Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары»

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
212 
ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ СЕМЬИ И ШКОЛЫ В НРАВСТВЕННОМ 
ВОСПИТАНИИ ШКОЛЬНИКОВ 
 
Б.И. Кожабаева – к.п.н., проф., 
А.И. Ибрагимов – к.п.н., ст. преподаватель  
 
Во  все  времена  и  всегда  вопросы  нравственного  воспитания,  развития,  совершенствования  человека 
волновали  общество.  Проблемам  воспитания  уделяли  в  своих  трудах  внимание  Вергилий,  Конфуций, 
Кант, Гегель, Абай, Крупская и многие другие. Ни один известный мыслитель, политик, государственный 
деятель  не  обошёл  эту  тему  своим  вниманием  потому  что,  воспитание  неразрывно  связано  с  жизнью 
семьи, общества, государства. Если нет доброго воспитания, то рухнет даже могущественное государство. 
Воспитание подрастающего поколения – важнейший фактор развития общества. Функция его состоит 
в  передаче  от  поколения  к  поколению  многостороннего  опыта  людей,  выраженного  в  общей  культуре, 
науке, искусстве, языке, нравственности, поведении, общественных отношениях. Под духовно-нравствен-
ным  воспитанием  понимается  передача  детям  таких  знаний,  которые  формируют  их  духовность  и 
нравственность на основе наших традиций, выработанных в течение двух тысячелетий. Несмотря на то, 
что  в  настоящее  время  понятие  духовности  несколько  размыто,  в  философских,  а  также  религиозных 
системах оно сохраняет свою суть: это свойство души, когда нравственные и интеллектуальные интересы 
преобладают  над  материальными,  бытовыми;  свойство,  проявляющееся  в  стремлении  человека  сеять 
«разумное, доброе, вечное». С тех давних времен почти все мыслители и педагоги обращались к пробле-
ме воспитания фундаментальных добродетелей.  
Становление личности в детстве, в  отрочестве и юности, происходящее в  школе и  семье –  основные 
этапы подготовки человека для общества с помощью воспитания. В общей системе всестороннего разви-
тия  личности  большую  роль  играет  нравственное  воспитание.  Нравственное  становление  личности  – 
сложный  и  противоречивый  процесс.  Это  и  усвоение  исторически  сложившихся  понятий  в  области 
нравственного  современного  общества,  и  достижение  высокого  уровня  самоконтроля.  Нравственное 
воспитание  ребенка  начинается  рано,  с  дошкольного  возраста,  когда  закладываются  первые  привычки 
поведения детей. Развитию нравственных качеств необходимо уделять серьезное внимание. Систематиче-
ское  нравственное  воспитание  дети  получают  в  школе.  Здесь  они  овладевают  основами  наук¸  познают 
мир, развивают ум, чувства, приобщаются к жизни коллектива. Но это только самые общие этапы форми-
рования личности. 
Одним из важнейших факторов формирования личности является семья. Именно семья дает ребенку 
жизненный опыт, закладывает основы характера и морального облика, его манер. То что привито челове-
ку в детстве, так или иначе, сказывается на протяжении всей его жизни. 
Семья созидает личность ребенка, затем подростка, молодого человека своим стилем жизни, направля-
ет развитие детей характером взаимоотношений между супругами, между старшим и младшим поколени-
ем,  а  также  различными  педагогическими  средствами,  применяемыми  для  достижения  определенных 
воспитательных целей. 
Проблема воспитания детей в семье – одна из сложных и многогранных. Воспитание готовит человека 
к  жизни  и  труду,  передает  ему  производственно-трудовой  опыт  и  духовные  богатства,  накопленные 
человечеством. Нравственное воспитание формирует у подрастающего поколения взгляды и убеждения, 
укрепляет волю и характер человека и т.д. 
Основы  нравственности  закладываются,  прежде  всего,  в  семье.  Именно  в  семье  дети  приобретают 
первые  знания  и  понятия  о  жизни,  людях,  их  взаимоотношениях  друг  с  другом.  В  семье,  с  первых  лет 
своей  жизни  дети  знакомятся  с  социальными  нравственными  ценностями,  получают  информацию  о 
событиях, происходящих в окружающем мире, узнают их оценку из уст родителей и старших. 
Существенную  роль  в  приобретении  детьми  лучших  человеческих  качеств  играет  личный  пример 
родителей, их труд, знания, моральный облик. Всё, что видит и чувствует ребенок в ранние годы, оставля-
ет в его сознании глубокий неизгладимый след. 
Быть  нравственно  воспитанным  –  это  значит  уважать  всех,  кто  трудится,  самому  хорошо  трудиться, 
быть  активным  во  всем,  творчески  подходить  к  делу,  стараться  приносить  как  можно  больше  пользы, 
быть честным, справедливым, нетерпеливым к жестокости, злу, ко всяким формам унижения человека. 
Фундамент  нравственности  заложен  в  человечности,  в  доброте.  Воспитывая  доброту,  следует 
знать, что человек, испытавший на себе доброе отношение других, сам становится лучше, отзывчивей 
к чужой беде. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
213 
Правильному воспитанию детей в семье могут помочь доступные для каждой семьи средства форми-
рования нравственного сознания детей: рассказывание сказок, чтение детям вслух, беседы, игры, внуше-
ния  и  др.,  а  также  личный  пример  родителей,  трудовое  и  эстетическое  воспитание  в  семье,  общение  с 
природой. Так, например, сказки обладают огромной силой воздействия на чувства и воображение детей, 
их  психику.  В  них  заключены  чудесные  вымыслы,  глубокая  мораль,  веками  накопленная  мудрость 
многих поколений. Слушая сказки, ребенок мысленно переносится во времена давно минувших событий, 
знакомится  с  жизнью  и  обычаями  разных племен  и  народов.  Ему  становится  близким  то,  что  пережито 
народом – это горе и радость. 
Воспитательная сила родительского примера чрезвычайно велика. Дети в своем поведении копируют 
родителей  во  всем,  вплоть  до  словесных  оборотов  и  жестикуляции.  Давно  замечено,  что  в  семьях,  где 
взрослые  добросовестно  относятся  к  труду,  доброжелательны  к  людям,  правдивы,  честны  и  т.д., 
нравственное  развитие  детей  происходит  без  каких-либо  отклонений,  а  также  без  особых  усилий  со 
стороны родителей. И наоборот. 
Пример родителей является первым образцом, на который ребенок ориентируется и на основе которо-
го овладевает различными формами человеческих отношений. Это очень важно, так как первые впечатле-
ния – самые сильные, они остаются на всю жизнь. Дети постоянно ориентированы на родителей, повсе-
дневно  находятся  в  общении  с  ними.  Поэтому  они  усваивают  образ  действий  взрослых,  их  манеры, 
привычки, а также внутренние качества, образ мыслей, отношение к своим обязанностям и т.д. 
Данное общение является неповторимым, т.к. построено на чувстве любви и привязанности к родите-
лям,  освящено  их  авторитетом.  Это  усиливает  силу  влияния  родителей  всеми  сторонами  личности: 
внешним обликом, взглядами, интересами, отношениям к труду, к окружающим и т.д. 
Семья  служит  важнейшим  питательным  источником  нравственного  развития  ребёнка.  Восприятие  и 
усвоение образа мыслей, а также действий родителей, характера их поведения осуществляется на уровне 
подражания. «Подражание, – указывает А.Г. Ковалев, – является наиболее характерным способом позна-
ния  действительности  ребенком,  а  подражательность –  основным  свойством  развивающейся  личности». 
Родителям  необходимо  хорошо  знать  действующие  в  школе  правила  поведения  учащихся  и  содейство-
вать,  чтобы  их  ребенок  приучился  выполнять  все  требования  этих  правил.  Советы  по  реализации  этих 
задач  можно  получить  в  школе,  от  классного  руководителя.  А.С.  Макаренко  отмечал,  что  истинная 
сущность воспитательной работы. вовсе не в ваших разговорах с ребенком, не в прямом воздействии на 
ребенка,  а  в  организации  вашей  семьи,  вашей  личной  и  общественной  жизни  и  в  организации  жизни 
ребенка. С учётом национальных особенностей и семейного уклада факторами, влияющими, на воспита-
ние детей в семье и подготовке к самостоятельной жизни являются: 
1. Социальное единство семьи с жизнью народа, с целями общества, предъявление со стороны родите-
лей высоких требований к себе, к своему труду, к своему поведению. Необходимость делиться с детьми 
своими  успехами  в  трудовой  и  общественной  жизни,  а  вместе  с  тем  проявлять  большой  интерес  к 
успехам детей в учении труде. 
2.  Совместная  трудовая  деятельность  в  семье  родителей  и  детей,  разумное  разделение  труда  между 
всеми членами семьи. 
3. Организация всего бытового уклада семьи: - порядка и точности в семейном хозяйстве; - планового 
распределения  семейного  бюджета;  -  порядка  хранения  вещей  (какую  вещь  клади  на  своё  место);  - 
общего режима дня (времени сна, труда, отдыха); -  определение для  каждого рабочего места, места для 
занятий; - соблюдения семейных правил (купил – принеси сдачу, уходя из дому, скажи или оставь запис-
ку, когда вернешься); 
-  с  раннего  детства  определить  детям  постоянные  обязанности  (самообслуживание,  посильный 
труд и. т.п.) 
4. Создание благоприятных отношений в семье: 
Участия в жизни членов семьи, взаимопонимание, дружба и уважение между старшими и младшими. 
Дети  быстро  взрослеют,  родителям  необходимо  учитывать  их  растущие  запросы,  признавать  за  ними 
право на самостоятельность, уважать их как личность. 
5. Другим важным фактором, влияющим, на воспитание детей в семье являются прогрессивные тради-
ции  таджикского  народа.  Тысячелетиями  в  процессе  трудовой,  бытовой  и  семейной  жизни  создавались 
традиции,  обычаи,  обряды,  соблюдение  которых  обеспечивало  функционирование  общества.  Воспита-
тельные  усилия  народа  были  направлены  на  максимально  полную  передачу  мыслей,  чувств,  привычек 
подрастающему  поколению,  молодежь  через  семейный  быт,  традиции,  обычаи  и  обряды  перенимали 
опыт старших поколений, который закреплялся в сознании, духовной культуре, образе жизни. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
214 
Научный интерес к данной проблеме вызван, во-первых, тем, что в дальнейшем развитие демократиче-
ского  общества  в  нашей  республике  и  рыночных,  общественных  отношений  молодежи  принадлежит 
будущее; во-вторых, в семье закладываются основы всестороннего гармоничного развития, закрепление, 
сохранение  и  умножение  нравственных  и  духовных  ценностей;  в-третьих,  в  реальном  процессе  жизни 
функционирует не только позитивные, но и негативные, консервативные факторы, влияющие на воспита-
ние  молодого  поколения.  Преодоление  и  устранение  их  так  же  является  одной  из  важных  социально-
педагогических  задач;  в-четвёртых,  связь  школы  с родителямиучащихся  является  средством  выявления 
недостатков в воспитание детей в семье и просвещение родителей педагогическим методам воспитания. 
в-пятых учебно-воспитательный процесс в школе позволяет комплексному воспитанию учащихся, оказы-
вать помощь родителям в повышении их педагогических знании. 
Школа занимает ведущее место в воспитание подрастающего поколения, так как она является коорди-
натором  воспитания  детей  в  семье  и  школе  и  корректирует  неудовлетворительное  воспитание  детей 
родителями в семье, т.е. в процессе воспитательной работы в школе исправляет допущенные недостатки в 
семейном воспитании. Это возможно только при установлении совместной воспитательной работе семьи 
школы,  единых  педагогических  требованьях  к  воспитанию  младших  школьников  и  ознакомление  с 
детьми и их родителями до поступления в начальную школу. В этом и заключается Педагогика сотрудни-
чества или педагогическое взаимодействие семьи и школы в учебно-воспитательной работе. 
Нравственное воспитание является важнейшей стороной формирования и развития личности ребёнка 
и  предполагает  становление  его  отношений  к  родителям,  окружающим,  к  коллективу,  к  труду  своим 
обязанностям и к самому себе. Младший школьный возраст это этап развития ребёнка, соответствующий 
обучению в начальной школе. 
Следовательно,  огромная  обязанность  ложится  на  начальные  классы.  В  этой  важной  ответственной 
работе важное место уделяется взаимодействию школы и семьи. 
Раскрытие духовного и нравственного потенциала личности, её всестороннее и гармоничное развитие 
является высшей целью общества. Нравственная культура – один из существенных аспектов всесторонне 
развитой  личности.  Поэтому  нравственному  воспитанию  принадлежит  важное  место  в  многогранной 
работе по формированию человека. Сегодня его содержание к методике реализации должны быть направ-
лены на формирование духовно-нравственных ценностей, эмоциональной отзывчивости и ответственного 
отношения  детей  к  современной  жизни  и  людям,  приобщение  ребенка  к  великому  духовному  опыту 
человечества через формирование нравственного сознания на необходимом идейном уровне. 
Значение  нравственного  воспитания  обусловлено  его  возможностями  оказывать  влияние  на  общее 
развитие личности. Под влиянием нравственных воздействий происходит преобразование нравственного 
характера,  меняются  взгляды  и  убеждения  человека,  его  отношение  к  труду  и  к  людям,  развиваются 
творческие силы и способности. 
Таким образом, формирование нравственной культуры подрастающего поколения осуществляется на 
практике  системой  учебно-воспитательных  учреждений  и  общественных  организаций.  Её  центром 
является школа. Наряду со школой важную роль в этом играет семья, как ближайшее социальное окруже-
ние  ребенка.  Семья  обладает  своим  специфическим  потенциалом  многообразных  нравственных  воздей-
ствий на личность школьника, является одним из ведущих звеньев системы нравственного воспитания. 
 
1.  Макаренко А.С. «Книга для родителей». 1983. 
2.  Байдельдинова Г.К. «Школа и семья формирует человека». – Алма-Ата, 1984. 
3.  Куликова Т.А. Семейная педагогика и домашнее воспитание. – М., 1999. 
 
Түйін 
Бұл мақалада оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудегі отбасының рөлі ашылып көрсетіледі. Мектеппен арада-
ғы  байланыстың  тұлғаның  қалыптасуына  әсер  ететін  факторлары  көрсетілген.  Педагогикалық  урдісте  жанұя  мен 
мектептің  әрекеттестігі  қажет.  Отбасы  –  бұл  жалпы  адамзат  ұжымның  бөлігі,  жеткіншек  ұрпақ  социализацияның 
маңызды институттарының бірі. Дамудың қандай жағын алмасақ та, оның тиімділігінің шешуші рөлі қай кезеңде де 
отбасы  екенін  көреміз. Отбасы – бұл тәрбиеде негізгі, ұзақ әрі ең маңызды орын алатын ерекше ұжым. Сенім мен 
қорқыныш,  сенімділік  пен  қажырсыздық,  тыныштық  пен  алаңдаушылық,  салқындық  пен  айрылысуға  қарама-
қайшылық келетін бауырмалдық пен жылулық – осының бәрі отбасында қалыптасады.. Бұл қасиеттер бала мектепке 
бармай  тұрып  оның  бойына  сіне  бастайды  және  тұрақтайды,  сондай-ақ  оның  дамуына  ұзақ  уақыттар  бойы  ықпал 
талап  етеді.  Отбасы  мектептің  де,  бұқаралық  ақпараттың  да,  қоғамдық  ұйымдардың  да,  еңбек  ұжымдарының  да, 
достардың  да,  әдебиет  пен    өнердің  де  айнасы  ретінде  көрініс  табады.  Тұлғаның  ұтымды  қалыптасуының  осы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
215 
аталғандарға  анық  тәуелді  екенін  педагогтардың  көрсетуіне  мүмкіндік  туды.  Ал  оның  ең  бірінші  шарты  –  жанұя. 
Бала уақытының үлкен бөлігін үйде және мектепте өткізеді, сондықтан ата-ана мен педагогтардың іс-әрекеттері бір-
біріне қарама-қайшы келмеуі, керісінше ол әрекеттерді баланың жақсы әрі белсенді түрде қабылдауы өте маңызды. 
Егер ата-ана мен педагогтар одақтас әрі тілектес бола білсе, тәрбиелеу барысында туындаған мәселелерді ақылдасып 
әрі қызығушылық таныта отырып шеше білсе, бұл өте мүмкін. 
 
Summary 
This article addresses the role of the family in the moral education of students. Shows the factors affecting the formation 
of the person in connection with the school. Necessary pedagogical interaction between home and school in the educational 
process. The family – a part of universal collective, the most important institution of socialization of the younger generation. 
Whichever side of development, we have not taken, will always be, the decisive role of its efficiency on some stage playing 
family.  Family  –  a  special  kind  of  team  that  plays  in  the  education  major,  long-term  and  important  role.  Trust  and  fear, 
confidence and shyness, serenity and anxiety, sincerity and warmth in communication as opposed to alienation and coldness – 
these attributes are acquired in the family. They appear and secured in a child long before they start school and have a lasting 
impact  on  its  development.  Family  reflects  the  school,  and  the  media,  community  organizations,  labor  groups,  friends, 
influence of literature and art. This allowed teachers to take quite a successful relationship of identity formation. Caused, it is 
primarily a family. Most of the time a child spends in school and at home, so it is important that the interaction of parents and 
teachers are not in conflict, and perceived positive and active child. This is possible if the teachers and parents will be allies 
and like-minded, motivated and consistent will solve the problem of education. 
 
ҚАЗІРГІ МЕКТЕП ДИРЕКТОРЫНЫҢ МЕКТЕПТIҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫН БАСҚАРУЫ 
 
С.Нұрмағанбетов – Ақтобе облысы, Айтекеби Ауданы, Жабасақ орта мектебі директоры 
 
Мектепті басқару мен басшылық ету кезінде педагогикалық- психология ғылымында мектепті басқару 
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Қазiргi заман мектебi – күрделi де кіріктірілген жүйе, ол оқушы-
лардың,  оларды  оқытып,  тәрбиелейтiн  мұғалiмдердiң,  мектеп  әкiмшiлiгiнiң  (директоры,  оның  оқу  және 
тәрбие жұмысы бойынша орынбасарлары), оқу-тәрбиелiк және қызмет көрсететiн адамдардың іс-әрекетi-
нен,  мектеп  алдында  тұрған  жалпы  мiндеттердi  шешуге  белгiлi  бiр  жағдай  жасайтын  материалдық 
базадан тұрады. Сонымен қатар, мектеп дегенiмiз – мұғалiмдер мен онда қызмет ететiн адамдар ұжымы, 
олар бiлiм беру жүйесiн мемлекеттiк тұрғыдан басқарудың объектiлерi болып табылады. Қазiргi мектептi 
өзара байланысы бар, iшкi құрылымы және социуммен белгiленетін тұтас әлуметтiк-педагогикалық жүйе 
ретiнде  қарастыру керек. Ол өзара тығыз  байланысты  екi жүйеден тұрады:  басқарушы және басқарылу-
шы.  Бұл  қазiргi  кез-келген  оқу-бiлiм  беру  мекемесiнiң  алдына  өмiрдiң  өзi  қойып  отырған  мiндеттердi 
жүзеге  асыру  бойынша  барлық  жұмыстың  басты  ұйымдастырушысы  ретiндегi  мектеп  директорының 
тiкелей  басқару  іс-әрекетiнде  көрiну  керек.  Мектеп  басшылығы  мен  мұғалiмдерден  тұратын  басқару 
жүйесi жетекшi болып келедi. Басқарылушы кiшi жүйеге оқушылар мен олардың ұйымдары жатады.  
Мектептi  басқарудың  басты  мәнi  –  оқыту  мен  тәрбиелеудегі  оңтайлы  нәтижені  алу  мақсатында 
оқушылар мен олардың ата-аналарына  педагогтардың мақсатты бағытталған ықпал етуінен тұрады.  
Ел  президенті,  Н.Назарбаевтың  Қазақстан  халқына  арнаған  «Қазақстан  экономикалық,  әлеуметтік 
және саяси жедел жаңару жолында» атты жолдауында «ХХІ ғасырда кәсіби білімін дамыта алмаған елдің 
тығырыққа  тірелері  анық»,  –  дей  отырып,  білім  беруді  әлемдік  стандарт  деңгейіне  жеткізу  үшін,  жаңа 
сипаттағы Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстанның жастарын кәсіби  білікті мамандар етіп даярлау керектігін 
баса айтқаны баршаға мәлім.  
Міне, соған орай білім алып жатқан оқушылар мен мамандардың кәсіби қабілеттігін дамытуда оқыту 
мен  тәрбиелеудің  жаңа  технологияларын  меңгерген  болашақ  мамандарға  «білім  беру  жүйесінің  жоғары 
сапасын қалыптастыру, әлемдік білім беру кеңістігінде бәсекелестікті, қабілеттілікті арттыру және эконо-
миканың  дамуындағы  индустриальды-инновациялық  қазіргі  кездегі  қажеттіліктерге  жауап  бере  алатын-
дай»  бағдарламаны  жүзеге  асыру  жағдайы  келтірілген.  Бүгінде  білім  беру  жүйесіндегі  негізгі  мәселе 
мемлекетті керекті профильдегі мамандар қажеттілігін қанағаттандыру болып табылады. Аталған қажет-
тіліктер,  ақпараттық  технологиялармен,  шығармашылық  тұрғыда  оқу-тәрбие  процессін  меңгере  алатын 
жеткіншектерді  тәрбиелеу.  Мектептi  басқару  мәселесiне,  мектеп  басшыларын  ұйымдастыруға  және 
мектепті басқаруға даярлаудың әдiснамасы және маңыздылығы ғылымда жеткiлiктi баяндалмаған. Бірақ, 
қоғамның әлеуметтiк-экономикалық өмiрiндегi қиыншылық жағдай, бiлiм берудiң, қазiргi тәрбие жүйесін 
белсендiрудi, оның жаңа түрлері мен әдiстерiн табуды, әсiресе, бұл процесте басқарудың басқа амалдарын 
табуды бүгінгі таңда аса қажет етедi. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №1 (37), 2013 г. 
 
216 
Қазақстан Республикасында білімді де білікті азаматтарды тәрбиелеу мәселесi ерекше мәнге ие болып 
отыр, яғни бұл процесс педагогикалық басқару ісін заман талабына сай басқаруды талап етеді. 
Г.И.  Щукинаның  [1]  пiкiрi  бойынша,  мектеп  iшiндегi  “психологиялық,  ұйымдастырушылық  және 
әдiстемелiк”  сияқты  күрделi  процестер  мен  қатынастарды  саналы  түрде  реттеу.  Алайда  басқарудың 
алдыңғы қатарлы тәжiрибесiн жинақтап қорыту тек материалды жинаумен ғана және оны тиiстi ғылыми-
әдiстемелiк тұрғыдан бағаламай, тек баяндаумен ғана шектеледi. Көбiнесе, негiзгi идеялар мен тәжiрибе-
нiң таңдаулы формасы бола бермейді және оларды қолданудың не енгiзудiң шарттары да көрсетiлмейдi. 
Ал кейбiр жағдайларда, тұтас жұмыс жүйесi емес, керiсiнше, жекелеген тәсiлдер ғана суреттелiп тараты-
лады. Кейде, мектеп басшылары мен бiлiм беру орталықтары үшiн ешқандай тәжiрибелiк құндылығы жоқ 
көптеген  материалдар  жинақталады.  Ю.К.  Бабанский  [2]  ”Басқару  –  мектептiң  қалыптасуын,  тұрақтану-
ын,  тиiмдi  қызмет  етуiн  және  дамуын  қамтамасыз  ететiн  барлық  субъектiлердiң  мақсатты  іс-әрекетi” 
деген. Бұл анықтама маңызды екi нәрсеге назар аудартады: бiрiншiден, кез-келген басқарудың мақсатты 
іс-әрекет болып табылатынына; екiншiден, ол басқалардан өзiнiң мiндеттерiмен ерекшеленетiніне. Басқа-
ру – нақты бiр мақсатқа жетудi қамтамасыз ететiн қалыптасуға жауап беретiн жүйенiң қызмет.  
Педагогикалық  басқару  әлеуметтiк  мақсатта  жүзеге  асады,  ол  ұжымдағы  адамдардың  іс-әрекетiн 
басқару  мен  олардың  бiрiгуiне  қатысты  процесс.  Жалпы  басқаруға  әлеуметтiк  объектiлерiмен  қатар, 
оқушылар,  мектептер,  мектептен  тыс  мекемелер,  халыққа  бiлiм  беру  бөлiмшелерi  т.б.  факторлармен 
ерекшеленедi. 
Практикалық іс-әрекет ретiндегi педагогикалық басқаруға оқушылардың оқуы мен тәрбиесi, педагоги-
калық басқару теориясы, мемлекеттiк және қоғамдық ұйымдар жүйесi, ұжымдар мен жеке адамдар жүзеге 
асыратын тәрбие мен оқыту процестерiн басқару туралы бiлiмдер кіреді. Педагогикалық басқару ұғымы-
на бiлiм берудi басқару ұғымынан кең мағынада, өйткенi ол тәрбие мен оқытуды жүргiзетiн басқа мемле-
кеттiк  және  қоғамдық  құрылымдарда,  яғни  жанұя,  қоғамдық  ұйымдар,  мамандықты  көтеру  жүйесiнiң 
мекемелерi т.б. компоненттер кіреді. Педагогикалық басқарудың бiлiм беру жүйесiндегi басты объектiсi, 
жеткіншек жас ұрпақтар болып табылады. Оларды оқыту мен тәрбиелеудi басқару не тiкелей, мұғалiмдер, 
тәрбиешiлер арқылы, не жанама мемлекеттiк қоғамдық ұйымдар арқылы жүргiзiледi. Басқару субъектiсi-
нiң  іс-әрекеттерінің  жиынтығын  басшылық  дейдi.  Бiлiм  беру  мекемесiн  басқару  іс-әрекетiнiң  басқа 
мекемелер  немесе  өнер-кәсiп  орындарындағы  басшылықтың  жұмысынан  едәуiр  айырмашылығы  бар. 
К.Д.  Ушинский  [3]  былай  деп  жазған:  “Егер  қаржы  немесе  әкiмшiлiк  әлемде  олардың  идеяларының 
орындаушыларға ұнайтын-ұнамайтынын ескермей, ұйғарыммен, жарлықпен қызмет етуге болатын болса, 
қоғамдық тәрбие беру әлемiнде ашық айтылып, ашық қабылданған пiкiрден басқа идеяны жүзеге асыру-
дың басқа амалы жоқ” – деген.Мектеп жұмысын басқару өндiрiстiк және қоғамдық өмiрдiң басқа салала-
рын басқарудан айтарлықтай ерекше, өйткенi ұжымдық қарым-қатынастар мен өркениеттілікті үйлестiру, 
байланыс пен өзара тәуелдiлiк жүйесiн жүзеге асырудан басқа, оқу-тәрбие процесiнiң барлық жақтарына 
бағытталған ұйымдастырушылық-педагогикалық ықпал ету мәселелерi басты мәнге ие. 
Бiлiм  беру  жүйесiнiң  белгілі  бір  ретпен  жасалған  иерархиялық  құрылымының  әрбiр  элементiнде, 
министрлiк болсын, облыстық, аудандық басқарушы ұйым, департаменттер, бiлiм беру бөлiмдерi немесе 
мектептер болсын, бәрiнде, тек педагогикалық қана емес, басқарудың басқа да түрлерi кездеседi, мысалы: 
әкiмшiлiк,  шаруашылық,  құқықтық.  Басқарудың  барлық  түрлерi  бiлiм  беру  жүйесiнiң  шеңберiнде  бiр-
бiрiмен  байланысты,  олардың  бәрi  жалпы  тәрбиелiк  және  бiлiм  беру  мiндеттерiн  шешуге  бағытталған. 
Бiлiм берудi басқаруды жiктегенде мынаны ескеру керек: басқару, адам іс-әрекетiнiң ең маңызды түрлерi-
нiң бiрi, бұл іс-әрекетті қатал шектеу мен бөлуге болмайды. 
Егер  бiлiм  беру  жүйесiн  қарайтын  болсақ,  педагогикалық  басқару  мен  басқарудың  басқа  түрлерiнiң 
үлес салмағы мен қатынасы әртүрлi  екенiн байқауға болады. Мектеп директоры, деңгейiнде педагогика-
лық басқарудағы мұғалiмдер практикалық қызмет-әрекеттерiндегi педагогикалық талаптарды тiкелей жү-
зеге асыру ретiнде толығырақ көрiнедi. Педагогикалық басқаруға қызмет көрсету, мектептiң материалдық 
базасы, құрал-жабдықтары мен оқу-техникалық құралдары т.б. маңызды, бiрақ бағынушылық мәнге ие. 
Әдетте, бiлiм беру жүйесiндегi басқару туралы сөз еткенде, көбiнесе, иерархиялық тұрғыдан: министр-
лiктi,  облыстық,  аудан,  қалалық  бiлiм  беру  басқармалары  бiрiншi  болып  аталады.  Оқу-тәрбие  процесін 
тікелей  басқару  мектеп  әкімшілігі  деңгейінде  және  мұғалімнің  қатысуымен  жүзеге  асырылатыны  жиі 
ұмытылып  қалады.  Мектептi  басқару  теориясы  арасында  ғылыми  іс-әрекет  пен  практикалық  іс-әрекет 
ретiнде объектiлердi, басқарудың тәсiлдерi мен нәтижелерiнде айырмашылықтар бар.  
Мектептi  басқару  теориясының  негізгі  объектiсi  оның  барлық  құрамды  элементтерiмен  алынған 
процесс  болып  табылады,  ал  практиканың  негізгі  объектiсi,  мектептiң  әртүрлi  құрылымдық  топтары; 
ұжым, сынып, жеке субъект. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №1 (37), 2013 г. 
 
217 
Практикалық  басқару  іс-әрекетiнiң  құралдары,  басқару  әдiстерi.  Басқарудағы  ғылыми  іс-әрекеттiң 
құралдары,  ғылымның  нақты  бiр  объектiсiн  зерттеуде  қолданылатын  жолдары,  тәсiлдері,  амалдары: 
мысалы,  мектептердi  басқару  бойынша  бiлiм  беру  мекемелерінің  жұмыс  тәжiрибесiн  қортындылап 
талдау, ғылыми болжамдар жасау, оларды эксперименталды тексеру және т.б. әдістер арқылы жүргізіледі. 
Бiлiм беру жүйесiндегi немесе бөлек топтағы практикалық басқару іс-әрекетiнiң нәтижесi, тәжірибені 
көбейту,  оған оқу-тәрбие процесiнiң қортындылары  дәлел бола алады. Басқару теориясының нәтижесiн, 
практикалық іс-әрекеттерге, жүзеге асырылатын жаңа білімдер, заңдар, принциптер, ережелер, тұжырым-
дар т.б. жатады.  
Мектептегi практикалық басқару іс-әрекетiнiң бағыттары, құндылығы жағынан бiрдей  емес. Мектеп-
тiң  негiзгi  әлеуметтiк  мiндеттерiне  сәйкес,  ол  өсiп  келе  жатқан  ұрпақты  тәрбиелеу  мен  оқытуды  жүзеге 
асырады,  осыған  байланысты,  басқарудың  барлық  бағыттарының  iшiнде  оқу-тәрбие  жүйесін  басқару 
бiрiншi орында болуы керек. 
Мектеп  директоры  оқу-тәрбие  жұмысы  мен  сапасы  үшiн  арнайы  жауапкершiлiк  атқарады,  оның 
мiндеттерiне кіретіндер: 
- кадрларды  дұрыс  таңдау  мен  орналастыру,  мектептiң  педагогикалық  ұжымына  басшылық  ету, 
мұғалiмдердiң кәсiби, ғылыми-теориялық және психологиялық-педагогикалық деңгейiн көтеруге жағдай 
жасау, олардың педагогикалық шығармашылығына жол ашу және оқыту мен тәрбиенiң озық педагогика-
лық тәжiрибесiн енгiзу; 
- оқу-тәрбие процесiнiң барысын, оқушылар бiлiмiнiң сапасы мен жеке тұлға ретiнде дамуын, сынып-
тан тыс жұмыстың мазмұны мен ұйымдастыруын бақылау; 
- оқушылардың  кәсiби  бағыты  бойынша  тәрбиелiк  жұмысты  ұйымдастыру  және  оларға  өмiрде  өз 
жолын табуға кеңес беру; 
- оқушылардың өзiн-өзi басқару процесінде практикалық көмек көрсету және оның іс-әрекетiн белсен-
дiру,  мектептегi  оқу-тәрбие  жұмысын  жетiлдiру  бойынша  мұғалiмдер  мен  оқушылардың  қоғамдық 
ұйымдарымен iскерлiк ынтымақтастық қатынас жасау; 
- Еңбек туралы Заңға, мектептiң iшкi тәртiп  ережелерi мен жарғысына сәйкес мектеп қызметкерлерi-
нiң мiндеттерiн анықтау мен қанағаттандыруы; 
- ата-аналар қоғамдастығы ұйымдарының жұмысын ұйымдастыру мен оларға басшылық жасау; 
- жергiлiктi қоғамдық ұйымдар, мекемелер және негiзгi кәсiпорындармен iскерлiк байланыс орнатуы; 
- мектептегi  қажеттi  санитарлық-гигиеналық  тәртiптi  орнату,  оқушылардың,  мұғалiмдер  мен  мектеп-
тiң  қызмет  көрсету  адамдарының  сабақтағы  және  іс-әрекеттiң  басқа  да  түрлерi  барысындағы  еңбектi 
қорғау мен қауiпсiздiк шараларын сақтауы; 
- мектептiң қазiргi заманғы оқу-материалдық базасын нығайту мен дамытуы; 
- мектеп қызметкерлерiн жұмысқа алу мен жұмыстан шығаруы; 
- мектептiң  педагогикалық  кеңесiмен  келiсiп,  мұғалiмдердi  және  мектептiң  басқа  да  қызметкерлерiн 
мадақтау мен марапаттауға ұсынуы т.б. міндеттер жатады. 
Сонымен, педагогикалық басқаруды ұйымдастыру – ол мемлекеттiк және қоғамдық ұйымдар жүйесi, 
ұжымдар  мен  жеке  адамдар,  сондай-ақ  жалпы  бiлiм  беретiн мектептер  жүзеге  асыратын  педагогикалық 
жүйені басқару, өсiп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және дамыту.  
Бiлiм берудi басқару теориясы ағарту саласындағы ерекшелiктердi ескере отырып, әлеуметтiк басқару-
дың жалпы заңдылықтарына негiзделедi. 
 
1. Щукин Г.И. Педагогический процесс в общеобразовательной школе. – Алматы: Мектеп, 1984. 
2. Бабанский Ю.К. Методическая работа в школе. – М., 1986. 
3. Ушинский К.Д. Изб. пров. 2-том. – М., 1939. – 77-96 бб. 
4. Основы внутришкольного управления. / Под ред. Худоминского П.В. – М., 1987. 
5. Портнов М.Л. Азбука школьного управления. – М., 1991. 
6. Симонов В.П. Директору школы об управлении учебно-воспитательным процессом. – М., 1987. 
7. Сухомлинский В.А. Разговор с молодым директором школы. – М., 1982. 
 

жүктеу/скачать 5,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: