Лацзан  Қалданның  əрекетін  Далай  Ламаға  хабарлайды,  лама  Жоңғар  қоңтайшы-
сының    бұл  əрекетін  қолдамады.  [4,105-б].  Ашуланған  Қалдан  Цэрен  Бұхар  жері  арқылы  үлкен 
Тибетке  өтпекші  болады,  оған  Шаяр  қаласының  билеушісі  жол  көрсетуге  уəде  береді.  Лабнордан 
өтудің  қиындығына  байланысты  Қалдан  Церен  өзінің  күйеу  баласы  Лацзанның  ұлын  өлтірді,  ал 
қызының аяғы ауыр болатын. Галдан Церен ұл туылса өлтіретін болып, ал қыз туылса тірі қалдыруға 
өзіне уəде береді. Қыз туылып, кейін одан Амурсана дүниеге келді- деп көрсетіледі [4,106-бет]. 
Г.Н.Потаниннің Монғолияға қатысты деректерінде Амурсанаға байланысты бірнеше аңыз баянда-
лады:  Мысалы,  Телеуттердің  ханы  Ойрат  болды.  Ойраттың  үлкен  ұлының  аты  Темирсана,  келесі 
баласы Амурсана, үшінші баласы Шона батыр-деп көрсетіледі[5,667-б] 
Р.С. Кузнецов Амурсананытүлкі сияқты өте қу, ешқашан қылыштың астына өз басын қоймайтын 
деп жазса, [3, 175-б] Ш. Уəлиханов айлакер, билікқұмар -деп бағалады[2, 300-б]. 
Амурсанаға қатысты зерттеулердегі əр түрлі баяндалатын оқиға, Даваци мен Амурсананың Лама 
Доржыға қарсылығы мен Жоңғарияны тастап кету оқиғаларындағы олардың қайда бармақшы болған-
дығы туралы мəселе. Мысалы, Г.Н.Потанин; «1751 жылы Дауаци мен Амурсана  Жоңғар хандығынан 
бөлінген  соң,  олардың  соңынан  Чавдар  басқарған  хан  əскері  аттанды  [6,133-б].  Қуғыншылар  мен 
Даваци, Амурсана арасындағы шайқас Қара Ертістегі Қоқанақай өзені бойында болды. Осыдан соң 
Дауаци мен Амурсана солтүстікке, Оңтүстік Алтайға, Нарын өзеніне  қарай қашты. Міне осы жердегі 
үлкен  шайқастан  кейін,  олар  аз  ғана əскерімен  қазақ  даласына  бас  сауғалады-деп  жазады  [6,133-б]. 
Ш.Уəлиханов  жазбаларында  бұл  оқиға  былай  баяндалады:  Амурсана,  Дебачи  (Даваци-С.С.)  жəне 
Цеган ханның баласымен бірігеді. Жас ханзада өзін Амурсананың інісімін деп хабарлады. Дебачиге 
бағынышты  13  мың  түтін,  Амурсанада-1000  түтін,  ханзадада-500  түтін  болды.  Олар  Нор-Зайсанға 
дейін 7 күн жүрді, Амурсананың бауыры нойан Чавдар 4 мың əскерімен олардың соңынан қуғынға 
шықты.  Қашқындар  соғыса  отырып  Ертістен  өтіп,  Нарынға  тоқтады.    Осы  жерде  Амурсана  орыс 
тұтқындарын  босатып  өзі  Ресей  бодандығын  қабылдауға    ниет  етті.  Келесі  күні  Чавдармен  болған 
шайқас бір тəулікке созылды. Қашқындар 100 адамымен урянхайларға қашқанымен,олардан 17 адам 
қалды.  Олар  2  тұтқын,  30  жылқыны  қолға  түсіріп  Ертістен  қазақтарға  өтті.  Қашқындардың  ұлысы, 
отбасы, нойандары талан-таражға түсті. Чавдар орыс тұтқындарын босатып, барлығына Амурсананы 
кінəлады, Дебачидің (Дауаци-С.С) оны тыңдағанына қатты қынжылды- деп көрсетеді [7, 326-б].  
Р.Темирғалиев  Лама  Доржыға  қарсы  шыққандардың  саны  15  мың  түтін  болды.  Олар  Цин  импе-
риясының  территориясына  қашпақшы  болды.  Амурсананың  туған  бауыры  Чавдар  Лама  Доржына 
қолдады,  қашқындардың  соңынан  қуғынға  түсіп,  талқандалған  ұлыстар  бұрынғы  көшіне  қайтып 
келді. Бүлікті ұйымдастырушылардың бірнешеуі ғана аман қалып, Қытайға жол жабық болғандықтан 
Дауаци мен оның серіктері Абылай сұлтанға қашуға мəжбүр болды. Жолда урянхайлықтардың табын 
жылқысын  айдап,  күздің  соңында  абақты-керей  руының  көштеріне  келді.  Осы  жерден  Дауаци 
Абылай  сұлтанға  арнайы  адамдарын  келісімге  жіберді,  мақсаты  Еділ  қалмақтарына  өту  үшін  өз 
көштерінен өтуге мүмкіндік туғыздыру[8,200-б]. В.А. Моисеев  Даваци мен Амурсананың алғашқы  
бағыты  Цин  империясы  болды,  Лама  Доржының  Ресейге  аттандырған  сауда  керуенін  тонады-деп 
көрсетеді[9,210-б].  
Жоғарыдағы оқиғалардың баяндалуында Даваци мен Амурсананың Лама Доржыдан кету оқиғасы 
бір  болғанымен,  бірақ  мақсаттарында  əр  түрлі  бағыт  көрсетіледі.Ш.Уəлихановтың  зерттеулерінде 
Амурсананың  алғашқы  мақсаты  Ресей  бодандығын  қабылдау  болса,  В.А.Моисеев,  Р.Темиргалиевте 
алғашқы  бағыт  Қытай,  яғни  бұл  жүзеге  аспаған  соң  Орта  жүз  жеріне  келіп  осы  жерден  Еділ 
қалмақтарына кету болатын деген пікірлер айтылады. 
Жоңғарларға  Абылай  қазақ  ұлыстарынан  билік  ұсынды  Давациге-бəсентейін,  Амурсанаға-уақ-
керей,  Банджурға–найманды.  Бұл  жоспарды  керей  батырлары  Қайып  пен  Қожаберген  қолдамады, 
олар  Давациді  өз  пайдаларына  пайдаланбақшы  болды-деп  көрсетеді  Р.Темирғалиев  [22,202-б].  Ал, 
В.А.  Моисеев  оларды  Абылай  Ордасындағы  старшин  Қайыпқа  тоқтады-  деп  жазса,  [9,  211-б],  ал 
Ш.Уəлиханов Девачи (Даваци-С.С), Амурсана, Бонджурларды уақ-керей болысындағы Имер батыр-
дың болысында болды-деп көрсетеді[7, 326-б]. 
Екі ноянның Жоңғариядан кетуі Ресейді де бей-жай қалдырмады, олар барынша Даваци, Амурсана 
жөнінде  мəлеметтер  жинауға  тырысты.  Осы  тұрғыдан  алғанда  Ресейдің  əрекетіне  қатысты  1752 
жылғы оқиғаның күəгері болған Тобыл дворяны Алексей Плотниковтың мəліметтері  де қызықты. Ол 
осы оқиға туралы былай жазады:  Жоңғарияға ойрат тілін үйрену үшін аттандым. Лама-Доржының 
бас  ордасында  болған  кезде  қоңтайшының  бұйрығымен  қашқан  Даваци,  Амурсана,  Банжурды  кері 
қайтару мақсатында Орта жүздегі қазақтарға  жорық ұйымдастырылды. Сонымен бірге Лама-Доржы 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
116 
қашқындарды кері қайтарту талабын қойған арнайы елшілік аттандырды. Абылай сұлтан бұл талапты 
орындамады. 1752 жылы 9 қыркүйекте Лама-Доржы қазақтарға қарсы аттану жөнінде бұйрық береді. 
Əрбір  ноян  зайсанның  өз  əскері  болуға  тиісті  болды».  1752  жылы  8  желтоқсанда  Нарын  өзенінің 
бойында  тұрған  ойрат  зайсаны  Духарға  келді,  міне  осы  9  желтоқсанда    түнде  қашқан  нояндардың 
мəліметі туралы хабар келді- деп жазады[ 10, 4-б]. 
Жоңғар хандығы тарихын қараған зерттеушілер Даваци мен Амурсананың Орта жүзге келуі, Лама 
Доржының бұған қарсылығы, Орта жүз хандығының өз ішіндегі саяси жағдайдың шиеленісуін жан-
жақты  талдап  көрсетеді.  Мысалы,  Р.Темиргалиев:  «1752  көктемде  Лама  Доржыдан    Малай  Сарыға  
елшілер  келді.  Елшіліктің  мақсаты Даваци  мен  Амурсана  жөнінде  дерек  алу  болатын.  Малай  Сары 
жоңғар  елшілерін  жақсы  қабылдады,  ол  Ламы  Доржының  қарсыластарын  беру  қажет  дегенді 
ұстанды, оны  Абылаймен бірге жоңғардың тұтқынында болған Жапек батыр да қолдады. Малайсары 
мен Жапек өз балаларын керейдің батыры Қайыпқа аттандыра отырып, қашқындарды кері қайтаруын 
талап етті жəне Даваци, Амурсана, Банджурға Лама Доржы тарапынан рақымгершілік жариялағанын 
жеткізді-деп  көрсетеді[8,203-б]-.  Осы  кездегі  Орта  жүздегі  саяси  жағдайды  да  В.А.  Моисеев  жан-
жақты  талдайды:  «Даваци,  Амурсананы  кері  қайтару  мəселесі  Кіші,  Орта  жүз  қазақтары  қатысқан 
арнайы сьезде қаралды.Бұл мəселені шешуде Абылай шешуші роль атқарды. Лама Доржіге елшілік 
аттандыра  отырып,  олардың  қазақтар  арасына  өз  еріктерімен  келгенін  хабарлады.  Даваци  мен 
Амурсана өздері жөнінде келісімнің басталғандығын білген соң, жасырын түрде  Еділ қалмақтарына 
қашу жоспарын құра бастады[9, 212-б]. 
Қашқындарды  Жоңғарияға  қайтару  туралы  қазақ  ақсүйектерінің  пікірі  екіге  бөлінді.  Орта  жүз 
ханы Əбілмəмбет, Малайсары жəне бірнеше старшындар Жоңғариямен жаңадан соғыс басталып кету 
қаупінен қорқып, нояндарды Лама Доржыға қайтару керек деген пікірде болды. Ал жиналысқа қаты-
сушылардың  көбісі,  яғни  70  адам  Абылай  сұлтанның  сөзін  құптады.  Олар  Жапек  батыр,  Бөгенбай 
батыр,  Ералы  сұлтан  жəне  т.б.  Даваци  мен  Амурсананы  жоңғар  ханына  қайтаруға  болмайды  деген 
бағытты  ұстанды  [9,214-б,  ].  Бұған  себепші  болған  бір  жағынан  Абылай  сұлтанның  жоңғар  ханды-
ғында  тұтқында  болғандағы  Амурсана,  Дауацимен  орнатқан  достық  қарым-қатынасы  болса,  екінші 
жағынан негізгі себеп ретінде қазақ билеушілерінің ойрат хан тағына өз адамын қойғысы келгендігі 
болатын. [9,215-б]. Жоңғар хандығында таққа талас болғандықтан қазақ феодалдары ерекше белсен-
ділік танытты -деп бағалайды И.Я.Златкин.  
Даваци,  Амурсана  қазақтардың  өздерін  Лама  Доржыға  бермейтіндігіне  көз  жеткізгеннен  кейін, 
Даваци мен оны қолдаушылар Жоңғар қоңтайшысынан өздерінен тартып алынған жерді, ұлыстарды, 
мал-мүлікті  кері  қайтаруына  талап  етті.Жоңғарияда  Давацидің  билікке  келуін  қазақтардың  жəне 
Ресей, Қытайдың да қолдайтындығы жөнінде қауесет тарады[9, 212-б].  
 1752 жылы жаздың соңына дейін Даваци, Амурсананың жанына қашып келуші ойраттардың саны 
200-ге  жетті..  Қазақ  ақсүйектерінің  осы  нояндарды  Лама  Доржыға  бермеу  шешімі  қабылданғаннан 
кейін,Жоңғар  қоңтайшысы  қазақтарға  қарсы  əскер  жіберді.  Жоңғар  əскеріне  қарсы  шығу  үшін 
Дауаци мен Амурсанаға қазақ əскерлері қосылды [9, 217-б].    
Давациге қатысты мəселеге байланысты Лама Доржы Абылайға үшінші рет елшілік жіберіп жəне 
Давацийдің туған бауыры Емамхулиді өзіне тарта бастады. Лама Доржыға қарсы Жоңғарияда қарсы-
лық күшейе бастады. Даваци, Амурсананы қолдаушы адамдардың саны 150 жетті. Қазақтардың жəне 
жоңғарлар феодалдарының қолдауын сезінген Даваци өзінің алғашқы Еділ қалмақтарына кету жоспа-
рын  өзгертті.  Даваци  қазақ  сұлтандары  мен  старшиндарынан  əскер  беруге  жəне  Жоңғарияға  енуге 
үгіттеді[9,213-214-б].. 
Дауаци,  Амурсана,  Банчжур  қазақ  даласында  1  жылдай  тұрды-  деп  көрсетеді  Бичурин[11,  56-б]. 
Жоңғар нойандарының Абылайды паналауы Ресейді бей-жай қалдырмады. 1752 жылы 31 тамызда И. 
Неплюев пен генерал Тевкелевке Дауаци мен Амурсананы Орынборға шақыру туралы тапсырма бері-
леді [11,  435].  Жарлықта  ойрат  хандығындағы  саяси  жағдай  жəне  бұған  Ресей  өкіметінің  қатынасы 
жөнінде  айтылады.  Міне,  осы  мақсатпен  Неплюев  пен  Тевкелев  1752  жылы  қыркүйекте  капитан 
Яковлевті  арнайы  аттандырады.А.Яковлев  А.И.Тевкелевтің  нұсқауы  бойынша  əрекет  ете  отырып, 
Даваци,  Амурсанамен жеке кездесуі керек болатын[9,218-б].   
Абылай сұлтан А.Яковлевті қуана қарсы ала отырып, оған 1751 жылдың күзінде оның ордасында 
Дауаци 17 серіктерімен жəне ағайынды Амурсана мен Банчжур болғандығын айтты, бірақ олардың 
кері  қайтып  кеткенін  өкінішпен  жеткізді.И.Н.Неплюев,  В.Н.Витевский  Абылайдың  позициясына 
Жоңғарларға  ықпалын  жоғалтып  алмау  үшін  жəне  Ресейдің  бұл  іске  араласуы  Орта  жүздің 
тəуелсіздігіне қауіп төндіреді деген көзқарасты ұстанды- деп бағалады[9,218-б] 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
117 
Амурсана  мен  Даваци  арасындағы  байланыстың  кейін  текетіреске  айналуының  себептерін  зерт-
теушілер  екі  жағдаймен  байланыстырады.  Амурсана  мен  Давациды  біріктірген,  байланыстырған  не 
болды  деген  сұраққа:  екі  ноянның  жерлері  Тарбағатайға  жапсарлас  жатты-  деп  көрсетеді  И.Я.Злат-
кин[10,  437].  Екеуінің  көршілес  жатуын  Потанин  де  көрсетеді:  «1751  жылы  Жоңғарияны  Лама 
Доржы билеп тұрғанда Даваци Тарбағайдағы барлық қалмақтарды басқарды. Оның жайлауы Тарба-
ғатайда, қыстауы Темірсор, ал Емел өзенінің бойында егістігі болатын. 1750 жылы Давацидің Орда-
сында болған Мяникин де, 1748 жылы наурызда Темірсорда басқа қалмақ нояны Амурсана да көшіп 
жүрді»  деген  пікір  келтіреді[5,133-б].В,С,  Кузнецов  Дауаци  мен  Амурсана  арасындағы  шиеленістің 
басталуын  жермен  байланыстырады.  Амурсана  Дауациден  өзіне  Қаракөл,  Қан,  Телес,  Таутелес 
болыстарын беруді талап етті- деп көрсетеді [3, 19-б].И.Я.Златкин Дауаци Амурсанаға Гурбон-Иодон 
жерін беруі тиіс болған-деп жазды[10, 437-б] 
Даваци  мен  Амурсана  арасында  текетірес  басталғанда  Абылай  сұлтан  Амурсананы  қолдады. 
Жоңғар вахмистрі С.Мякининге ойрат Лазун Санчиков былай деп жазды: «1754 жылы сəуірде 1700 
адамнан  құралған  қазақ  əскері  тосыннан  Давацидің  Қаратал  маңындағы  қонысына  келіп,  10  мың 
адамнан  құралған  əскерімен  шайқасты.  Шайқаста  қазақтар  жеңіліп,  Амурсананың  келіп  қосылуын 
күтпестен кері қайтты[9,227-б ]. 
Мұрағат қорларына негізделген И.Я. Златкин зерттеулерінде Амурсана Давациді  өздігімен жеңе 
алмайтынын білгеннен кейін Абылайдан көмек сұрады. Орта жүз сұлтанынан 4 мың жылқы, 10 мың 
қой  алып,  орнына  бұхар  кілемдері,  қару-жарақ  жəне  Дауаци  ұлысынан  тұтқынға  түскен  адамдарды 
қайтарды[10, 440-б]. Амурсана Абылайға бұның төлемі ретінде Бұхар кілемі, қару-жарақ жəне Дава-
цидан қолға түскен тұтқындарды жібереді-деп көрсетеді [3, 56-б].Амурсана  Абылай сұлтанға Дауа-
циді Боротал өзені бойында күтуге ұсыныс қойды, Орта жүз сұлтаны бұл ұсынысты қабылдады [10, 
440-б]. 
В.А.  Моисеев  «1752  жылғы  қазақ-жоңғар  соғысының  негізгі  себебінің  бірі,  Абылай  басқарып 
тұрған  қазақ  феодалдары  мен  Төле  бидің  жоңғар  хандығына  алдымен  Дауациді,  кейіннен  Амурса-
наны келтіріп, ойраттар жаулап алған жерлерді қайтарып, бұрыннан келе жатқан жауды əлсірету бол-
ған. Патша үкіметінің қазақтарды бұл райынан қайтару əрекеттері сəтсіз болды-деп жазды[9, 229-б]. 
Амурсана мен Абылайдың 1754 жылы көктемде жеңіліс табуы ары қарай болатын жағдайға əсер 
еткен болу керек. «Егер олар жеңгенде Амурсана таққа келер еді- деп көрсетеді В.А. Моисеев [9,227-
б],  Амурсананың  ұсынысы  бойынша  қазақтар  Қалмық-Толағай,  Хабарги-Базар  өзеніндегі,  Эмильге 
жəне  Хамар-Дабан  деген  жоңғар  ұлыстарына  шабуыл  жасайды.  Сол  жерлердің  тұрғылықты  халқы 
вахмитр  С.Мякининге  былай  деп  шағымданды:  «Амурсананың  рұқсатымен  қазақтар  əйелдер  мен 
балаларды жəне мал-мүлкімен бірге бəрін, түк қалдырмай алып кетіп отырды»  [9,228-б] 
Р. Темиргалиев Амурсана мен Дауацидың арасына от салған қазақ сұлтаны Абылай деп көрсетеді.  
Абылай  жоңғар  хандығының  басына  келгендерді  тек  уақытша  адамдар  деп  қабылдап,  екі  жақты 
позиция ұстанды. Бірде Дауациға, бірде Амурсанаға құпия түрде қолдау көрсетті. Оның мұндай ойын 
біліп қойған Дауаци, енді Абылай хан мен Амурсанаға қарсы соғыс ашты. Абылай ханның Жоңғар-
ларға  қарсы  тоқтаусыз  жүргізген  шабуылдарынан,  хандық  күйреу  алдында  тұрды.  Ал,  Абылай 
сұлтанның бұл қылықтарына Амурсана көзін жұмып, немқұрайлы қараумен келді. Тек жоңғар ханды-
ғының  жойылып  кету  қаупі  туғанда  Амурсана  Қытайдан  барып  көмек  сұрауға  мəжбүр  болды.  Осы 
кезге дейін жағдайды тек қана бақылаушы ретінде қарап отырған қытай оны құшақ жая қарсы алады. 
Тіпті,  Амурсанаға  циньван  (І  князь)  титулын  берді-  деп  көрсетеді[8,212-  б].Əрине,  Темірғалиевтің 
көзқарастарынан  Жоңғар  мемлекетінің  жойылуында  Амурсана  емес  керісінше  Абылайдың  қатысы 
болды деген пікір басымырақ көрсетіледі. 
Дауаци қазақ əскерлерін жеңіп, 8 мың адамды талқандады. Осыдан кейін  Абылай сұлтан Жоңға-
рияға қайта еніп, бірнеше тұрақтарды талқандады. Осы кезеңде Дауаци мен Абылай сұлтан арасында 
келіссөздер  басталып,  бейбітшілікен  аяқталды.  Бұл  күрес  1753  жылдың  қысында  Амурсана  мен 
Абылай сұлтан қолдаған Давацидің жеңісімен аяқталды. 
Дауаци зайсандардың көмегімен Амурсананы өзінің жанынан ығыстырып тастады. Осыдан кейін 
Амурсана Баньчжур-Нахче жəне Дурбот Номохен жəне қазақтардың көмегімен Чорос ханына тиесілі 
Эмил  көштерін  талқандады.  Ертістің  жағалауындағы  егіншілікпен  айналысты.  Дауаци  оны  бағын-
дыру үшін 3 рет əскер жіберді. Барлығы да нəтижесіз аяқталғаннан кейін, өзі 30 мың атты əскермен 
аттанды.  Амурсана  оған  қарсылық  көрсете  алмағандықтан  Дурбот  Тайцзи  Номохен  жəне  Хошоу 
Тайцзи Баньчжурмен  бірге 20 мың түтінді алып, Қытай бодандығын қабылдады[5, 56-б]. 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
118 
Абылай  тағы  шабуылға  дайындалып  жатқанда,  Дауациден  жеңілген  аз  ғана  əскерімен  Амурсана 
Цинь  империясына  қашып  кетеді.  Ол  туралы  Халхаға  барған  Селенгинс  курьері  С.Фролов  1754 
жылдың соңында былай деп хабарлайды: «тамыз айында Қоңтайшы жерінен Қытай еліне Амурсана 
бастаған 200 мыңдай ерлер мен əйелдер өтті. Оларды Пекинге алып кетті» дейді[9,228-б]. 
Қазақстандық  ғалымдар  Амурсананың  қазақтармен  байланысы,  яғни  Абылай  сұлтанмен  байла-
нысына көбірек көңіл бөлсе, керісінше қалмақ, бурят, моңғол тарихшылары Амурсананың 1755-1758 
жылдардағы  манчужурларға  қарсы  роліне  кеңінен  тоқталады.  Мысалы,  монгол  тарихшысы  Н.Иш-
жамцтың  «Монголын  ард  тумний  1755-1758  оны  Тусгаар  тогтнолын  зэвсэгт  тэмцэл»  еңбегінде 
Амурсанаға  қатысты  ашылмаған  мəселенің  бір  қыры,  яғни  Амурсананың  моңғол  батыры  Чингун-
жавпен  біріге  отырып  1755  жылы  антиманжурлық  көтеріліске  қатысуын  талдайды.  Н.Ишжамцтың 
еңбегінде солтүстік монғол князі Чингунжава мен батысмонғол князі Амурсана біріге отырып халық-
ты  көтеріліске  шақырған.  Көтерілісті  басу  үшін  манчжурлар  Халха  мен  Батыс  Монғолияға  əскер 
əкеледі. Көтеріліс 1755-1758 жылдар аралығында жүрді.Алайда тұтас бір басшылықтың болмауынан 
оларды  біртіндеп  жойды.  1757  жылы  көктемде  көтеріліс  басшысы  Чингунчаваны  тұтқынға  алды. 
1757  жылы  30  маусымда  Амурсана  2500  адамымен  17  күн  шайқасты,  алайда  маньчжур  əскері 
басымырақ  болатын.  Жеңілген  Амурсана  Ресейден  көмек алу  үшін қашты.  1758  жылы  манчжурлар 
монғолдарды аяусыз жазалады. Монғолияның батыс бөлігі Жоңғар жері өлі аймаққа айналды. 1755-
1758 жылғы көтерілістің негізгі қозғаушы күші монғол халқы- деп көрсетеді Н.Ишжамц[12,29-б].   
Халық көтерілістің жеңілуін көтеріліс басшыларының бірі болған Юй-Джан-Джиннің сатқынды-
ғымен  байланыстырады  деп  жазады  Б.Я.  Владимирцов,  яғни  қытай  ханшайымына  үйленген  ол 
достарына сатқандық жасады[14,48-б]. 
Амурсана  қатысты  мəселенің  бірі  ол  туралы  қалмақ,  бурят,  моңғол,  урянхай  халықтарының 
арасында мифтік əңгіменің кеңінен таралуы, бұл жөнінде Г.Н. Потанин, Б.Я.Владимирцов, А.М.Позд-
неев, Н.Ф.Катановтар жазды. 
XIX  ғасырдың  70-жылдарында  Монғолияның  солтүстік-батыс  бөлігін  аралаған  Г.Н.  Потанин 
Амурсана мен Чингунжаве жөнінде 20 варианттағы əңгіме жазып алған. Г.Н. Потанин қағазға түсір-
ген  дархаттардың  аңызы  бойынша  Шадарван,  Амурсана,  Уйжанвин  орыс  жеріне  өтпекші  болып 
келіседі.  Шадарван  шыққанда  оған  Уйжанвин  тарапынан  сатқындық  болатыны  туралы  жөнінде 
хабарлайды,  бұған  иланбаған  ол  көтеріліске  дайындық  жұмысын  жүргізе  береді.  Пекинге  барған 
сапарында  Уйжанвин  императорға  Амурсана  жəне  Шадарвана  тарапынан  сатқындық  болатынын 
хабарлайды [14, 3-б ]. 
1908 жылы Монғолияның батыс аймағында саяхаттаған Б.Я. Владимирцов халық ауыз əдебиетінде 
Амурсана  жөнінде  аңыз-əңгімелердің  көптігіне  назар  аударды.  Ол  былай  деп  жазды;  Жоңғария 
талқандалғаннан кейін Амурсана бір ғажайыппен аман қалып Ресейге өткен, қазір  сонда тұрады. Ол 
елге оралып ойрат тайпаларын бірікітіріп, Қытайды талқандап, бұрынғы дорбон-ойрат патшалығын 
қайта  қалпына  келтіреді.  Кез-келген  жаңа  бір  адамды  Амурсанадан  келген  хабаршы  немесе,  оның 
өзіне балап қарайды. Дербет көшінде Б.Я. Владимирцовтің Ресейден келгені жөнінде естіген бір жас 
жігіт келіп одан Амурсана туралы сұраған[14,49-б]. 
1889-1892  жылы  Алтай  мен  Саянда  саяхаттаған  Н.Ф.Катанов  «Урянхайлықтардың  Амурсана 
туралы естеліктерді жақсы айтатындығын байқаған. Амурсананы Алтайлық қалмақтар, төлеуіттер де 
жақсы білген. Олар оны ойраттардың бас қолбасшысы жəне өздерін қорғаушы деп санаған. Моңғо-
лиядағы халықтың жадында Амурсана туралы естеліктердің жəне аңыздардың көп таралуының сыры 
неде  деген  сұрақ  туады?  Б.Я.Владимирцов  Амурсананың  тұрақсыздығына  жалпы  барлық  əрекетте-
ріне  халық кешіріммен қараған. Олардың жадында оның Маньчжур Қытайлармен күресі жақсы есте 
сақталынған.  Сондықтан  да,  олар  Амурсананы  тəуелсіздік  жолындағы  ең  соңғы  күрескер  ретінде 
жəне ойрат тайпасының тəуелсіздігі үшін күрескен батыр ретінде ғана таниды-деп көрсетеді[14,50-б]. 
1892  жылы  Монғолияны  аралаған  А.М.Поздневтен  де  жергілікті  тұрғындар  Амурсананың  неме-
ресін  көрмедің  бе  деген  сауал  қойған.  А.М.Позднев  былай  деп  жазады:  Халхи  Амарбаясгалант 
монастырының  писары  Дамбижанцанды  кездестірмедің  бе,  ол  Амурсананың  Темірсан  деген  бала-
сынан  туған  немересі,  моңғолдарды  Қытай  езгісінен  құтқару  үшін  солтүстіктен  əскермен  келемін 
деген, мүмкін оның жорыққа дайындалып жатқандығы жөнінде естідің бе деп сұрайды. 1755 жылы 
қайтыс  болған  Амурсанананың  осы  кезде  немересі  30-да  болуы  мүмкін  емес  қой  деген  əңгімемді, 
Йондон-бичечи  құлақ  сала  тыңдағанымен,  бірақ  ол  Амурсанананың  ұрпағы  бəрібір  келеді  деген 
сенімде  болды.  Олардың  сеніміне  қарсы  тұра  алмадым.  Дамбижанцанды  əр  станция  халқы  қуана 
қарсы алып жатқанын дəлелдеумен болды. Олардың маған Амурсананың немересі деп дəлелдемекші 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
119 
болған  адамының  Астрахан  губерниясы  Малодербет  ұлысының  қалмағы  Ургаға  келгеннен  кейін 
консулдықтың Ресейге кері аттандырған тұтқыны жөнінде екенін түсіндім.-деп жазады[14,67-б]. 
Жалпы  Амурсанаға  қатысты  əңгімелер,  яғни  оның  халықты  манжур  езгісінен  құтқарады  деген 
хикая  өзінің  жалғасын  ХІХ  ғасырдың  соңы  ХХ  ғасырда  да  өзінің  жалғасын  тапты.  Олар  халықтың 
жадындағы Амурсанаға деген сүйіспеншілігін пайдаланды, оның атын жамылып əрекет етті, мұның 
нақты дəлелі «Өрікті көл оқиғасы» 
 «Жалама айдаған жылдар» жəне Өрікті көл оқиғасы. 1860 жылы Астрахан уезінде туылған қалмақ 
Да  лама Дамбийжанцан 1910  жылы  Монғолиядағы  көтеріліске  қатысты.  1911  жылы  тамыз  айының 
20-күні Қобда қаласын манчжур-қытайлықтардан азат ету үшін болған шайқаста басшылық жасаған-
дардың  бірі.  Көрсеткен  ерлігі  үшін  Богда  ханнан  «дочшин  ноян  хутагт»  «Айбарлы  нойан»  лауазы-
мына ие болады. Батыс монғолиялықтардың арасында ол əулие жəне Өлеттің əйгілі Амурсанасының 
мұрагері» деген аңыз əңгіме тараған[16,107-б]. Амурсана монғол тарихында «Өлеттің Амурсанасы» 
деп аталады. 1919 жылы Колчак армиясының атаманы Сатунин де өзін ойраттың ханы Амурсанамын 
деп жариялап Бийскіге қарсы жорық ұйымдастырған. Жалпы тарихта мұндай оқиғалар жетерлік. 
Қорыта келе айтарымыз, Амурсана тарихы Жоңғар мемлекетінің соңғы тəуелсіз мемлекет ретінде 
өмір  сүруінің  соңғы  беттерін  көрсеткен  тарих  болды.  Амурсана  Жоңғар  хандығының  тарихындағы 
ерекше тұлғаға айналды Оған берілген  мадақтаулар мен бағаның өзі қарама-қайшылыққа толы, бірақ 
халықтың жадында ол батыр, ержүрек тұлға.Монғолияда Амурсанаға арналып қойылған ескерткіш те 
бар. 
 
1 Златкин И.Я. История Джунгарского ханства. М.: Наука,1983.-333 стр 
2  Чокан  Валиханов  О  западном  Крае  в  Китайской  империй//  Собрание  сочинение.-Т.2.-Изд.,-полиз.,  кор., 
«Алатау».-2010. 
3 Кузнецов, В.С. Амурсана.- 1980 Издание: Новосибирск: Наука.- 175 с 
4 О возмущениях бывших в Джунгарии и Малой Бухари. // Сибирский Вестник. Ч.3.Кн 18.-1823.- С.101-144 
5 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. Материалы этнографии. Выпуск 4.-СПБ.-1883. – Стр. 
1083  
6 Потанин  Г.Н. Исследования и материалы. Поездка по восточному Тарбагатаю летом 1864 года Карла 
Струве  и  Григория  Потанина.  История  Казахстана  в  русских  источниках  ХVІ-ХХ  веках.  Том  7.  –Алматы 
«Дайк-Пресс» 2006. 594-с.  
7 Чокан Валиханов  О хонтайше// Собрание сочинение.-Т.2.-Изд.,-полиз., кор., «Алатау».-2010. 
8 Темиргалиев Р. Эпоха последних батыров (1680-1780).-Астана.-2009.-289 с 
9 Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи (17-18 вв.). Алма-Ата: Гылым.-1991. -237 с 
10Златкин  И.Я  Русские  архивные  материалы  об  Амурсане//vostlit.info›Texts/Dokumenty/Mongol/  Arch… 
Amursana 
11  Бичурин  Н.Я.  (Иакинф)  Историческое  обозрение  ойратов  или  калмыков  с  ХY  столетия  до  настоящего 
времени.- СПб.,-1834. 
12  Н.Ишжамц.  Монголын  ард  ттмний  1755-1758  оны  тусгаар  тоггнолын  зэвсэгт  тэмцэл.  (Амарсанаа, 
Чингунжав  нарьш  бослого).  (Вооруженная  борьба  монгольского  народа  за  независимости  под  руководством 
Чингунжава и Амурсана. Восстание в 1755-1758 гг., Монголии). - УБ., 1962. 
13 ВладимирцовБ.Я.  Монгольские сказания об Амурсане // Восточные записки. Т.1. —Л., 1927:Монгольские 
легенды об Амурсане, «Зап. Ин-та Живых восточн. языков», т. I, 1927;. Поездка к кобдоским дэрбэтам летом 
1908 г., «Известия Имп. русского географического общества», т. XLVI, 1910, вып. VIII-Х, СПб., 1911, стр. 325. 
14 Чимитдоржиев Ш.Б. Взаимоотношения Монголии и Средней Азии в XVII–XVIII вв. М.,- 1979. 
15 Позднеев А.М. К истории зюнгорских калмыков.- СПб., -1887. -15 стр 
16  аза<стан тарихы туралы монғол деректемелері. Деректемелер мен м@рағатты< <@жаттар. – 3 Т. –
Алматы. «Дайк-Пресс» .-2006. -174 б. 
Резюме 
ХойтАмурсана: основные источники и исследования 
Сайфулмаликова С.С. – доктор исторических наук, КазНПУ имени Абая 
Мухажанова К.М. – КазНПУ имени Абая, Республика Казахстан, город Алматы 
В  статье  авторы  на  основе  различных  источников  и  исследований  рассматривают  историю  о  последнем 
правителе  Джунгарского  ханства  «Амурсана».  При  этом,  авторами  указывается  место  и  роль  Амурсаны  в 
казахско-джунгарской,казахско-русской,  казахско-китайской  взаимоотношениях,  а  также  проводится  анализ 
внутреннему  политическому  положению  Джунгарского  ханства  после  смерти  Галдан-Церена.  Одновременно, 
проводится анализ боевым действиям Чингунчава и Амурсаны против манчжуров, организованных в 1755-1758 
гг. Вместе с тем, анализируются мифы и легенды об Амурсане, запечатленные в памяти народа. Источники об 
Амурсанеуказывают на противоречивые взгляды. 
Ключевые слова: Джунгария, Амурсана, взаимоотношения, Абылай, манчжуры 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
120 
Summary 
Hoyt Amursana: main sources and researches 
Saifulmalikova S.S. – doctor of historical sciences, KazNPU named after Abai 
Mukhazhanova K.M. – KazNPU named after Abai, Republic of Kazakhstan, city of Almaty 
In  this  article  authors  on  the  basis  of  various  sources  and  researches  consider  story  about  the  last  governor  of  the 
Dzhungar  khanate  of  "Amursanа".  At  the  same  time,  authors  specify  the  place  and  Amursana's  role  in  the  Kazakh-
dzhungar,  Kazakh-Russian,  Kazakh-Chinese  relationshipс,  and  the  analysis  to  domestic  political  situation  of  the 
Dzhungar  khanate  after  Galdan-Tseren's  death  is  carried  out.  At  the  same  time,  the  analysis  to  military  operations 
Chingunchava and  Amursana against the  manchzhur, organized in 1755-1758 is carried out. At the same time,  myths 
and  legends  about  Amursana  imprinted  in  memory  of  the  people  are  analyzed.  Sources  about  Amursana  indicate 
contradictory views. 
Key words: Dzhungar, Amursanа, relationshipс, manchzhur, 
 
 
ƏОЖ 9(с)77 С 52 
 
БІРІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ТҮРКИЯДАҒЫ  
ІШКІ САЯСИ ӨЗГЕРІСТЕР 
 
А.М. Сманова – т.ғ.к., доцент(Алматы <.,  аза< мемлекеттік 
ыздар педагогикалы< университеті, e-mail:aigulsmanova@mail.ru) 
 
Бұл  мақалада  Ататүріктің  қазіргі  зайырлы  ұлттық  мемлекет  Түркия  республикасында  жүргізген  бірқатар 
саяси, заңнамалық, мəдени, экономикалық жəне əлеуметтік салада жүргізген реформалары туралы қарастыры-
лады.  Ататүріктің  билік  құрған жылдары  жүргізілген реформа Кемализм идеологиясына сай болды. Реформа-
ның  негізгі  бағыты  толып  жатқан  батыстық  құндылықтар  мен  жетістіктерді  түрік  қоғамында  жан-жақты  іске 
асыру  болып  табылады.  Саяси  реформалар  қоғам  өмірінде  үлкен  өзгерістерге  алып  келді,  мəселен  османдық 
кезеңнен  бері  келе  жатқан  дəстүрдің  барлығы  жоғала  бастады,  ал  соңында  бұрынғы  Осман  империясының 
басқару  жүйесі  толықтай  өзгеріске  ұшырады.  Түрік  тіліндегі 
Atatürk  Devrimleri сөзін  дəл  аударғанда  «Ататү-
ріктің  Революциясы»  деген  маңына  береді.  Елдегі  кемалистердің  бірпартиялық  билігі,  сонымен  бірге,  жақсы 
əскери  бақылаудың  арқасында  бұл  толып  жатқан  реформаларды  жүзеге  асыруға  мүмкін  болып,  қоғамда 
айтарлықтай қарсылық бола қойған жоқ. 
 
Түйін сөздер: Антанта, реформа, Ұлттар Лигасы, Бейбіт бітім, «жастүріктер». 
 
1914  жылы  бірінші  дүниежүзілік  соғыс  қарсаңында  Осман  империясында  үшнұсқа  диктатурасы 
орнайды:  Талаат,  Энвар  жəне  Жемаль  –  бүкіл  соғыс  барсында  осы  үшеуі  елге  басшылық  жасады. 
Ислам өркениетіне жататын Осман империясы ХІV-ХVІ ғғ. болған басқыншылық соғыстар нəтиже-
сінде пайда болды. Сосын, кейінгі дағдарыстық үдерістердің нəтижесінен ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. Басын-
да  импеия  күйреуді  бастан  кешірді.  Ислам  мəдениетініңі  минталитеті  бойынша  «барлық  жақсылық 
мұсылмандарда  бар,  сондықтан  басқа  өркениеттердің  жетістігін  алып  пайдаланудың  керегі  жоқ» 
деген  түсінік  қалыптасқан.  Ал  Батыстың  жетістіктерінің  қандайда  бір  көрінісін  қабылдай  қалған 
күнде, елдегі дəстүршілдер тарапынан үлкен сынға ұшырады.  
Мəселен  1878ж.  орнаған  «зұлым»  деспоттық  режимінің  нəтижесінен  елдегі  зайырлы  құрылым-
дардың  барлығы  жойылып,  панисламизм  идеясы  тарады.  Ел  халықаралық  дағдарысқа  ұшырады. 
Жалпы  дағдарыстың  соңы  1908  жылғы  жастүріктер  революциясына  алып  келді.  Олар  бірқатар 
реформалар  жүргізгенмен,  1912  ж.  билікке  «Еркіндік  жəне  келісім»  тобы  келеді.  Алайда  олардың 
билігі  ұзаққа  барған  жоқ  «Балқан  соғыстарының»  сəтсіздігінің  салдарынан  1914  ж.  диктатураның 
орнауына түрткі болды [4.45].  
Бірінші  дүниежүзілік  соғысқа  Осман  империясы  Германия  жəне  оның  одақтастары  Австро-Вен-
грия мен Болгария жағында қатысқан болатын. Соғыста түрік армиясы белсенді қимыл жасағанмен, 
жеңіліс  табады,  империя  территориясы  басқыншылыққа  ұшырап,  1918  ж.  30  қарашада  Мудросс 
бейбіт бітімінен кейін, үшнұсқа диктатурасымен елді басқарып отырған Талаат Энвар жəне Жемаль 
елді тастап кетуге мəжбүр болды.  
Түркияға Антантаның басқыншы жасағы түсірілді, мəселен ағылшындар – Стамбулды, француз-
дар – Киликияны, итальяндықтар – Антакьяны, ал кейін гректер Измирді басып алды. Сөйтіп, Антан-
та  елдері  империяны  бөлшектеу  жоспарын  жасады:  сыртқы  иеліктердің  барлығы  тартып  алынып, 
олардың тағдырын Париж бейбіт конференциясында қарауға қалдырылды. Ал империяның түріктер-

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
121 
ге  тиесілі  емес  иеліктерінің  барлығы  Ұлттар  Лигасының  мандатына  берілді.Тіпті  түріктердің  өз 
иеліктерін бөлу жоспары да қарастырылды.Сонымен бұл өткелде халықаралық бақылау орнатылды. 
Антанта  державалары  өз  флоттарын  енгізіп  жəне  комиссарлар  тағайындалды.  1919  жылы  билік 
басына  «Бостандық  жəне  келісім»  ұйымының  либералды  топтары келді,  бірақ  нағыз  билік  Антанта 
державаларының  қолында  болды.  Түрік  армиясы  таратылды,  əскери  базалар  жеңген  елдер  қолына 
көшті. Осы кезде ел толығымен батыстық билеушілердің қолына көшті десе де болады[7.101]. 
Түркиядағы  Батыс  елдерінің  іс-əрекеті  халықтың  наразылығын  тудырды.  Бастапқы  кезде  1919 
жылы бүкіл елде қарсыластық ошақтары пайда болды. 1919 жылы қаңтарды партизандық қозғалыс-
тар  елдің  оңтүстігінде  басталып,  ал  мамырда  -  Анатолидің  батыс  бөлігіне  ауысады.  Жергілікті 
интеллигенция  мен  офицерлердің  басшылығымен  «халықтың  құқығын  қорғау  қоғамы»  құрылды. 
Сондай басшылардың бірі, барлық соғыста көзге түскен, 39 жасар генерал Мұстафа Кемаль-паша,ол 
Германияның қарсыласы, өз елінің ұлтжанды азаматы ретінде танымал болды.Бірінші дүниежүзілік 
соғыс  аяқталған  соң  М.Кемаль  армиядан  шығып,  Стамбулға  кетеді,сосын  19  мамырда  Самсун 
қаласына  келіп  жергілікті  партизан  отрядын  құрады.  Оның  басшылығымен  1919  жылы  23  шілдеде 
Эрзерумде «құқықты қорғау қоғамының» съезі болды. Шығыс вилайяттерде (провинция) Атқарушы 
комитет құрылып, ол Туркияның бөлшектенуіне жол бермеймін деп уəде берді. 
1919  жылы  4  қыркүйекте  Сивас  қаласында  «құқықты  қорғау  қоғамының»  жалпытүріктік  съезі 
болып  өтті.  Съездің  талабы  бойынша  сұлтан  үкімет  билігін  ауыстырып,  парламенттік  сайлау  енгі-
зілді. Сайлау болды, парламент сайланды, алайда көптеген депутаттар Стамбулға барудан бас тарты, 
олар Анкараны таңдады. 
Дегенмен ондаған мың басқыншылардың əскери техикалары мен əскери-теңіз флоты Түркияның 
Жерорта  жəне  Қара  теңіздегі  порттарына,  Стамбұлға,  Босфор  жəне  Дарданеллы  бұғаздарына  орна-
ласты.  
1920  жылы  28  қаңтарда кемалистердің  талабы  бойынша  сұлтандық  парламент  «Ұлттық  ант»  деп 
аталатын тəуелсіздік декларациясын қабылдады. Онда: түрік территориясының тұтастығы, шетелдік 
экономикалық жəне қаржылық бақылауын жою сияқты көптеген мəселелер қаралды, əрине Антанта 
елдері бұған келісе алған жоқ. Сонымен бірге бұл декларация болашақ түрік мемлекетінің шекарасы 
мен  ұлттық  ерекшелігін  анықтады,  яғни  жергілікті  «мұсылман  османдардың  көпшілігін  біріктіріп 
тұрған дін, тегі мен идеясы». Құжатта тап осы территориялар түріктердің иелігі екені атап көрсетілді, 
«бұл  жер  біртұтас,  де-юре,  де-факто  сияқты  бөлшектеудің  ешқайсысына  шыдамайды».  Декларация 
мəтінінде  талас  тудырып  отырған  территориялардың  мəселесін  шешуде  аз  ұлтты  халықтардың 
мүддесіне  де  кепілдік  берілді.  Бұл  құжат  Түркияның  сыртқы  саясатындағы  алғашқы  бейбіт  жолды 
куəландырушы іспеттес сияқты еді[7.32]. 
Алайда бұл декларация қабылданған жоқ, ал сұлтандық парламентті Стамбулдағы ағылшын бас-
қыншылық  үкіметі  таратып  жіберді,  көптеген депутаттарды  ағылшындар  тұтқындап,  сосын  Мальта 
аралына  жер  аударды.  Елді  бөлшектеу  туралы  1920  ж.  10  тамызда  Париж  маңындағы  Севр  елді-
мекенінде Антанта державаларының күштеуімен сұлтан үкіметі бітімге қол қойды. Ондағы талапқа 
сай Адрианопольмен бірге Фракия жəне Измир Грецияға берілді, Мосул – Англияға, Сирия мен оған 
қарасты  жерлер  –  Францияға,  ал  түріктердің  иелігіне  жатпайтын  территорияның  барлығы  Ұлттар 
Лигасы мандатына берілді. Бұғаздық аудандар халықаралық бақылауға көшіп, Армения мен Курдіс-
тан тəуелсіз деп жарияланды. Түркияның айтарлықтай көп бөлігіне Франция мен Италияның ықпалы 
күшейді.  Түрікармиясы  қарусызданып,  барлық  құзырлы  мекемелерге  Антанта  державаларының 
бақылауы орнады. Мұндай талапқа байланысты елде қайтадан наразылық күшейді.  
Осы  кезде  гректердің  армиясы  Англияның  қолдауымен  Жерорта  теңізінің  жағалауындағы  Кіші 
Азияға тереңдей ене бастады. Жеңілген империяға қатысты дипломатия мен батыстық үгіт-насихат 
негізінде ол жылдары «Түріктер Еуропадан қуылсын!» деген ұранмен, бастама көтерілді. Сондықтан 
бұл  соғыстың  басты  мақсаты  «түріктердің  қанды  қырғынына  ұшыраған  халықтарды  азат  ету, 
батыстық өркениетті қиратқан Оттомандық империяны Еуропадан қуу керек» деп ашық мойындал-
ды.  Осындай  жағдайға  байланысты  1920  жылы  23  сəуірде  Анкараға  жаңа  парламент  шақырылды  - 
Ұлы  Түркияның  Ұлттық  жиналысы  (ҰТҰЖ).  Оның  құрамына  Стамбулдан  қашқан  105  адам  жəне 
бұрынғы  парламент  мүшелері  де  кірді.  Ұлы  Түркияның  ұлттық  жиналысының  төрағасы  Мұстафа 
Кемаль-паша болды. Сұлтан бұл Анкарадағы жаңа үкіметті «бүлікшілер» деп айыптады. Оған қарсы 
өз армиясын жіберді, бірақ олар партизандар тарапынан жеңіліске ұшырады[1.55]. 
Сонымен Севр келісімін жою үшін елде ұлт-азаттық күрес басталды, енді түріктер өздерінің «қол 
қоюшылары мен» ғана емес, сұлтан билігін жақтаушылармен, гректер, армияндар жəне интервенттер-

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
122 
мен  де  күрес  жүргізулеріне  тура  келді.  Əскери  жəне  азаматтық  қоғамнан  шыққан  кемалистер  грек 
армиясын  талқандап,  1922  ж.  18  қыркүйекте  Анадолы  территориясын  барлық  басқыншылардан 
тазартты,  тіпті  олардың  бас  қолбасшылары  генерал  Трикуписті  тұтқынға  алды.  Мыңдаған  гректер 
мен армияндар елден қашып, ал керісінше Балқаннан көшіп келген түріктер Түркияның жаңа азамат-
тарына айналды. Бұл ұлт-азаттық қозғалыстың жеңісі, бұрынғы сұлтан үкіметінің генералы Мұстафа 
Кемаль-пашаның атымен тығыз байланысты болды.  
1922 жылы 1 қарашада Ұлы Түркия ұлттық жиналысы сұлтандықты жою туралы заң қабылдады. 
Сұлтан ІҮ Мехмед елден қашып кетті, ал халифат мұсылман əлемін біріктіруші институт болғандық-
тан,  уақытша  сақталып  қалды.  Барлық  мұсылмандардың  халифы  болып  сұлтан  əулетінің  өкілі  ІІ 
Абдул Меджит сайланды. 
1922  жылы  20  қарашада  Лозан  конференциясының  жұмысы  басталады,  ал  1923  ж.  24  шілдеде 
Лозан  университетінің  акты  залында  (Швейцария),  бір  жағынан  –  Британ  империясы,  Франция, 
Италия,  Жапония,  Греция,  Румыния,  Серб,  Хорват,  Словен  мемлекеттерімен,  ал  екінші  жағынан  – 
Түркиямен  салтанатты  түрде  бейбіт  бітімге  қол  қойылды.  Севр  келісіміндегі  жанама  талаптардың 
барлығы:  капитуляция  режимі,  шетелдік  қаржылық  бақылау,  шетелдіктердің  айырықша  саяси 
құқықтары жойылды. Түркия өзінің территориясының тұтастығын сақтап қалды, Стамбулдағы əскери 
адамдар саны 12 мыңнан аспауы керектігі айтылды. Барлық елдерге өткел арқылы бейбіт кезде емін-
еркін жүруге құқық берілді. Шексіз тізе бүгу жүйесі жойылды. Төменгі кедендік салық шетелдіктер 
үшін Түркияда 5 жылға дейін сақталуға уəде берілді. Грециямен арадағы шиеленіс реттелді. Гректер 
Түркияға,  түріктер  Грецияға  қоныстануына  рұқсат  берілді.  Барлық  шетелдік  əскерлер  Түркия 
территориясынан  шығарылуы  да  қаралды.  1923  жылы  6  қазанда  ең  соңғы  ағылшын  əскері  елден 
шығарылды. Түркияда бірқатар көнуге барды, мəселен ағылшындар иемденіп отырған Мосул 1926 ж. 
Ирактың  құрамына  берілді  (Англияның  мандатындағы).  Лозан  конвенциясы  бойынша  Босфор  мен 
Дарданелла  бұғаздары  толықтай  қарусызданды,  конвенцияның  талаптары  толықтай  орындалу  үшін 
Стамбулға халықаралық комиссияның орналасуына рұқсат берілді[2.67]. 
Осы  Лозан  бейбіт  бітіміне  қол  қойылғаннан  кейін  үш  айдан  соң,  яғни  1923  жылы  қазанда 
Түркияда «Халықтық партия» құрылды, ал кейін ол «Халықтық-республикалық партия» деп аталып, 
оның төрағалығына Мұстафа Кемаль-паша тағайындалды. 1923 жылы 29 қазанда жаңа парламенттің 
шешімі  бойынша  түрік  мемлекеті  –  Түркия  республикасы  деп  жарияланды,  астана  Анкараға 
көшіріліп, осы күні түнде құпия дауыспен Түркия Республикасының бірінші президенті сайланды – 
Мұстафа Кемаль-Исмет-паша (Ататүрік). 
Елдің  ең  мықты  сүйеніші  жас  офицерлер  болды,  олар  Түркияның  республикалық  тарихының 
барлық кезеңінде Ататүріктің көзқарасына адалдықтарын дəріптейді. М.Кемаль қысқа уақыт ішінде 
реформа  жүргізуді  қолға  алды.  Реформаның  ең  басты  бағыты  етіп  -  елді  модернизациялау  қолға 
алынды. 
Барлық жақсы оларда бар деген мұсылман менталитетін жақсы білетін М.Кемаль реформаны тап 
осы діннен бастады. 
1924  жылы  3  наурызда  мəжіліс  халифатты  жою  туралы  шешім  қабылдады:  «Халиф  туралы 
баяндама. Республика мен үкімет билігінің негізгі тұжырымына сай халифат билік құрушы инстансия 
тұрғысынан жойылуы керек. Сұлтан-халифтың барлық отбасы мүшелері (144 адам, 36 ер, 48 əйел, 60 
бала)  Түркия  республикасының  территориясын  мекендеуге  тыйым  салынды,  заң  қабылданғаннан 
кейін  он  күннің  ішінде  елден  кетулері  керек.  Олардың  жерлері,  сарайлары  жəне  басқа  да  құрылыс 
мекендері,  сонымен  бірге  қазына-байлықтары,  құнды  заттары  мен  сұлтан  қазынасын  түрік  жерінде 
пайдалануға тыйым салды. Дегенмен сұлтан династиясының мүшелерінде құр алақан қалдырған жоқ. 
1924  жылы  4  наурыз  күні  таңсəріде  халиф  ІІ  Абдул-Хамид  жеңіл  көлікпен  Долмабахча  сарайынан 
Чаталжа  станциясына  жеткізіліп,  сосын  жүрдек  поездбен  Швейцарияға  жөнелтілді.  Осы  күні  діни 
істер жөніндегі зайырлы Басқарма ашылып, оның қызметі муфтидің қарамағына жүктелді[3.128].  
Осыдан  кейін  елдегі  маңызды  іс-шара  қоғам  мүшелерінің  еуропалық  үлгіге  «көшірілуі»  болды. 
1925  жылдары  басталған  іс-сапарларының  барлығында  М.Кемаль-паша  үнемі  еуропалық  киім  киіп 
жүрді.  Мəселен,  өзінің  арнайы  мəлімдемелерінің  бірінде:  «Түрік  республикасы  шейхтардың  немесе 
диуаналардың  елі  емес.  Дұрыс,  ең  ақиқат  жол  –  өркениетке  бастар  жол.  Өркениеттіліктің  бір  ғана 
талабы, бір ғана бұйрығы бар – адамшылдық, міне осы да жетіп жатыр». Айта кететін жəйттің бірі, 
Кемаль іс-сапарларының бірінен Анкараға оралған күні оны қарсы алғандардың барлығы еуропалық 
үлгіде киініп шыққан болатын.  
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
123 
Көріп  отырғанымыздай,  түрік  қоғамы  жаңа  модернизациялық  үдеріске  тез  үйренді,  дегенмен 
кемалистердің  зайырлы  реформаларға  қарсы  шыққандарға  ауыр  жазалар  қолданғанын  да  айта  кету 
керек. Шариғат заңдары жойылып, 1926 ж. Түркияда еуропалық үлгідегі азаматтық жəне қылмыстық 
құқықтар кодексі енгізілді. Тағы бір маңызды қадам, қоғамда əйелдер мен ерлердің құқығын теңес-
тіру,  көп  əйел  алуға  тыйым  салынып,  сонымен  бірге  некелесу  жəне  ажырасуда  əйелдер  мен  ерлер 
бірдей құқыққа ие болды. Еуропалық күнтізбе, бұрынғы араб қаріптерінің орнына латын қаріпі жəне 
фамилия енгізілді[3.201].  
Мұстафа Кемаль Ататүрік басшылығымен жүргізілген Түркияның реформасынан кейін экономика 
жəне қоғамдық өмір жандана түсті. Этатизм саясаты кезінде жəне буржуазиялық реформа барысында 
камализм  (ататюркизм)  идеологиясы  пайда  болды.  Кемализмнің  негізгі  принциптері  –  республика-
шылдық,  ұлтшылдық,  этатизм,  ланицизм  (исламды  мемлекеттен  жəне  халық  ағартушылығынан 
бөлу),  түрік  халқының  бірлігі,  революцияшылдық  (имамшылдық  жəне  реформаға  сенім  идеясы) 
қолға алынды[9]. 
 
1 RamazanTosun. Turkiyecumhuriyetitarihi (kurulusdonemi). – Kayseri, 1997. – 217 s. 
2 M. Akif Bal. Ataturk ilkeriveinkilaptarihi. – Ekim, 2001. – 379 s. 
3 Ataturk ilkeriveinkilaptarihi. – Ankara, 2011. – 438 s. 
4 Ушаков А.Г. Феномен Ататюрка. Турецкий правитель, творец и диктатор. – М., «Центрполиграф», 2002. 
– 197 с. 
5 Жевахов А. КемальАтатюрк. М.: Наука и культура, 2008.  
6  Згуровский  А.  Исторические  параллели:  «Турецкая  модель  от  Мустафы  КемаляАтатюрка».  //  Зеркало 
недели. 2005. №13.  
7 Киреев Н.Г. История Турции XX в. – М.: ИВ РАН: Крафт+, 2007.  
8 Мухаметдинов Р.Ф. Зарождение и эволюция тюркизма. – Казань.: изд. Татарстан, 1994.  
9 Реформы Ататюрка. // www.kultur.gov.tr  
 
Резюме 
Внутренняя политическая обстановка в Турции после первой мировой войны 
А.М. Сманова – к.и.н.., доцент 
(г. Алмат, Казахский государственный женскийпедагогический университет, e-mail:aigulsmanova@mail.ru) 
В  статье  рассматривается  реформы  Ататюрка  – серия  политических,  законодательных,  культурных,  эконо-
мических  и  социальных  изменений  превративших  Турецкую  республику в  нынешние  светское  национальное 
государство. Реформы были проведены во время правления Ататюрка в соответствии с идеологией Кемализма. 
Основная  суть  реформ  заключалась  в  насаждении  целого  ряда  западных  ценностей  и  достижений  в  турецком 
обществе. Политические  реформы  привели  к  столь  серьёзным  изменениям  в  обществе,  что  начало  исчезать 
множество  традиций  османского  общества,  а  в  итоге  была  пересмотрена  и  изменена  вся  система  общества 
бывшей  Османской  Империи. 
С  турецкого  языка AtatürkDevrimleri переводится  буквально  как «Революции 
Ататюрка». Эта серия реформ была настолько радикальна, что встречала часто непонимание и сопротивление 
общества,  а  воплощалась  в  основном  благодаря  однопартийной  властикемалистов,  а  также  благодаря  хоро-
шему военному контролю в стране. 
Ключевые
 слова: Антанта, реформа, Лига Нации, Мирное соглашение, «малодотурки». 
 
Summary 
Internal political situation in Turkey after the first world war 
A.M. Smanova – PhD Associated Professor 
(Kazakh State Women`s Teacher Training University, e-mail:aigulsmanova@mail.ru) 
The article discusses the reforms of Ataturk - a series of political, legal, cultural, economic and social changes have 
turned  the  Turkish  Republic  in  the  present  secular  nation-state.  Reforms  have  been  carried  out  during  the  reign  of 
Ataturk in accordance with the ideology of Kemalism. The main essence of the reform was the planting of a number of 
Western values and achievements in the Turkish society. Political reforms have led to such serious changes in society 
that began to fade many traditions of the Ottoman society, and eventually was revised and changed the whole system of 
society  of  the  former  Ottoman  Empire.  With  Turkish  Atatürk  Devrimleri  translates  literally  as  "Atatürk  Revolution". 
This series of reforms has been so radical that met often misunderstanding and resistance society and embodied mainly 
due to a one-party government of the Kemalists, and thanks to good control of the military in the country. 
Key words: Entente, reform, the League of Nations, the Peace Agreement, «molodoturki». 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
124 
УДК 247.11 
 
ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ПОЯС ШЕЛКОВЫЙ ПУТЬ: 
НОВАЯ ГЕОПОЛИТИЧЕСКАЯ КАРТА  
ЕВРАЗИЙСКОГО КОНТИНЕНТА 
 
Шаймарданова З.Д. – доктор исторических наук, доцент, Казахский университет 
международных отношений и мировых языков имени Абылай хана, Алматы  
Адамов Д. – магистрант 2 курса по специальности «Международные отношения», 
Казахский университет международных отношений и мировых языков имени Абылай хана  
 
Идею  Экономического  пояса  Шелковый  путь,  который  должен  соединить  Китай  со  странами  Европы  и 
укрепить сотрудничество с Азией и Африкой, глава КНР выдвинул еще в 2013 году. Речь идет о создании тор-
гового коридора для прямых поставок товаров с Востока на Запад на льготных условиях. Китай рассчитывает 
создать  транспортную  сеть  от  Тихого  океана  до  Балтики,  сократить  барьеры  для  торговли  и  инвестиций, 
расширить системы расчетов в национальных валютах. Однако реализация к
итайского инициативного 
 проекта 
сопряжена  с  рядом  рисков,  среди  которых  валютный  риск,  риски  банковского  сектора,  риски  экономической 
структуры,  общестрановые  и  политические  риски.  Эти  риски  обусловлены    политической  нестабильностью  в 
мировом  сообществе,  нарастанием  угрозы  исламского  терроризма, 
снижение  темпов  экономического  роста 
основных  торговых  партнеров, 
экономическим  спадом  в  Китае, 
падением  цен  на  сырье,    укрепление  доллара 
США. 
Сможет ли Китай реализовать эту инициативу? 
Ключевые  слова: 
Экономический  пояс  Шелковый  путь,  Казахстан,  Китай,  юань,  транспортная  инфра-
структура, глобализация, деглобализация. 
 
 
Экономический  Пояс  Шелковый  П
уть  (далее  -  ЭПШП)    вызывает  большой  интерес  политиков, 
политологов,  экспертов,  экономистов  всего  мира.  ЭПШП  вызывает  разные  мнения  и  точки  зрения, 
часто противоречивые, одновременно положительные и отрицательные, иногда нейтральные. Какое-
либо  общественно  и  экономически  полезное  действие  имеет  определенное  название,  например, 
форум, конференция,  саммит, съезд, генеральная ассамблея и т.д. ЭПШП имеет различные названия: 
и
нициатива, проект, политический проект, дипломатический проект, или просто ЭПШП.  
Общеизвестно,  что  в  рамках  ЭПШП  создается  новая  инновационная  инфраструктура:  новые 
скоростные  железные  дороги,  автодороги,  аэропорты,  порты  вдоль  всего  пути,  электросети  и 
оптоволоконные сети с привлечением широкого круга специалистов, т.е. будут созданы инструменты 
и средства 
для развития торговли.  
Но  з
а  всем  эти  стоит    новая  геостратегическая  реальность:  ЭПШП  свидетельствует  о  будущем 
Китая и развитии его отношений с евразийским и африканским континентами. Не зря появился такой 
иероглиф: 
«Некоторые  китайские  аналитики  любят  приводить  пример  иероглифа  «介  »  (  jie  »),  что 
означает  «между»  для  объяснения  положения,  в  которой  «срединная  страна»  (называние  Китая  в 
древности  -  З.Д.Ш.,  Д.А.
)  представляется  как  «основа,  база,  главное»:  в  верхней  части  иероглифа  
похожий  на  крышу  элемент,  левый  элемент  –  это  ЭПШП,  правый  элемент  –  Морской  путь 
Шелкового  Пути  в  XXI    веке,  нижний  элемент  –  коридор  Китай (Синьцзян)  –  Пакистан,    и  другой 
коридор - Китай (Юннань) – Мьянма-Бангладеш-Индия. И все два  направления  ориентированы на 
африканский континент» [1].  
Во  внешнеполитической мысли  китайцев есть фундаментальная  категория – это западный край 
до Каспийского или Средиземного морей или Си Юй. Земля, куда ступила нога китайца. Это много-
вековое понятие, которое зародилось с началом развития Шелкового пути, когда китайские торговцы 
с  товаром  двигались  в  западном  направлении,  останавливаясь  в  разных  местах  и  считая  эти  места 
своими, несмотря на то, что там проживали автохтоны, т.е. местное население.   
Китайская сторона выделяет в инициативе ЭПШП четыре основные позиции:  
1.  Содействие  процессу  глобализации,  которая  будет  усиливать  интеграционные  процессы  в 
политике, экономике и культуре. При этом развивающиеся страны не останутся в стороне от развития 
для того, чтобы развитые страны не  поглотили торговлю  развивающихся стран.  
2. Создание новых инструментов экономического развития, используя экономическое сообщество 
Азиатско-Тихоокеанского региона и европейскую экономику, между которыми расположены богатые 
природными  ресурсами  страны,  т.е.  центральноазиатские  государства.  Новые  инструменты  эконо-
мического  развития  будут  содействовать  решению  проблем  бедности  и    борьбе  с  ней,  и,  как 
следствие, улучшать качество жизни населения вдоль всего пути. 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
125 
3. Позитивная энергия различных цивилизаций будет содействовать развитию взаимной толерант-
ности вдоль всего пути, исходя из  многообразия культур и религий, поддерживая открытость мысли. 
Китайская  культура,  основанная  на  мировоззрении  Конфуция,  требует  «воспитывать себя,  затем 
воспитывать  других людей».  Влияние  китайской  политической философии  и  китайской  культуры  – 
главный инструмент Китая: мысль  направлена внутрь себя, толерантность – вне себя.  
4.  Содействовать  развитию  мира  и  безопасности,  т.к.  сотрудничество  в  области  экономической 
политики укрепит блок социальных вопросов, обеспечит социальную занятость населения на протя-
жении пути, создаст механизмы обеспечения региональной безопасности. 
Китайские политики и экономисты единодушны в том, что в случае успешной реализации проекта 
будет  создана  громадная  экономическая  зона  в  контексте  охвата  населения,  развития  общей 
экономики  и  потенциала  евразийского  континента.  Ускорение  развития  евразийского  континента 
станет одним из главных инструментов мирового экономического развития, что выгодно и Китаю и 
всему миру.  
Китайская сторона оценивает ЭПШП   как инновационный проект по двум ключевым параметрам:   
1.  Позитивная  энергия  экономических  реформ  Китая.  Проект    отличается  не  только  в  смысле 
дипломатии  по  принципу  «заимствования  внешних  ресурсов».  Проект    показывает,  что  его  реали-
зация – это открытость Китая в международной  системе на протяжении уже 30 лет, строительство 
что-то вроде «международной справедливости», содействующей  общему развитию всех стран мира, 
разделяя дивиденты от этого развития.  
2. Создание нового типа культурного сотрудничества со странами вдоль всего пути, несмотря на 
политические,  идеологические  и  экономические  различия,  когда  вновь  заиграют  и  засияют  Тараз, 
Самарканд, Ташкент, Баку, Бухара, как это было много веков тому назад. В ходе реализации проекта 
Китай следует политике открытости, равенства и разделения.  
В последнее время все чаще стали отрицательно говорить о глобализации, которая ведет к потере 
части  национального  суверенитета,  негативному  влиянию  на  этнические  и  культурные  процессы, 
усиливаемые  актами  исламского  терроризма,  свидетелями  которых,  к  сожалению,  мы  становимся. 
Эти антиглобалистские настроения заставляют Пекин волноваться,  т.к. антиглобалисткие настроения 
вредят  имиджу  страны,  бенефициару  глобализации.  Филиппинский  политолог,  выпускник  Принс-
тонского  университета  УолденБелло,  которому  приписывается  авторство  деглобализации,  считает, 
что  деглобализация  должна  заменить  неолиберальную  глобализацию,  процессы  которой  усиливают 
социальную  напряженность  и  деформирует  национальную  экономику,  привод  к  частичной,  а  то  и 
полной потере государственного суверенитета. 
Во  второй  половине  ХХ  в. 
Китай  стал  мировым  поставщиком  рабочей  силы,  создавая  кризис 
трудовых ресурсов в развитых капиталистических странах, которые переносили свои предприятия в 
Китай.
Создание  инфраструктуры в рамках ЭПШП в виде  строительства новых железнодорожных и 
морских маршрутов, аэропортов и автодорог в Европу  уже направлен на экспорт китайской модели 
развития. К
итайское правительство с уверенностью говорит о том, что  реализация ЭПШП принесет 
определенные выгоды для
  развивающихся  стран.ЭПШП  свидетельствует  о    нео-институционализме 
экономических отношений и о новых их инструментах, содействующих  решению проблем бедности 
и    борьбы  с  ней,  улучшению  уровня  жизни  населения  вдоль  всего  Шелкового  пути. 
Проект  займет 
десятилетия,  расходы  будут  составлять  сотни  и  миллионы  миллиардов  долларов,  отдача  и  резуль-
тативность также рассчитана  через десятилетия.
 
В настоящее время вектор китайской экономической политики меняется: из поставщика рабочей 
силы он превратился в крупного инвестора.  
С 2008 годакитайское правительство усилило и увеличило инвеститионную политику. Инвестиции 
Китая превосходят инвестиции США, Франции и Германии в суммарном объеме. Объем китайских 
инвестиций составляет 45%,  из которых ¼ часть направлена на развитие инфраструктуры.  Еще одна 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: