Резюме   Казахстанская модель межэтнического согласия

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
223 
ƏӨЖ 169-875 
 
ҚАЗАҚЫ МҰСЫЛМАНДЫҚ ДƏСТҮР:  
ЭПОСТАҒЫ САКРАЛЬДЫҚ ИДЕЯЛАР МЕН КЕЙІПКЕРЛЕР, ҚЫДЫР АТА БЕЙНЕСІ 
 
Н.Д. Нұртазина – тарих ғылымдарыны  докторы, ?л-Фараби атындағы  аз У-ні   аза<стан 
тарихы кафедрасыны  профессоры,nazira.nurtazina@mail.ru 
Л.М. Хасанаева – тарих ғылымдарыны  кандидаты, ?л-Фараби атындағы  аз У-ні    аза<стан 
тарихы кафедрасыны  доценті, Leila_hassanaeva@mail.ru 
 
Қазақы мұсылмандық дəстүрдің мазмұнын ашу үшін эпос үлгілерін жаңа ракурста қайта қарау қажет. Кеңес 
дəуірінде қазақ халқының рухани мəдениетіне тəн образдар мен түсініктер жасанды түрде шаманизмге телініп, 
əдейі  исламнан,  сопылықтан  ажыратылды.  Ауыз  əдебиеті  мен  қазақ  ақындарының  əдеби  мұрасына  қазіргі 
заманғы ғылыми-объективті талдау ислам дінінің халықтың дүниетанымындағы басымдығын анықтайды. Қазақ 
эпосында  мұсылмандық  фатализм  айрықша  нақтыланады,  жырларда  ислами  сипаттағы  «баталар»  беріледі. 
Халық  ауыз  əдебиетінде  жағымды  кейіпкерлер  «қырық  шілтеннің»,  «ғайып-ереннің»,  «ғаусыл-ғиас»  сынды 
жасырын  рухтардың  қорғауында  болады.  Бұл  құпия  болмыс  иелері  жайлы  түсініктер  қазақтар  санасына 
Сопылықтың  ықпалымен  енген.  Əулие  Қызырға  деген  сенімнің  барлық  түркі-мұсылман  халықтарының 
мəдениетіне,  халықтың  əдет-ғұрпына,  салт-дəстүріне,  дүниетанымына  ықпалы  өте  зор  болды.  Қыдыр  Ата 
образы  генетикалық  тұрғыдан  исламмен  байланысты,  себебі,  бұл  мифтік  кейіпкер  Алланың  бұйрығын 
жеткізуші болды. 
Түйін  сөздер:  тарих,  мəдениет,  дін,  қазақы  мұсылмандық  дəстүр,  каһарнмандық  эпос,  сакральдық 
кейіпкерлер, руханият, əулие, пір, ғайып-ерен, құт 
 
 
Қазақы мұсылмандық дəстүрдің мазмұнын ашу үшін эпос үлгілерін белгілі ракурста қайта қарау 
қажет.  Сонымен  қатар,  бірқатар  сакральдық  бейнелер  (мысалы,  Қыдыр  Ата)  объективтік  тұрғыда 
зерттеуді талап етеді, себебі кеңестік (маркстік) тəсілдеме бойынша Қорқыт Ата, Қыдыр ата, «аруақ», 
т.б.  қазақ  халқының  рухани  мəдениетіне  тəн  образдар  мен  түсініктер  шаманизмге  телініп,  əдейі 
исламнан,  сопылықтан  ажыратылды.  Шын  мəнінде  фольклордың  барлық  жанрларының  идеялық-
дүниетанымдық  жəне  моральдық  құндылықтар  тұрғысынан  Қасиетті  Құранмен,  Хадистермен,  сон-
дай-ақ  түркі-мұсылман  дəстүрімен  идеялық  һəм  аксиологиялық  жағынан  байланыстарын  нақты 
мысалдар арқылы көрсету аса маңызды.  
Əлбетте,  ауыз  əдебиеті  мен  орта  ғасырларда  өмір  сүрген  қазақ  ақындарының  əдеби  мұрасына 
қазіргі заманғы ғылыми-объективті талдау ислам дінінің халықтың дүниетанымындағы сөзсіз басым-
дығын анықтайды. Эпоста батыр күш-қайратты ас пен ұйқыдан ғана жинамайды, ол тылсым сыртқы 
күш  –  Құдайдың  қуатынан  алады.  "Бермесең,  өзің  қуат,  Құдайым-ай,  Мен  жалғыз,  өзің  жалғыз,  бұ 
қалмақ көп" [1, 144 б.]. Ер Тарғын қалмақ батырымен жекпе-жекте Алладан жарылқау тілеп, қасиетті 
бабаларының  рухын  еске  алады:  "Желігіп  келген  Ер  Тарғын  Алла  дейді,  ақырды,  Аруағын  судай 
сапырды, Иə, бабам, дей берді" [2, 196 б.]. 
Жалпы, күні бүгінге шейін ғылыми-көпшілік əдебиетте «аруақ» сөзі мен қазақ дəстүрінде аруақ-
тарға  сыйыну  көп  жағдайда  дұрыс  түсіндірілмей  келеді.  Түптеп  келгенде  бұл  монотеизмнен  адасу 
болмаса керек. Іс жүзінде, қазақ батыры алдымен Аллаға сыйынды, əрқашан Алла тағаланы жəрдемге 
шақырды. Ал аруақтың атын атау (мысалы «Абылай!») өзінен алдыңғыларды тағы да бір мəрте еске 
алып,  олардың  ерлігін  қайталауға  бел  байлауды  танытты;  бұл  өзінің  жеке  басы  («эго»)  мен  биоло-
гиялық  тұрпатын  оларға  еліктеуге  бағындыруды,  осылайша,  шешуші  сағатта  өзінің  бойындағы  бар 
күш-қуатын жинап, төтенше жағдайда рулық жəне ұлттық «жадын» іске қосу, генетикалық əлеуетін 
жұмылдыру технологиясын білдірген сияқты.  
Қазақ  эпосындағы  мұсылмандық  фатализм  (жазмышқа  -  маңдайға  жазылғанға  сену)  айрықша 
нақтыланады: зұлымдықты жеңу, əділдіктің салтанат құруы Алланың əмірімен болатын іс, ал күрес-
тің жеңіспен, батырлардың басындағы жағдайлардың сəтті аяқталуы тек жоғары жақтың қалауымен 
ғана жүзеге асады. Мұсылман халықтарының ауыз əдебиетіндегі мифтік кейіпкерлердің ерекше рөлін 
атай келіп, Н.Ибрагимов іс жүзінде халықтың «шығармада «сираның» өмірде болған басты кейіпкері 
-  батырмен  бірге,  одан  да  қайратты,  батырдың  басындағы  оқиғалардың  сəтті  аяқталуына  кепілдік 
жасаушы ерен күш иесін көрсетуге тырысқанын» жазды [3, 174 б.]. Шындығында, эпостағы қасиетті 
Қызыр,  батырлар  пірі  Баба  Түкті  Шашты  Əзиз,  шілтен,  аруақ  –  қазақ  халық  ауыз  əдебиетіндегі 
Алпамыс,  Қобыланды,  Ер  Тарғын  жəне  т.б.  батырлардың  өзінен  асып  түспесе  кем  түспейтін  ірі 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
224 
кейіпкерлер.  Бұл  шығармаларды  көшпелі  қазақтардың  өздері  тура  солай  қабылдаған.  Ислами 
дүниетаным мен жоғарыдан бұйырылған тағдырға сену барлық танымал қазақ батырлар жырының өн 
бойында  кездеседі.  «Эпостың  басында  батырдың  дүниеге  келуі  əдетте  түрлі  табиғаттың  тылсым 
күштерінің  қатысымен,  күтпеген  оқиғалармен  қатар  жүреді,  сəбидің  туатынын  алдын-ала  қариялар 
болжайды,  табиғат  апаттары  көбейіп,  дауыл  соғады,  аспаннан  жауын  орнына  тас  жауады,  жер 
сілкініп, шілдеде жер бетін қар басып тастайды т.с.с. Бұл тəрізді гиперболада (үдету) маңызды руха-
ни  сəт  жасырылған  –  батырдың  тууына  ғарыш,  аспан  мен  жер  қатысады.  Осы  ғарыштық  мотивтер 
арқылы  дəстүр  бойынша  Құдайдан  аруақтар  жебеуімен  бала  тілеу,  ұзақ  уақыт  бойы  ораза  ұстау, 
қасиетті жерлерге барып түнеу жəне т.б. түсіндіріледі» [4, 39 б.] .  
Барлық каһармандық эпос үлгілерінде болашақ батырдың ата-анасының ұзақ уақыт бойы баласыз 
болуы,  Аллаға  сыйынып,  қасиетті  бабалар  рухына  жалбарынып  бала  сұрауы,  құрбандыққа  мал 
шалуы,  аш-жалаңаш,  кедей-кепшікке  садақа  таратуы  –  бұрын  түсіндіріліп  келгендей  мəн-мағынасы 
жоқ қандай да бір «ертегі-сымақ» емес. Сөз етілген сюжеттер қазақтардың санасында ұлы оқиғалар-
дың  алдын-ала  болжанатындығы,  Алланың  рахымы  мен  мейірімінің,  руханият  əлемінің  көз  алдын-
дағы  физикалық  əлемнің  бастапқы  себебі  екендігі,  сонымен  бірге  кез  келген  тектілік  пен  жарқын 
бастаудың қиындық пен құрбандық арқылы ғана келетіні жайлы идеялардың берік орнағанына дəлел 
болады.  
Əдетте  бақытсыз  əке-шешенің  дұғасы  мен  жалбарынуына  жауап  ретінде  олардың  өңінде  немесе 
түсінде  Алланың  қалауын  орындаушылар–  қасиетті  Қызыр  ата,  сондай-ақ  халық  мифологиясы  мен 
сопылық мистицизмге сай пір, машайық, шілтен, ғайыб-ерен, ғаус-ул-ғиас жəне т.с.с. түрлі əулиелер 
келеді.  Олар  дəстүрге  сай  «бата»  береді  –  дұға жасайды.  Өзінің  мазмұны мен  рухына  қарай  «бата» 
таза ислами сипатқа ие. Жырдағы оқиғаның сəтті аяқталуы қасиетті қариялар, батырдың ата-анасы-
ның  батасының  қабыл  болуы  –  рухани  күші  арқасында  орындалады.  Мəселен,  «Қыз  Жібек»  лиро-
эпосындағы  бата  үлгісі  [5]:  "Бақытын  ашқын  баламның  Жаратқан  Алла  бір  Құдай.  Патшасысың 
Құдая,  Он  сегіз  мың  ғаламның.  Құрметі  үшін  кəламның  Қызыр  Ілияс,  қырық  шілтен  Балама  менің 
нəзір  сал.  Адасса жолдан  жаңылып,  Тура  бастап  жолға  сал.…Ғауас-Ғияс  əулие,  Бахауддин,  қолыңа 
ал.… Жүмла ғайып-иранлар Медеткер болғын балама!".  
«Қамбар  батыр»,  «Қобыланды  батыр»,  «Алпамыс  батыр»,  «Ер  Сайын»,  «Ер  Тарғын»  жəне  басқа 
эпос батырлары Қызыр-Баба, Баба Түкті Шашты Əзиз, «жеті пір», «кəміл пірлер», Мұхаммед пайғам-
бардың  өзі,  əділетті  халифалар  сияқты  архетиптік  сана  иелерімен  қарым-қатынас  жасайды,  соңғы-
лары  батырдың  түсіне  еніп,  бата  береді.  Əйелдер  пайғамбардың  қызы  Бибі  Фатиманы  өнеге  тұтып 
ерекше ықыласпен еске алады. Əзірет Сұлтан - Йасауи, Зеңгі баба, Бахауддин есімдері жиі кездеседі. 
«Алланың  досты  Мұхаммед  тек  тапсырдым  қолыңа»,  «Бибі  Фатимаға  тапсырдым»,  «алты  ағамның 
соңына шахит кебінін киейін, Бибі Фатима піріміз Қосайды саған тапсырдым», «Алла көмек берген 
соң  Пірлер  қолмен  сүйеді»  тəрізді  дұға-тілектер  жиі  айтылады.  Ең  қиын  шешуші  сəтте  көмекке 
батырлардың пірі Баба түкті Шашты Əзиз келеді [6, 174 б.].  
Қазақ  эпосында,  жалпы  халық  ауыз  əдебиетінде  жағымды  кейіпкерлер  «қырық  шілтеннің», 
«ғайып-ереннің», «ғаусыл-ғиастың» қорғауында болады. Бұл құпия болмыс иелері жайлы түсініктер 
қазақтар санасына сопылықтың ықпалымен енген. Шілтенді кейде «ғайып ерен» деп те атаған, оның 
парсы тіліндегі мағынасы – «жасырын достар (жарандар)». Құпия адамдардың бұл тобының, «Құдай-
дың сүйіктілерінің» сопылық, кітаби атауы - «риджəл əл-ғаиб» (араб т.) – «жасырын қасиетті (адам-
дар)» [7].  «Алпамыс» эпосында қырық шілтеннің ғажайып көмегі жайлы былай делінеді: "Сол уақыт-
та батырға Атса мылтық өтпеді, Шапса қылыш кеспеді, Ғайып-ерен қырық шілтен Қолтықтап сүйеп 
демеді" [6, 208 б.].  
Қазақ ауыз əдебиетінде, соның ішінде батырлар жырында əулие Қызырдың (Хидр, Қыдыр, Қыдыр 
Ата,  Қызыр  пайғамбар)  образы  ерекше  орын  алады.  «Хадир,  Хидр,  Хизр  –ауызша  аңыздар  мен 
мұсылман  кітаби  дəстүрінің  персонажы»  [8,  58  б.].  Қызыр  түркілік  исламда  жəне  жалпы  алғанда 
ортағасырлық  мұсылман  дəстүрінде  Иса,  Ілияс,  жəне  Ыдырыс  пайғамбарлармен  қоса  «мəңгі»  төрт 
пайғамбардың  бірі  саналды.  Сонымен  бірге  кейде  Ілияс  пен  Қызыр  екеу  емес  бір  (тұлға)  болып  та 
саналады.  Сол  кездегі  мұсылмандардың  түсінігі  бойынша  Қызыр  «тірі  суды»  немесе  «өмір  суын» 
(Аб’у хайат) ішкен жəне Қиямет күнге дейін өмір сүре береді. Кейде оны пайғамбарларға теңестірген, 
сол  себепті  есіміне  қоса  «алейһиссалəм»  тіркесін  бірге  айтқан.  Тағы  да  бір  түсінік  бойынша,  ол 
əулиелердің əулиесі, барлық сопылардың басшысы саналады. Түр-түске байланысты наным бойынша 
Қызыр жүріп өткен немесе отырған жерде бірден көк шөп шығатын болған, соған байланысты оны 
бала  күнінен  Қызыр  (Қыдыр)  атаған,  ал  «хидр»  сөзі  араб  тілінде  «жасыл»  түсті  атау  үшін 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
225 
