Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, № 1 (55), 2016 ж.
–
дауыстың (салдырдың деуге де болады) қатысына қарай үнділер, ұяңдар, қатаңдар болып
жіктелген, ұяңдар мен қатаңдарды үнсіздер деуге болатыны ескертілген. Анықтама түгелдей
перцепциялық (естілім) тұрғысынан берілген: «Үнділерде дауыс (тон) басым да, салдыр аз; ұяңдарда
керісінше, салдыр басым да, дауыс аз болады. Ал қатаң дауыссыз тек салдырдан жасалады (яғни
оларға дауыс қатыспайды)». Егер анықтама артикуляциялық тұрғыдан берілген болса, онда дауыс
желбезегінің қатысына сүйенген болар едік.
–
дауыссыздарды айтылу (ауаның шығу) жолына қарай шұғыл (эксплозив), ызың (фрикатив), діріл
болып жіктелген. Анықтама артикуляциялық тұрғыдан берілген: «Шұғыл фонемаларды айтқанда
дыбыстау мүшелері біріне-бірі жабысып, ауа кілт үзіледі де, содан соң шұғыл қайта жалғасады. Ал
ызыңдарды айтқанда дыбыстау мүшелері бір-біріне жуысып, ауаның жолын барынша тарылтады,
бірақ ауа бір жола үзілмейді, сыздықтап, сүзіліп шығады. Діріл дауыссыз тіл ұшының дірілдеуінен
пайда болады». Дәстүрлі артикуляциялық анықтамалар мен дәстүрлі атаулар кеңінен пайдаланылған.
–
жасалу немесе айтылу (артикуляциялық) орнына қарай ерін (лабиаль), тіл (лингваль), көмей
(фарингаль) болып жіктелген. Мұнда да анықтама ерін қатысына байланысты ғана артикуляциялық
тұрғыдан берілген: «Еріндіктерді айтқанда екі ерін біріне-бірі жабысып немесе дөңгелене жуысып
тұрса, ерін мен тіс дыбыстарында астыңғы ерін үстіңгі (күрек) тіске жуысады» [1, 144 б.]. Әрі қарай
тіл дыбыстары тіл алды,
тіл ортасы, тіл арты болып іштей таратылады.
Кірме «тіс-ерін» дауыссыздары туралы жоғарыда жан-жақты айтылған. Ал
қ/к, ғ/г дауыссыздары-
ның артикуляциялық ерекшеліктеріне қарамай, тіл арты тобына енгізілгені ойландырады. Олардың
артикуляциялық моделі (1-сурет) жасалу орындарының әртүрлі екенін көрнекі дәлелдейді
(артикуляциялық анықтамасы соңғы бөлімде жан-жақты талданады). Бұл жерде олардың жасалу
орнына (тілішік/тіл орасы) қатысты бір жіктелім топқа ене алмайтындығын көрнекі бейнелеп қана
өттік.
Сөз басында айтылғандай, «Қазіргі қазақ тілі» оқу құралының фонетика бөлімінің талданымы
білім беру саласындағы қазақ тілі оқулықтарының дәстүрлі үлгісін көрсету үшін ғана жасалды.
Өйткені оқулықтар аздаған өзгешеліктері болмаса, бір үлгімен дайындалған.
1-
сурет – Қатаң
қ/к (жоғарғы қатар) және ұяң
ғ/г дауыссыдарының артикуляциялық өзара
салыстырма моделі
Ал қазақ тілінің дыбыстарының артикуляциялық моделін талдау амалы ретінде пайдаланып, оның
зерттеу нәтижесін А.Жүнісбек [5] еңбектерінен көреміз.
Қазақ тіліндегі дыбыстардың артикуляциялық түрлері дәстүрлі фонетикада арнайы зерттеу
нысаны болмағанымен, талданған сәттерін кездестіруге болады. Бірақ ол талдаулардың негізгі
мақсаты үйлесім белгілердің құрамы мен жүйесін анықтау емес, сол үйлесім дыбыстар «фонема ма,
фонема емес пе?» деген сұрақтың жауабын іздеу болып қалады. Мысалы,
қ-к, ғ-г дауыссыз
дыбыстарының сыңарларының фонологиялық мәртебесі «фонема деңгейінде ме», әлде, керісінше,
«вариант деңгейінде ме» деген сұрақтың жауабында бір пікір жоқ. Бір топ ғалымдар [2; 73 б.]
48
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г.
артикуляциялық ерекшеліктерін ескеріп, фонема деп қарайды: «...
қ, к, ғ, г дауыссыздарын әзірше
қалыптасқан түсінік-түйсік тұрғысынан танып баяндау керек болады» [7], енді бір топ ғалымдар [8]
тілдегі фонологиялық қызметін ескеріп, варианттар деп қарайды. Соңғы пікірге орыс және қырғыз
фонетистері де қосылады [9; 10; 11].
Дыбыс артикуляциясының анықтамасы толық берілмейді, және артикуляциялық анықтама
жіктелім кезінде емес, көбінесе «дыбыстардың түрлері» деген атпен соңында жарым-жартылай
ескеріліп жатады. Артикуляциялық талдаудың ішінде перцепциялық (естілім), кейде акустикалық,
атаулар үздіксіз қолданылады. Соның нәтижесінде дыбыстың артикуляциялық атаулары аталмай
қалады.
Артикуляциялық (жасалым), акустикалық (айтылым) және перцепциялық (естілім) талданымның
әрқайсысы өз орнымен жеке-жеке жүргізіліп, өз анықтамалары мен өз атаулары орнымен
пайдаланылғаны жөн.
Соның нәтижесінде алдымен дыбыстың артикуляциялық, акустикалық және перцепциялық
анықтамалары жеке-жеке беріліп алған соң, олардың нәтижелері қосылып дыбыстың кешенді
сипатамасы шығады.
Қазақ тілі оқулықтары мен оқу-құралдары қазіргі қырық екі таңбаны қамтыған әліпби талданымын
пайдаланады. Талданым негізінде акад. І.Кеңесбаевтың еңбектері жатыр.
2-
сурет – Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық жіктелімі (оқу құралы)
Достарыңызбен бөлісу: