Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қастары арбаушы,көзі бәле
Кімде-кім жүзін көрсе, қалар азапта» [3,17 б.]. «Мүбәрәк қызметіңде құтты райым, Рұқсат етіңіз, құлдар сапында отырайын «Аллаһ, Аллаһ, бұл не сөз», - деді Ей, ақылы теңіз, сөзі гауһар, Отырсаң,көзім үстінде жерің бар» [3,26-27 б.б.]. Жоғарыдағы мысалдардан суреттеулерден керемет образ елестейді. «Қастары арбаушы, көз бәле», «ақылы теңіз, сөзі гауһар» деген метафоралық қолданыстардан қас, көз, ақыл мен сөздің сипатын, әдемілігін бірден аңғарамыз. Ақылдың теңіздей тереңдігін, алып жатқан ауқымын байқасақ, сөзінің асылдығын, салмақтылығын, құндылығын аңғара аламыз. Шығыс ақындарында жиі кездеседі осындай метафоралық қолданыстар кейінгі Абай ақынның өлеңдерінде жиі ұшырасады(мысалы, «жүрек - теңіз»). Ал төмендегі мысалдарда адамның жақсы қасиеттері мен жаман қасиеттерін сөз тіркестері арқылы әдемі жеткізген. Абайда да осындай ой оралымдары кездеседі. Мүмкін, Сәйфтан бізге жеткен Сағди шығармаларына 13 жасында қанық болған Абай ақын жақынырақ танысқандықтан, өз өлеңдерінде екшеп қолданған болар. Қазақ мақал-мәтелдерінде де жиі ұшырасады: «Жомарттық – әлемде мүбәрәк өнер, Сараң – түк шықпайтын бос адам Ұлылық тілесең, мырза бол, мырза, Жомартты сүйер Алла Тағала» [3,27 б.]. «Өлтірер болса мені бұл азапта ол әзіз дос, Сен ойлама, жегеймін қайғы ол кезде жан үшін. Жан аманнатдүр, оны беру керек, бірақ менің Қайғым сол – уақытында орындамаған пәрмен үшін» [3,44 б.]. Екінші бап «Дәруіштердің әдет-ғұрпы туралы» деп келеді.Дін жолындағы адамдардың кескін- келбетін, іс-әрекетін және кейбір жақсы-жаман қасиеттерін әр түрлі сюжеттік желіге құрылған хикаяттары арқылы баяндайды. Бұл баптың 30-ыншы хикаятында әйел адам туралы былай дейді: «Жақсы ер евдәші(әйелі) жаман болса, Жәбір ішінде ерін үнемі қинар. Өйткені оның сөзі жаһаннамдүр, Раббым, бізді азап отынан құтқар»[3,53 б.]. Жоғарыдағы өлең жолынан жаман әйел бейнесін көре алсақ, әдемі қыз туралы былай дейді: «Сондай сұлу еді ол жүзі ай, Көрер болса періште жолдан азғай. Сөзі шекер, өзі еліктіргіш және аяр, Қылымси қарағанда өзі сопыларды алдар» [3,49 б.]. Ақын қыздың жүзін айға, сөзін шекерге, өзін еліктіргіш аярға теңейді. Дәруіштердің нәпсіге берілмеу керектігін, елге үлгі бола білу қажеттігін айтады. Бір сөз арқылы метафоралық қолданыс жасап, ойын көркем тілмен жеткізеді. «Адамгершілік пен қанағат туралы» үшінші бапта адам бойындағы жақсы қасиеттерді әртүрлі кейіпкерлер арқылы суреттеген. Әсіресе, пайғамбарлар өмірінен мысал келтіріп, олардың сөзімен ойын тұжырымдап отырады. Мысалы, 2-інші хикаятта ғылым маңыздылығы, оқыған жанның өзгеден артықшылығы туралы баяндайды. Ақын ғылымды «екі жаһан көркі» дейді. Екі дүниеде де пайдасының мол екендігін, өмір сүру шамшырағы екенін суреттейді: «Ей, туысқан, мен Аллаға шүкіршілік етемін. Өйткені, пайғамбарлардың мұрасына ие болдым. Яғни, ғылым – екі жаһан көркі. Ал саған Перғауын мен Хаман жері, яғни Мысыр патшалығы мұраға қалды» [3,58 б.]. «Метафора ұғымға атау ғана бермейді, сол ұғымды анықтап табуға көмектеседі. Бұл бір жағынан жаңа ұғымды түсініп, тез қабылдау үшін болса, екіншіден - тілдік үнемділіктің нәтижесі» [6, 17 б.]. Бірнеше сөзбен немесе сөйлемдермен суреттейтін ойдың қалыбын бұзбай, бейнелілігі мен әсерлілігі 180 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г. сақталына отырып, жеткізуге көмекші тәсіл – метафора. Әрі оқыған адамды жалықтырмайды. Қиял жүйріктігімен оқырман тез қабылдайды. « Ағаш көркі – жеміс, адам көркі – жомарттық Сараң ер тәні бос – адамдүр. Мырза адам – дәйім мейірбан, Мырзалық болар, бар болса дүниеде ізгі адам. [3,67 б.]. Жиырма бірінші хикаятта ақын сараң саудагердің өмірін баяндай отырып, мырза деген атқа байлығы бар адам емес, жомарт, елге үнемі қол ұшын созатын жанды мысалға келтіреді. Әрине, ақын дастанында өзге шайырлардағыдай, Сағди Ширазидағыдай махаббатқа қатысты тұшымды ойлары баршылық. Мысалы, «Сүйіспеншілік және жастық шақ туралы» бесінші бапта 20 хикаят жиырма түрлі сюжеттік желіге құрылған. Сүйікті жан келбетін былай жеткізеді: «Шам қажет емес, күн туса (шықса), Сұлуымның бұрымы түн, жүзі күндүр. Болса жаныңда бір даңқты дос, Жеңінен тұт та, шамды сөндір. [3,87 б.]. «Көңілді қолдан алып, салды аяққа, Сол, бойы – қарағай, тәні – ақжұпар Берер ол сүйкімді елге көңілін, Егер көңіліңді ешкімге бергің келмесе, көзіңді жұмғайсың» [3,95 б.]. Бұл тұста ақынның метафоралық қолданысындағы ой ұтымдылығына мән берейік. Хикаяттарда мазмұнға мән беріп, сөзді ықшамдап образдарды осылай суреттеп жеткізеді. Акамедик З.Ахметов метафораның екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып жақындату арқылы астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі екенін айтқан. Бірақ жоғарыдағы дастаннан алынған мысалдар арқылы күрделі сөз тіркестерінің жай сөзге қарағандағы әсерін, қуатын сезіне аламыз. Ғалым З.Ахметов айтқандай, сөз тіркестері арқылы,оның ішінде күрделі сөз тіркестері жасалынған. Қорыта келгенде, ақын метафораларды қолдану арқылы сөздің оқырманға әсеріне, образды көркемдігіне мән берген әрі сол қолданыстарды мақсатты түрде пайдаланған. Дастанда метафоралар ой салмақтылығын әсемдей түскен. Болашақта тек метафоралар арқылы ғана емес, өзге де көркемдегіш тәсілдердің ақын сөзін шұрайлы, әсем болуына үлесін зерделеу қажеттілігі туындап тұр. Бір ақын тіліндегі бейнелі сөз қолданыстары арқылы сол дәуірдің құнды, бағалы ұғымын айқындауға болады. Өзге зерттеу еңбектерге пайдасы тиер деген үміттеміз. 1 Сатемирова Д.А. Қазақ әдебиетіндегі назира дәстүрінің көрінісі. –Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы. -№1(47).- 2014. – 119-123 бб 2 Байтұрсынов А.Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. Алматы: Атамұра,2003. – 280 б. 3 Әдеби жәдігерлер [Text] : 20 томдық. - Алматы : Таймас, 2010 - .Т.9 : Сәйф Сарайи.Гүлстан би-т- түрки / құраст. Ә. Керімұлы. - 480 б. 4 Жұмағалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1969, 243 б. 5 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: «Санат», 2007. – 360 б. 6 Сыбанбаева А. Метафораның тілдік болмысы және концептуалды метафоралар. - Алматы, 2002. - 154 б. жүктеу/скачать 4,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|