қолданылады. Қалай болған күнде де Қызырға деген сенімнің барлық түркі-мұсылман халықтарының 
мəдение-тіне,  халықтың  əдет-ғұрпына,  салт-дəстүріне,  дүниетанымына  ықпалы  өте  зор  болды  [9]. 
Қызыр қазақ халқы үшін адамдарға Құдай жолдаған құтты, бақыт пен амандықты, ырыс пен байлық-
ты жеткізуші болып табылды. Қызырды құрметтеу, қасиетті қарияға сену, оның келуін күту, жолау-
шының, қонақтың, пақырдың арасынан оны танымай өткізіп алудан қорқу – мұның барлығы халық-
тың мінез-құлқына аса жағымды əсер етті. Қазақ халқының қонақжай дəстүрінің идеялық астарында 
Қызырды, оның адамдардың жанын сынау үшін жаһанды аралап жүретіні жайлы көпшілікке тараған 
мұсыл-мандық сенім жатты.  
Тасаууф  (Сопылық)  əдебі  халыққа  əр  адамның  бойынан  ықтимал,  жасырын  тұрған    «Қызырды» 
көрудің қажеттігін үйретті, осыдан «Қырықтың бірі Қызыр», «Əркімді көрсең Қыдыр біл, əр кещені 
қадір  біл»,  т.б.  мақал-мəтелдер  халық  арасына  кең  тарап  кеткен.  Халықтың  Қызырға  деген  сенімі 
мұсылмандық əдеп дəстүрлеріне аса үлкен ықпалын тигізді, исламның моральдық-адамгершілік қағи-
даларын  дарытты.  Қызыр  жайлы  қазақ  ертегілерінде,  эпоста,  мақал-мəтелдерде,  əндер  мен  айтыс-
тарда жиі айтылады. Қызыр есімі дəстүрлі бата беру кезінде де міндетті түрде аталады: "Бақ қарасын, 
Қыдыр  дарысын",  "Жорытқанда  жолың  болсын,  жолдасың  Қыдыр  болсын  "  жəне  т.б.  Қазақтар 
арасында қасиетті тұлғаның есімінің туынды түрлері жиі кездескен: Қыдырбай, Қыдырғали, Қыдыр-
келді жəне т.б. "Қырықтың бірі – Қыдыр" деген қазақ мəтелінің мағынасына келсек,  ол Тасаууф ілімі 
бойынша  Қызыр  «абдалдар»  («шілтен»)  басында  тұрады  деген  түсініктен  туған,  жоғарыда  айтыл-
ғандай, олардың саны - қырық.  
Қыдырдың негізгі «қызметі» – барлық жерде адамдарға жəрдемге келу: оларды тура жолға салу, 
қауіп-қатерден құтқару, адасқандарға жол нұсқау, бақыт пен сəттілік сыйлау. Басқа да «көзге көрін-
бейтін жарандар» (ғайып ерен) тəрізді Қыдыр əулиенің қолынан да түрлі ғажайыптар келеді-мыс: кез 
келген жерде – құрлықта да суда да пайда бола кетеді немесе ғайып болады, төніп тұрған ажалдан 
құтқарады,  апаттың бетін қайтарады, өлілерге жан бітіріп, судың үстінде жүреді, т.с.с. Қыдыр Ата 
адамдарға əр түрлі: жануар, құс, сəби, бозбала немесе қария бейнесінде келуі мүмкін. Қазақтар мен 
басқа  мұсылман  халықтарының  ауыз  əдебиетінде  Қызыр  көп  жағдайда  ақбоз  ат  мінген  сымбатты 
жігіт,  тіпті  батыр,  ал  кейде  қария,  сирек  жағдайда  үстінде  ақ  немесе  жасыл  түсті  шапан,  қолында 
қамшы не найзасы бар түйе мінген ақсақал бейнесінде келеді [10].  
Қазақ  халқының  түсінігі  бойынша  Қыдыр  да  басқа  адамдар  сияқты  ас-су  ішіп,  ұйықтайды,  тіпті 
бірненше  рет  үйлі-баранды  болған,  адамдар  арасына  жиі  қонаққа  барып,  олармен  сұхбат  құрып 
отырған. Əр бес жүз жылда оның дене мүшелері өзгеріп (жаңарып) отырады-мыс. Бір адамға ол кей 
жағдайда  бір  емес,  екі  немесе  үш  рет  те  келуі  мүмкін,  алайда  ол  əр  жолы  əр  жағдайда,  əр  түрлі 
кейіпте  көрінеді.  Сондай-ақ  Қызыр  адамның  түсіне  де  енуі  мүмкін.  Үйге  Қызыр  келіп  кеткеннен 
кейін мал өсіп, байлық артады, көптен күткен нəресте дүниеге келіп, қайғының ізі суиды. Көпшілік 
Қызыр Ата адамдарға күш-қуат беріп, сұлулық, даналық дарытады деп сенді. Көп жағдайда ол адам-
дардың ислам дінін қабылдауына батасын береді. Қыдыр қиындық көріп жүрген,  ауыртпалыққа тап 
болған, басына қайғы түскен, соғысып жатқан жəне т.б. жандарға жəрдемдеседі. Қызырдың дəл осы 
қыры қазақ ауыз əдебиетінде жан-жақты сипатталады.  
Сакральдық бейне Қыдыр Атаның аса күрделілігіне, канондық ислами теология тұрғысынан қара-
ғандағы қайшылығына қарамастан, қазақ халқының біртұтас сенімі мен түсінігі бойынша Қыдыр Ата 
түптеп  келгенде  (генетикалық  тұрғыдан)  исламмен  байланысты,  себебі,  бұл  мифтік  кейіпкер  Алла-
ның бұйрығын жеткізуші болды, Жаратушының кез келген жерде, кез келген адамға көрсете алатын 
шексіз құдіреті мен рахымын танытып отырды. Қазақ халқының ауыз əдебиетінің мазмұнына мұқият 
жəне  еш  бұрмаламай,  өз мəнінде  талдау  жасағанда  Қорқыт  Ата  немесе  Қыдыр  Ата  Алланың  өзінің 
жаратқан құлдары (қызметшілері) екені жайындағы маңызды түсінік туады. Олар өз ойлары немесе 
шешімі бойынша емес, Алланың қалауына сай əрекет етеді. Тек  кеңестік дəуірдегі фольклор-тану-
шылар басқа да сакральдық кейіпкерлер сияқты Қыдыр Атаның бейнесін адам танымастай өзгертіп, 
шаманизммен байланыстыруға тырысты.  
Тағлымды  қазақ  аңызы  бойынша  Қызыр  Ата  əлдебір  адамның  үйіне  «жіберіледі»,  ал  үйдің  иесі 
оның  көңілен  шықпайды,  ол  сонда  да  сабырлық  танытып,  «мен  бұл  адамның  үйіне  не  үшін  жібе-
рілдім екен?» деп ойлаумен болады. Түптің түбінде ақиқат айқындалады: бұл өзі соншалықты оғаш, 
əрі  тартымсыз  адамның  тек  бір,  алайда  өте  мықты  артықшылығы  бар  екен  –  ол  өзінің  науқас  кəрі 
анасын аса құрметтейтін болып шығады. Əлгі адам əдепті бұзып, қонақты – Қызырды күттіріп қояды, 
алдымен көрші бөлмеде төсек тартып жатқан зағип анасының халіне алаңдап, оның ас-суын беруді 
дұрыс  деп  санайды.  Аздан  соң  Қызыр  сол  жақтан  шыққан  кейуананың  даусын  естиді:  «Жарығым! 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
226 
Алла саған разы болсын! Бақ қарасын, Қыдыр дарысын!». Сонда қасиетті Қызыр Ата істің байыбына 
барады...[10]. Яғни, қалың бұқара санасы Қызыр Атаны өз бетімен дала кезіп жүрген сиқыршы біреу 
ретінде оның бейнесін белгілі дəрежеде бұрмалағанмен, классикалық теософиялық дəстүрде Қызыр 
Ата – о бастан «Алланың досы», Құдайдың адал қызметші жəне ол тəуелсіз (автономды) тұлға болған 
емес.    
 
1
 
КAпеев М.-Ж. Екі томды<. 2 т. – Алматы: Ғылым, 1992. – 224 б. 
2
 
Ел <азынасы – ескі сAз (В.В. Радлов жинаған <аза< фольклорыны  Cлгілері). – Алматы: Ғылым, 1994. – 
615 б.  
3
 
Ибрагимов Н. Культ святых в исламе по арабским источникам XII – XIV вв. // Ислам в истории народов 
Востока.  – М.: Наука. 1981. – С. 170–176. 
4
 
Жаксылыков  А.Ж.  Сравнительная  типология  образов  и  мотивов  с  религиозной  содержательностью  в 
произведениях казахской литературы. Эстетика, генезис. – Алматы:  аза< университеті, 2013. – 362 с.  
5
 
Кыз Жибек / Под ред. М.О. Ауэзова и Н.С. Смирновой. – Алма-Ата: АН КазССР. 1963. – 337 с.  
6
 
А<сауыт . Батырлар жыры. 1 том. – Алматы: Жазушы, 1977 – 365 б. 
7
 
Андреев  М.С.  Чильтаны  в  среднеазиатских  верованиях.  –  Ташкент:  Изд.  Об-ва  для  изучения  Таджи-
кистана, 1927. – 17 с. 
8
 
Ал-Хадир // Ислам на территории бывшей Российской империи. – Вып. 2. – М.: Восточная литература 
РАН, 1999. – С. 91-93. 
9
 
Ahmet  Yasar  Ösак.  Islam  –  Türk  inanclarinda  Hisir  Yahut  Hisir-Ilias  kültü.  Ankara:  Universitesi  basimevi, 
1985. –  229 s.  
10
 
Авторларды  далалы< этнографиялы< материалдарынан (2014 ж., Жетісу A ірі). 
  
 
Резюме 
Казахская мусульманская традиция: сакральные идеи и персонажи эпоса, образ Кыдыр Ата  
Нуртазина Н.Д. – доктор исторических наук, профессор кафедры истории Казахстана  
КазНУ им. аль-Фараби 
Л.М. Хасанаева – Кандидат исторических наук, доцент кафедры истории Казахстана  
КазНУ им. аль-Фараби. Leila_hassanaeva@mail.ru 
Для раскрытия духовного содержания казахской мусульманской традиции необходимо посмотреть в новом 
ракурсе  образцы  эпоса.  В  советский  период  образы  и  представления,  характерные  для  казахской  духовной 
культуры, искусственно  привязывались  к шаманизму  и сознательно  отделялись  от ислама и суфизма. Совре-
менный научно-объективный анализ фольклора и литературного наследия казахов показывает доминирование 
ислама в народном мировоззрении. В казахском эпосе четко проявляется мусульманский фатализм, в сказаниях 
звучат  благословения  –бата  исламского  образца.  Персонажи  фольклора  оказываются  под  защитой  «кырык 
шилтен»,  «гайып ерен»,  «гаус ал гиас»  и других тайных духов. Представления об этих существах проникли в 
казахское  сознание  под  влиянием  суфизма.  Вера  в  святого  Хизра  (Кызыр)    оказала  огромное  влияние  на 
культуру,  обычаи,  традиции  и  мировоззрение  всех  тюрко-мусульманских  народов.  Образ  Кыдыр  Ата  генети-
чески связан с исламом, т.к. данный мифический персонаж выступает посланником Аллаха.  
Ключевые  слова:  история,  культура,  религия,  казахская  мусульманская  традиция,  героический  эпос, 
сакральные персонажи,  духовность, святой, пир, гайып-ерен, кут. 
 
Summary 
Kazakh Muslim tradition: sacred ideas and epic characters, the image of Kydyr Ata 
Nazira D. Nurtazina - Doctor of History, Professor of Al-Farabi Kazakh National University 
Leiyla M. Hassanaeva - Assistant Professor of Al-Farabi Kazakh National University, Leila_hassanaeva@mail.ru 
In order to disclosure the spiritual content of the Kazakh Muslim tradition it is necessary to take a look at the epic 
samples from a new perspective. In the Soviet period images and ideas that are typical of the Kazakh spiritual culture, 
artificially were linked with Shamanism and consciously separated from Islam and Sufism. Modern objective analysis 
of folklore and literary heritage of the Kazakhs shows the dominance of Islam in the national outlook. The Kazakh epos 
clearly manifested Muslim fatalism, in the tales Islamic blessing –«bata» samples are  sounded. Folklore characters are 
protected  by  "Kyryk  Schilten",  "Gayyp  Eren",  "Gaus-al  Gyass"  and  other  mysterious  creatures.  Ideas  about  these 
creatures  infiltrated  into  Kazakh  consciousness  under  the  influence  of  Sufism.  Faith  in  St.  Khizr  (Kyzyr)  had  a  huge 
impact  on  the  culture,  customs,  traditions  and  worldview  of  Turkic-Muslim  peoples.  Image  of  Kydyr  Ata  genetically 
connected with Islam, because this mythical character is considered as messenger of Allah. 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: