Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары»

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
250 
ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕП 
ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА 
 
БАСТАУЫШ СЫНЫП ПӘНДЕРІН ИНТЕГРАЦИЯЛАУ НЕГІЗІНДЕ 
БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУ 
 
С.Ж. Пірәлиев – педагогика ғылымдарының докторы, профессор, 
А.А. Куралбаева – PhD докторант 
 
Резюме 
Авторы  раскрывают  значимость  идеи  модернизации  образования  в  начальной  школе  через  интерграции 
предметов, согласно которым цель образования на первой ступени связана с охраной и укреплением физического и 
психического здоровья школьников начальных классов, обеспечением их эмоционального благополучия; развитием 
ребенка  как  субъекта  отношений  с  людьми,  с  миром,  с  собой;  сохранением  и  поддержкой  индивидуальности 
каждого школьника. 
Актуальность  выбранной  темы  данной  статьи  связана  с  уделением  особого  внимания  интегрирован-ному 
обучению в начальных классах в последнее время. Именно на начальной ступени обучения интеграция предметов в 
единое  целое  наиболее  эффективна,  так  как  младший  школьник  целостно  воспринимает  окружающий  мир,  и  для 
него не должно быть границ между предметами. 
 
Summary 
Authors open the importance of idea of modernization of education at elementary school through integration of subjects 
according  to  which  the  education  purpose  at  the  first  step  is  connected  with  protection  and  strengthening  of  physical  and 
mental health of school students of initial classes, ensuring their emotional wellbeing; development of the child as subject of 
the relations with people, with the world, with itself; preservation and support of identity of each school student. 
Relevance of the chosen subject of this article is connected with paying of special attention to the integrated training in 
initial classes recently. At an initial step of training integration of subjects into a whole is most effective as the younger school 
student completely perceives world around, and for it there shouldn't be borders between subjects. 
 
Бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытудың жаңа әдістемелік жүйесін жасау ең 
алдымен,  әрбір  оқушының  жан-жақты  дамуына,  ойлау  қабілетінің  үздіксіз  жетіліп,  жаңа  деңгейлерге 
көтерілуіне  қызмет  етуі  тиіс.  Сондықтан  да  жаңа  талаптарға  сәйкес  оқу  пәндерінің  мазмұнын,  дүниета-
нымдық  мүмкіндіктерін  толығырақ  пайдаланудың  дидактикалық  амалы  –  жақын  пәндерді  бір-біріне 
кіріктіре (біріктіре) отырып, ізгілендіру болып табылады. 
Елбасы Н.Ә. Назарбаев мемлекетіміздің болашақта дамуына арналған «Қазақстан - 2030» бағдарлама-
сында  жоғары  білімнің  сапалылығы,  адам  сүйгіштігі  және  ғаламдануы  арқылы  мәдениет  жасауға, 
интеграцияға  ерекше  мән  бергені  белгілі  [1].  Интеграциялық  оқытуды  жүзеге  асыру,  оның  ғылыми 
деңгейін арттыру, тұтастай алғанда оқушылардың танымдық әрекетіне тән дағдыларды қалыптастыру, тіл 
мәдениетін  дамыту  міндеті  күн  тәртібіне  қойылған  ділгір  мәселелердің  бірі  екендігіне  дау  жоқ.  Осы 
негізде  интеграция,  интеграциялық  оқыту  мәселесі  сан  қырынан  зерттелуде.  Оқыту  мен  тәрбиелеудегі 
пәнаралық байланыс мәселесін және білім берудегі интеграцияны әр түрлі негізде жасауға Н.В.Малахов, 
И.А.Лошкарёва, В.Н.Максимова, Н.Я.Виленкин тағы басқалар зор үлес қосты. Казақстандық педагогика 
да  жалпы  білім  беретін  мектептегі  оқу-тәрбие  үрдісіндегі  интеграция  мәселесінің  педагогикалық  негізін 
Б.Т.Набиева, А.А.Әбдиева қарастырса, ал, А.А.Бейсенбаева, пәнаралық байланыс негізінде  оқу процесін 
ұйымдастыру  мәселелері  төңірегінде,  Т.К.Оспанов  пен  И.В.Баранованың  «Интеграция  ұғымына педаго-
гикалық  тұрғыдан  түсінік  берудің  жайы»,  К.Жүнісованың  «Мектепте  білім  мазмұнын  интеграциялап 
оқыту не үшін керек?» Ж.Молдабековтің «Білім мазмұнын интеграциялау проблемасына қысқаша тарихи 
шолу»,  Н.Жапанбаеваның  «Кешенді-интеграциялап  оқыту  –  оқу  процесін  жандандырудың  тиімді  құра-
лы»,  А.Б.Маженованың «Жаратылыстану  буынындағы білім  мазмұнын интеграциялау түрлері мен жол-
дары»,  Ә.Мұханбетжанованың  «Бастауыш 
білімнің  интеграциясы» 
еңбектері  жарық  көрді. 
С.К.Ерімбетова  химияны  оқытуда  экологиялық  бағыты  бар  кіріккен  сабақтар  өткізу  әдістемесін,  ал, 
Ә.Б.Түркіменбаев 
«Қоғамдық-гуманитарлық 
бағыттағы 
мектептерде 
жаратылыстану 
пәндерін 
интеграциялап  оқыту  процесінің  педагогикалық  шарттары»  қарастырды.  Бұл  еңбектер  республикадағы 
қазіргі  білім  беудегі  және  педагогика  ғылымындағы  интеграция  құбылысын  ғылыми  тәжірибелік 
тұрғыдан айқындауға бағытталған алғашқы зерттеу жұмыстары болып табылады.  
Педагогика  ғылысдарының  докторы  профессор  А.А.Бейсенбаева:  «Оқу  пәндерінің  мазмұнының 
барлық жүйесін жөндеу және кіріктіру ғылыми дүниетанымның берік іргетасын түзеді. Ал оны бір немесе 
бірнеше, бірақ бір-бірінен бөліп алынған пәндерде қалыптастыруға болмайды», - деп жазды [2]. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
251 
Ал, А.Мұханбетжанова [3] бастауыш сынып оқушыларының дүниенің ғылыми бейнесін қалыптасты-
рудың теориялық-әдіснамалық негіздерін бастауыш білімнің интеграциясы арқылы зерттеген болытын.   
Бастауыш  сыныптарда  пәндерді  интеграциялап  оқыту  шәкірттердің  ой-өрісін  байытумен  қатар 
олардың адамзат құндылықтарымен де молырақ сусындауларын қамтамасыз етеді.  
Жалпы дидактикалық сабақтар шарттары: 
- пәнаралық  сабақтың  ең  алдымен  анық  қалыптасқан  оқу  танымдық  мақсаты  және  оқушылардың 
жоғары білімділігі болуы шарт; 
- пәнаралық  сабақ  сондай-ақ,  шәкірттердің  дүниетанымдық  көкжиегін  кеңейтіп,  ой  қорытындысын 
қамтуы және алған білімдерінің ара қатынасын тануға қызығушылығын ояту қажет; 
- интеграцияланған  сабақ  оқушылар  мен  мұғалімнің  берік  ынтымақтастығының  негізінде  құрылуы 
қажет. 
Тұлғаның өмір сүру әрекетінің негізгі шарты: оның санасында дүниенің біртұтас бейнесі және ондағы 
адамның өз орны болуы; адамның заттармен, құбылыспен, табиғатпен заңды байланысын орнату болып 
табылады. Тұлғаны дамыту және қалыптастыру, дүние, табиғат, қоршаған орта және адам, олардың өзара 
байланысы  жөнінде  біртұтас  көзқарас  қалыптастыру;  оқушылардың  әр  түрлі  әрекеттері  үшін  барынша 
жағдай  туғызу  -  бұл  білімді  интеграциялаудың  негізгі  мақсаты.  Бұл  жерде  әңгіме,  білімнің  жиынтығы 
және  эрудицияның  кеңдігі  жөнінде  емес,  еркін  бағдар  және  XXI  ғасыр  адамының  даралық  мәдениеті, 
өзіндік позициясын таңдап алуын қамтамасыз ететін дара тұлғалық, құзырлылық сапасы жөнінде болып 
отыр. Сондықтан бастауыш білім мазмұнының бүгінгі күн талабына сәйкес болуы аса маңызды мәселе. 
Баланың өзіндік «дүние бейнесі» ерте пайда болады және толық еместігіне қарамастан оның маңызды 
жетістігі  -  тұтастығы.  Бала  мектепке  келгеннен  кейін  осы  тұтастық  пәндер  арасындағы  шекараның 
салдарынан бұзылады да, нәтижесінде оның алған білімі өзара нашар байланысады. Кейбір мұғалімдер өз 
сабақтарында пәнаралық байланысты қолданғанымен ол мәселені тұтас шеше алмайды. 
Білім - тұтастық және оқушы алдында да сол күйде болуы керек. Пәндер арасындағы кедергілерді жою 
үшін  білімді  басты  объектілердін,  немесе  тақырыптардың  айналасына  біріктіру  қажет.  Бұл  пәнді  әр 
қырынан  қарастыруға,  оның  барлық  өзара  байланысын  ашуға  мүмкіндік  береді.  Анализ,  синтез, 
салыстыру,  біріктіруді қолдануға  болады.  Бұл  дүниетанымды,  адамтану,  экологиялық,  коммуникативтік 
білімдер  мен  іскерліктерді  қалыптастыру  үшін  маңызды.  Интеграция  мазмұнды  кең  қамтуға,  уақытты 
үнемдеуге, міндетті пәндер санын азайтуға мүмкіндік береді. 
Бастауыш  сынып  оқушысында  қоршаған  дүниені  тұтастықта  қалыптастыру  мәселесі  бастауыш  білім 
берудің өзіндік ерекшелігіне қайшы келмейді. Бастауыш сыныптарда танымдық әрекетті талдау бастапқы 
деңгейде  болады,  әзірше  құбылыстарға  тереңдеп  енбейді.  Бәрі  туралы  аздап  интегралды  келу  дәл  осы 
бастапқы буынға сәйкес келеді. 
Қазіргі дамыған елдердегі бастауыш білімнің ерекшелігі қоршаған дүние мен қоғамның дамуы туралы 
білімдердің  интеграциясы  болып  табылады.  Бұл  тәсіл  көптеген  елдерде  (Бельгия,  Англия,  АҚШ, 
Германия,  Австрия)  мектепке  дейінгі  тәрбиеге,  бастауыш  мектеп  және  кіші  орта  мектепке.  сол  сияқты 
орта мектепте интеграцияланған курс (жаратылыстану, қоғамтану, Отантану және т.б.) түрінде енгізілген. 
Бұл елдердің бастауыш мектептерінде интеграциялау өлі және тірі табиғат, техника, адам, т.б. білімдерді 
біріктіреді. 
Әр түрлі пәндерді оқытуды байланыстырудан оларды терең өзара кіріктіруге көшу әр түрлі деңгейде 
жүзеге асырылады: 
-  пәнішілік  интеграция,  пәнаралық  интеграция, пәндер  мазмүнын  жақындастыру,  жаңа  түзілім  пайда 
болуына әкелетін мүшеленген бөліктердің толық бірігуі ретінде - синтез; 
- бастапқы деңгейі: бір пән бойынша сабақта ұғымдарды, бейнелерді басқа пәндерден алу, яғни «басқа 
аймаққа кіру» принципі; 
-  тереңірек  деңгей:  қазіргі  жаратылыстану,  мәдениеттану,  т.б.  әдіснамалық  негізін  құрайтын  жалпы 
принциптерді әр түрлі пәндер бойынша сабақтарда қолдану; 
-  өз  ерекшеліктері  бойынша  әр  түрлі  пәндік  білімдерді  қажет  ететін  мәселелер  мен  құбылыстардың 
кешенін қарастыру. 
Жоғарыда  аталған  дегейлер  негізінде  оқыту  сапасын  арттыруда  мұғалімнің  оқыту  әрекеті  өзіндік 
мынадай  ерекшеліктерімен  сипатталады:  жаңа  дидактикалық  әдістерді  қолдануы,  сабақты  оқытудың 
әдістемесі және түрлері; оқушының сапалы меңгерген білімі, іскерлік, дағдысының жетістігі; оқушының 
оқуға  көзқарасы;  шәкіртінің  әртүрлі  олимпиада,  сайыс,  ғылыми  конференцияға  қатысуы,  ғылыми-
әдістемелік  біліктілігінің  жетілдіруі,  ғылыми  экспериментке  қатысуы  т.б.  барлық  көрсеткіштер  - 
мұғалімнің сабағындағы жұмыс сапасының куәгері. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
252 
Оқушының  білім  сапасын  айтып  өтер  болсақ,  ол  бастауыш,  орта,  негізгі  білім  беру  мамұнының 
міндетті  минимумын  игерген  жетістігін  бағалаумен  анықталады.  Қазіргі  заманғы  білім  берудің  бағыты 
мен  технологияларын  қамтитын  педагогикалық  технологияларды  мұғалімдер  өз  тәжірибесінде  жүйелі 
қолданып,  яғни  білім  сапасының  жоғары  болу  мақсатында  іске  асыру  керек.  Біздің  ойымызша, 
интеграциялық оқытуды жүзеге асыру оқушылардың танымдық қызығуы мен білім сапасын арттыру, бір 
сабаққа  бірнеше  оқу  пәндері  мақсатының  бірігуіне  мүмкіндік  береді.  Интеграциялық  оқытуды  жүзеге 
асыру  әр  пәндік  мазмұнды  қосып  біріктіріп  жіберу  немесе  бірнеше  пәнді  бір  пәнмен  алмастыру  емес, 
керісінше, оған қондырғы ретінде қызмет етеді. Бастауыш білім кеңістігінде барлық пәндер өз мазмұнын 
және  қалыптасқан  оқу  үдерісінің  ұйымдастыру  формасын  сақтайды.  Интеграциялық  оқыту  пән 
мазмұнының айқын анықталуына мүмкіндік береді. 
Бастауыш білім беру сапасы – қоғамның тұтынымдық дамуымен және сұранысына сай келіп, келешек 
тұлғаның  адамгершілігін,  қоғамдық  өмірге  бейімделу  қабілетін  қалыптастырып,  қоғамдағы  бастауыш 
білім үрдісінің күйін және нәтижесін, пәндерді интеграциялау арқылы анықтайтын әлеуметтік категория. 
Бастауыш  білім  мазмұны,  оқыту  әдістемесі,  материалдық-техникалық  базасы,  мамандардың  құрамы  т.б. 
бастауыш  сынып  оқушысын  дамытуға  бағытталған  білім  сапасын  интеграциялап  оқытудағы 
көрсеткіштердің жиынтығы арқылы анықталады.  
Білімнің  интеграциясында  бастауыш  сынып  оқушыларының  оқу-танымдық  мотивациясын,  білім 
санасын  арттыру  маңызды  педагикалық-психологиялық  аспектілер  ретінде  танылады.  Өйткені,  білімді 
интеграциялау  тұтастықты  қалыптастырып,  бастауыш  білімді  жүйелеу  мен  жинақтауда  ір  түрлі 
ғылымдарды  біріктіре  отырып,  бастауыш  сынып  пәндерін  интеграциялап  оқыту  мәселесінің 
педагогикалық-психологиялық ролін, мәні мен мазмұнын айқындай түседі, қолдану аумағын кеңейтеді. 
Бастауыш сынып пәндерін интеграциялау негізінде білім сапасын арттыруда: 
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетіне барынша жағдай жасалады; 
- оқушыларды дүние, табиғат, қоршаған орта және адам, олардың өзара байланысы жөнінде алғашқы 
біртұтас көзқарастар қалыптастыру жүзеге асырылады; 
- бастауыш  сынып  оқушыларының  санасында  дүниетанымдық  белсенділік  орнап,  ой-өрісі 
байытылады; 
- білімнің мазмұнын оқу-танымдық мотивтік компоненттер арқылы жетілдіруге көмектеседі. 
Интеграция мен пәндердің өзара байланысы ұғымдарын мәндес ұғымдар ретінде түсінуге болмайды, 
дегенмен  ғылыми  білім  жүйесін  жетілдіру  міндетімен  қамтамасыз  етіледі.  Интеграция  -  жоғарыда 
айтылғандай,  тұтастықты  қалыптастырып,  білімді  жүйелеу  мен  жинақтауда  әр  түрлі  ғылымдарды 
біріктіреді. 
Бастауыш  мектепте  жаңа  бағдарламаға  интеграцияланған  курстары  енгізіліп,  мектеп  тәжірибесінде 
жүзеге  асырылуда.  Сонымен,  мектеп  тәжірибесі,  бастауыш  мектепте  сабақтарды  интеграциялауды 
мұғалімдердің  жиі  қолдануы,  әр  түрлі  ғылыми  білімдерді  жинақтау  есебінен  оқу-тәрбие  үдерісінің 
тиімділігін арттыратындығын көрсетіп отыр. 
Бастауыш  мектеп  тәжірибесіне  интеграция  курстарының  нашар      енгізілуінің  бір  себебі:  бастауыш 
сынып  оқушыларының  психологиялық  ерекшеліктері  толық  ескерілмеген  және  бастауыш  мектептегі 
негізгі  пәндерден  біршама  алшақтауы  байқалады.  Біздің  көзқарасымыз  бойынша,  бастауыш  сынып 
оқушыларын  артық  жүктемеден  құтқару  үшін  бұрыннан  бар пәндер  негізінде  сол  пәндерді  жаңа  сапада 
интеграциялап оқыту қажет. 
Біздің ойымызша, интеграциялық оқытуды жүзеге асыру оқушылардың танымдық қызығуы мен білім 
сапасын  арттыру,  бір  сабаққа  бірнеше  оқу  пәндері  мақсатының  бірігуіне  мүмкіндік  береді. 
Интеграциялық оқытуды жүзеге асыру әр пәндік мазмұнды қосып біріктіріп жіберу немесе бірнеше пәнді 
бір  пәнмен  алмастыру  емес,  керісінше,  пәндік  құрылымды  жоққа  шығармай,  оған  қондырғы  ретінде 
қызмет  ету  болып  табылады.  Бастауыш  білім  кеңістігінде  барлық  пәндер  өзінің  негізгі  мазмұнын  және 
қалыптасқан  оқу  үдерісінің  ұйымдастыру  формасын  сақтайды,  сөйтіп  интеграциялық  оқыту  пән 
мазмұнының айқын анықталуына мүмкіндік береді. 
Ключевые слова: интеграция, интегрированные уроки.  
Keywords: integration, integrated lessons.  
 
1.  Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстан  –  2030.  «Барлық  Қазақстандықтардың  өсіп-өркендеуі,  қауіпсіздігі  және  әл-
ауқатының артуы» атты Жолдауы, Алматы, Білім, 1998.  
2.  Бейсенбаева  А.А.  Пәнаралық  байланыс  негізінде  оқу  процесін  ұйымдастыру. Алматы.  Республикалық  баспа 
кабинеті. 1995.  
3.  Мұханбетжанова  Ә.  Бастауыш  білімнің  интеграциясы  арқылы  оқушыларда  дүниенің  ғылыми  бейнесін 
қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері. докт. дисс. автореф.  Түркістан, 2001.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
253 
К ПРОБЛЕМЕ СОЦИАЛИЗАЦИИ ДЕТЕЙ И ПОДРОСТКОВ ЧЕРЕЗ КОМПЬЮТЕРНЫЕ ИГРЫ 
 
О.С. Сангилбаев, А.О.Сангилбаева 
 
Түйін 
Балалардың  компьютерлік  ойындарға  тәуелділіктерін  зерттеу,  бүгінгі  кезеңнің  өзекті  мәселелерінің  бірі 
болғандықтан,  мақалада  компьютерлік  ойындардың  балалар  мен  жеткіншектердің  әлеуметтену  үрдісіне  жанама 
және тікелей әсерлері теориялық және практикалық тәжірибелер мазмұнын талдап зерттеу негізінде қарастырылды. 
 
Summary 
The article is devoted to the problems of computer addiction of children and teenagers through the process of socialization. 
The role  of  computer  games  was  analyzed  in  the  upbringing of  child’s  personality.  There  were  shown  direct  and  indirect 
causes of computer addiction and the ways of solving of this addiction.    
 
Компьютерные игры могут быть «воспитателями», как и любимая книга которая сильное воздействие 
оказала на нас в детстве или отрочестве. Герои ее часто становились идеальными образами – объектами 
для подражания. 
Сегодня эту роль чаще выполняют герои компьютерных игр. 
Компьютерные  игры  и  их  роль  в  воспитании  личности  огромна,  но  обычно  недооценивается. 
Исследователи,  которые  хотя  бы  раз  столкнулись  с  этой  проблемой,  обычно  остаются  под  ее 
впечатлением долгое время. 
Например, американские исследователи, М. Коул, Ш. Текл, изучавшие влияние компьютерных игр на 
детей, назвали электронные игры – «воспитателями, не имеющими себе равных». В своих исследованиях 
они  сопоставили  влияние  этих  «вторичных  агентов  социализации»  по  сравнению  с  «первичными»  - 
родителями, учителями и др [1]. 
Для начала мы введем несколько понятий, которыми пользуются социальные психологи и социологи 
для анализа предлагаемой проблемы. 
Социализация – процесс усвоения индивидом образцов поведения, психологических механизмов, норм 
и  ценностей,  необходимых  для  успешного  функционирования  индивида  в  обществе.  Социализация 
охватывает  все  процессы  приобщения  к  культуре,  коммуникации  и  образования,  с  помощью  которых 
человек  приобретает  социальную  природу  и  способность  участвовать  в  социальной  жизни,  обеспечивая 
передачу  культуры  от  поколении  к  поколению.  Некоторые  из  факторов  социализации  действуют  в 
течение всей жизни, создавая и изменяя установки индивида, другие – на отдельных стадиях жизни [2]. 
Социализация  –  это  широкий  процесс  взаимодействия  личности  с  социальной  средой,  и  она  может 
протекать  стихийно,  и  осуществляться  под  воздействием  различных  компонентов  этой  среды.  Частью 
процесса социализации может  быть воспитание личности. Воспитание – это целенаправленный процесс 
воздействия на личность ребенка, подростка, который осуществляют родители, педагоги, воспитатели и 
другие  субъекты.  Ребенок  же  в  данном  случае  –  это  объект  целенаправленного  воздействия  того  или 
иного  воспитателя,  который  обычно  знает,  что  именно  он  хочет  воспитать  и  как,  с  помощью  каких 
методов он это сделает [3]. 
Семья  является  первым  в  жизни  социализирующим  агентом.  Традиционно  выделяется  две  стадии 
социализации: первичную, характерную для раннего детства, и стадию интернационализации установок и 
норм,  или  стадию  формирования  процессов  саморегуляции,  но  которой  происходит  замена  на  внешних 
санкций  внутренним  контролем,  что  является  конечной  целью  успешной  социализации  индивида. 
Социальные правила становятся как бы частью самого индивида, его «Я». 
Ранняя социализация – решающий период в жизни индивида, во многом определяющий его личность 
и последующее участие в социальной жизни. 
Таким образом, в нашем  обществе  дети и подростки в значительной мере  усваивают роли и правила 
поведения из сюжетов компьютерных игр, телевизионных передач, фильмов и других средств массовой 
коммуникации. 
Символическое содержание, представленное в этих медиа, оказывает глубокое воздействие на процесс 
социализации, способствуя формированию определенных ценностей и образцов поведения. Обращаясь к 
специфике компьютерных игр, мы знаем что, процессы компьютеризации в нашей стране с 90 - х годов 
прошлого  века  происходили  очень  бурно,  что  повлекло  за  собой  развитие  различных  форм 
взаимодействия  с  компьютером,  в  частности,  увлечение  пользователей  компьютерными  играми.  У 
некоторых  индивидов  это  взаимодействие  приобрело  формы,  схожие  по  своему  содержанию  с 
психологической зависимостью [4]. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
254 
Поскольку компьютерная индустрия в будущем будет, вероятно, только развиваться, а компьютерные 
технологии  становиться  все  более  доступными  для  широких  слоев  населения,  то,  как  мы  полагаем, 
проблема со временем будет приобретать все большую остроту. 
Значительное число людей, которые могут характеризоваться той или иной степенью зависимости от 
компьютерных  игр  составляют  школьники.  По  наблюдениям  педагогов  и  родителей  это  вызывает 
значительные  проблемы,  связанные  с  успешной  социализацией  детей,  физическим  и  даже  психическим 
здоровьем. 
В  традиционной  теории  игрового  поведения  компьютерные  игры  не  выделяются  в  качестве 
самостоятельного явления, так как этот феномен не имеет большой истории. Опираясь на эти теории, мы 
попытались  обозначить  его  место  в  системе  игр.  Оказалось,  что  большинство  моментов,  выделяемых, 
например,  Йоханом  Хейзингом,  характеризующих  игру  в  целом,  характерны  и  для  компьютерной  игры 
[5]. 
Так, компьютерная игра также  является  деятельностью свободной, к которой человек  обращается по 
собственному  желанию,  игра  происходит  при  условии  наличия  интереса,  если  этого  условия  нет,  то 
человек может просто прекратить игру. В большинстве случаев характерна изолированность, если игра не 
является сетевой. Компьютерная игра, так же как и обычная, не является самостоятельной реальностью, 
играющий осознает нереальность происходящего (пока речь идет о сохранности психического здоровья). 
Игра ограничивается местом, пространством и временем. В этом моменте компьютерная игра несколько 
отличается  от  традиционной,  т.к.  широкие  визуальные  возможности  игры  делают  ее  пространство 
продуктом  умственной  деятельности  не  игрока,  а  разработчика,  который  придумывает  правила  игры. 
Место  игры  постепенно  утрачивает  свое  значение.  Время  игры  имеет  сходное  значение  со  временем  в 
традиционной  игре.  Сыгранная  компьютерная  игра  сохраняется  в  памяти  как  факт  и  может  быть 
повторена при наличии желания, если восстановить первоначальные условия игры. В компьютерной игре 
также обязательно соблюдение правил, что заложено в ее алгоритм [6]. 
Естественно,  что  по  классификации  компьютерные  игры  несколько  отличаются  от  реальных,  хотя 
можно  обнаружить  и  некоторые  общие  моменты.  Специально  создаваемые  программы  могут  заменять 
детям  сюжетно-ролевую  игру,  задавая  условия  сюжета  и  предоставляя  право  выбора  любой  роли. 
Элементы  предметно  –  манипулятивной  игры  свойственны  играм-симуляторам  и  обучающим 
программам, например для летчиков, которые имитируют полет и, по сути, также могут быть отнесены к 
играм.  Летчик  всегда  оставляет  за  собой  право  на  ошибку,  ведь  она  повлечет  за  собой  лишь  условное 
наказание.  Однако  такие  тренажеры  выполняют  ту  же  функцию,  что  и  предметно  –  манипулятивные 
игры:  они  помогают  закрепить  навыки.  Широко  распространены  компьютерные  эквиваленты  многих 
настольных и дидактических игр [7]. 
В  принципе,  все  компьютерные  игры  являются  играми  с  правилами,  и  все  реальные  предметы  в 
компьютерных играх заменяются символами, которые с развитием техники становятся все более и более 
реалистичными. 
Хотелось  бы  отметить  одно  важное  отличие  компьютерных  игр  от  реальных  (оно  в  основном 
относится  к  сюжетно-ролевым  играм).  В  реальной  игре  участники  сами  придумывают  условия  игры, 
взаимодействуют друг с другом, могут изменять свое поведение в процессе игры, что позволяет мыслить 
более  гибко,  развиваются  коммуникативные  навыки.  Виртуальные  игры  в  определенной  степени 
снижают  эти  возможности,  так  как  игра  обычно  имеет  разработчика,  закладывающего  в  нее 
определенный алгоритм, который в процессе игры кардинально не изменяется. 
Различное  влияние  компьютерных  игр  на  психику  индивида  объясняется  так  же  специальными 
приемами,  которыми  обычно  пользуются  разработчики  компьютерных  игр.  Так,  например,  вид  из  глаз 
компьютерного  героя  провоцирует  идентификацию  с  персонажем,  и  человек  может  терять  связь  с 
реальной  жизнью,  в  отличие  от  вида  извне  своего  компьютерного  героя,  что  характеризуется  меньшей 
степенью вхождения в роль. 
Интересной, на наш взгляд, является особенность парадигмы «жизнь-смерть» в игровом пространстве. 
С одной стороны, переживания по поводу гибели героя, с которым индивид идентифицирует себя в игре, 
достаточно  сильны,  с  другой  –  есть  основания  предполагать,  что  дети  и  подростки  (у  которых 
представления  о  смерти  и  так  относительно  незрелые)  отчасти  перенесут  представления  о  возможности 
иметь  несколько  «жизней»  и,  в  крайнем  случае,  «загружать»  новую  игру  из  виртуальной  реальности  в 
обычную жизнь. 
Сопоставляя  изучаемое  явления  с  традиционно  выделяемыми  формами  аддикции,  мы  опирались  на 
определение аддиктивного поведения как стремления изменить свое психическое состояние посредством 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
255 
приема некоторых веществ или фиксацией внимания на определенных предметах или видах деятельности 
[8]. 
По-видимому, последнее и имеет место при формировании зависимостью от компьютерных игр. 
Компьютерная зависимость как результат увлеченности компьютером 
Компьютерная  зависимость  (как  и  любая  другая)  -  форма  ухода  от  реальности.  Реальности,  которая 
травмирует и которую сложно предсказать, где приходится строить отношения с разными людьми - и с 
симпатичными  нам,  и  не  очень.  Реальность  чревата  конфликтами  и  разочарованиями,  болезненными 
провалами и горькими потерями. Поэтому еще не научившемуся существовать во взрослом жестком мире 
подростку и кажется, что компьютер, виртуальная жизнь – идеальный выход [9]. 
Зависимость  от  компьютера  осознают  окружающие  ребенка  друзья,  родственники,  знакомые,  но 
отнюдь  не  он  сам,  что  очень  схоже  с  любым  другим  видом  зависимости.  Основными  критериями, 
определяющими начало компьютерной зависимости, можно считать следующие: 
-  беспричинное  возбуждение  или  вялость,  частые  и  резкие  перепады  настроения  от  безучастно-
подавленного до эйфорически-приподнятого, болезненная и неадекватная реакция на критику, замечания, 
советы,  нарастающая  оппозиционность  к  родителям,  старым  друзьям,  значительное  эмоциональное 
отчуждение; 
- ухудшение памяти, внимания; 
- снижение успеваемости, систематические прогулы занятий; 
- ограничение общения с ранее значимыми людьми: родственниками, друзьями, любимым человеком, 
значительное изменение круга общения, подозрительные контакты, телефонные звонки, встречи; 
- уход от участия в делах, которые ранее были интересны, отказ от хобби, любимого дела; 
- пропажа из дома ценностей или денег, появление чужих вещей, денежные долги ребенка; 
- появляющиеся изворотливость, лживость; 
- неопрятность, неряшливость, не характерные ранее; 
- приступы депрессии, страха, тревоги [10]. 
Компьютер, выполняет действительно широкий спектр задач: проигрывание музыки и радио, отобра-
жение фильмов и телевизионных каналов, фиксация текстовых наработок, отображение текстов, графиче-
ских объектов и анимации, выполнение функций телефона и калькулятора, отображение и предоставле-
ние  возможности  изучения  глобальных  сетей  и  участия  в  электронных  играх,  а  также  многое  другое. 
Таким  образом,  перед  ребенком  открывается  новый  мир  бесчисленного  количества  возможностей  и 
интересов,  который  "отключает"  его  от  реального  мира,  "переключая"  на  себя.  Психологическая  невоз-
можность совладать с желанием насытиться новой информацией и есть компьютерная зависимость [11]. 
Несмотря  на  то,  что  стремления,  возникающие  при  компьютерной  зависимости,  изначально  несут 
положительные  аспекты,  данный  тип  зависимости,  как  и  любая  другая  аддикция,  ведет  к  деградации 
личности,  разложению  социального  статуса,  потере  собственного  "Я",  ухудшению  психологического 
здоровья, возбуждению внутренних раздражителей, возникновению агрессии, замкнутости. 
Результаты наших исследований показывает, что ребенка привлекает в игре: 
- Наличие собственного (интимного) мира, в который нет доступа никому, кроме него самого; 
- Отсутствие ответственности; 
- Реалистичность процессов и полное абстрагирование от окружающего мира; 
- Возможность исправить любую ошибку путем многократных попыток; 
- Возможность самостоятельно принимать (любые) в рамках игры решения, вне зависимости от того к 
чему они могут привести [12]. 
Единственным  на  настоящий  момент  проверенным  способом  не  дать  подростку  оказаться  в 
зависимости от компьютерных игр - это привлечь его в процессы, не связанные с компьютерами, чтобы 
электронные  игры  и  процессы  не  стали  заменой  реальности.  Показать  растущему  человеку,  что 
существует масса интересных способов свободного времяпровождения помимо компьютера, которые не 
только  позволяют  пережить  острые  ощущения,  но  также  тренируют  тело  и  нормализуют 
психологическое  состояние. Задача педагога –  организатора  организовать досуг ребенка таким  образом, 
чтобы оградить его от негативного воздействия информационных технологий, в том числе и компьютера. 
Виртуальная реальность - это нематериальность воздействия, условность параметров и эфемерность, - 
это  не  есть  жизнь,  это  лишь  вторичная  часть  жизни,  это  параллельный,  но  не  основной  процесс.  Нет 
смысла игнорировать компьютерные возможности, необходимо их использовать по мере необходимости, 
а  развлечения  в  виде  компьютерных  игр,  необходимо  сопрягать  с  реальными  активными  действиями  в 
реальном мире. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
256 
1. Моторин В.Н. Об использовании компьютера в педагогическом процессе. Дошкольное воспитание. 2001 - №12. 
2. Чудинова В. П. Социализация ребенка и медиа // Школьная библиотека. – 2004. - № 4 
3. http: // www.med.resourse.ru 
4. Яманова Т. Новый вид наркомании // Аргументы и факты. Семейный совет. – 2004. - № 17 (234) 17 сентября. 
5. http: // www.ixbt.ru/ 
6. Стукова О. В компьютерной колыбели? В компьютерных сетях! // Аномалия. – 1996. – № 23 
7. http: // www.nnm.ru/ 
8. http: // www.vn.ru/ 
9. http: // www.Le-Mon.ru 
10. http: // www.baby.com.ua/ 
11. http: // www.nnm.ru/ 
12. http: // www.родитель.ru 
 
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ САБАҚТАН ТЫС ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА 
ТӘРБИЕ ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ҚҰРЫЛЫМЫ 
 
С.Ғ.Тәжібаева – Жалпы педагогика-психология кафедрасы профессоры, п.ғ.к., 
Н.Сманова – педагогика кафедрасы доценті, п.ғ.к., Абай атындағы қазҰПУ 
 
Резюме 
Статья  отражает  этапы  и  содержание  воспитательной  системы  и  ее  мкритерии  оценки.Данные  критерии 
условны,они  могут  быть  расширены  и  конкретизированы  применительно  к  той  или  иной  воспитательной 
системе.Также  эффективно  созданная  воспитательная  система  способна  во  многом  подчинить  своему  влиянию 
окружающую среду,стать реальным центром воспитания в школе и социуме. 
 
Resume 
This article presents the stages and content of the educational system and its prioritizing criterion. Those criterion can be 
expanded and minimized to be applied to a particular educational system. In addition effectively set up educational system is 
capable to take control over surroundings, become the epicenter of education in schools and society. 
 
Еліміздің және шетелдің көптеген ғалымдары тәрбие –ерекше  сала және оны оқыту мен білім беруге 
қосымша ретінде қарастыруға болмайды деген қорытындыға келіп отыр. Тәрбиені білім беру құрылымы-
ның  бөлігі  ретінде  қарастыру  оның  рөлін  төмендетеді  және  рухани  өмірдің  әлеуметтік  практикасының 
нақты көрінісіне  сәйкес келмейді. Педагог тәрбие саласына баса назар аударғанда ғана оқыту білім беру 
міндеттері тиімді шешіледі.Соған байланысты қазіргі мектеп тәрбиелеу мен  оқыту өзінің педагогикалық 
жүйесінің маңызды құрамдас элементтері болып саналатын күрделі жүйе ретінде қарастырылады. 
Мектептің  педагогикалық  жүйесі  -  өскелең  ұрпақты  мәдениетін  меңгерген  шығармашылықты, 
белсенді  тұлға  ретінде  қоғам  өміріне  бейімдеу  негізгі  мақсаты  болып  табылатын  мақсатқа 
бағытталған,төзін-өзі  ұйымдастыратын  жүйе.  Бұл  мақсат  мектептің  педагогикалық  жүесінің  қызметінің 
барлық  кезеідерінде,  оның  дидактикалық  және  тәрбиелік  жүйесінде,  сондай-ақ  барлық  білім  беру 
процесіне қатысушылардың кәсіби және еркін қарым-қатынасы саласында жүзеге асырылады. 
Осы  мектептің  педагогикалық  жүйесінің  аксиологиялық  негізін  жетекші  идеялар,  мақсаттар, 
міндеттер, принциптер және педагогикалық теориялар қамтылатын теориялық тұжырымдама құрайды.[1] 
Педагогикалық  қарым-қатынас  педагогтар  мен    тәрбиеленушілердің  өзара  ықпал  ету  құралы  ретінде 
мектептің 
педагогикалық 
жүйесінің 
байланыстырушы 
компоненті. 
Педагогикалық 
жүйенің 
құрылымындағы  қарым-қатынастың  мұндай  рөлі  оның  тиімділігі  бірлесе  әрекет  ету  барысында  ересек 
адамдар мен балалрдың арасындағы  қарым-қатынасқа (ынтымақтастықты және ізгілікті қатынас, жалпы 
қамқорлық, сеніммен қарау, әрбір адамға көңіл бөлу) тәуелді екендігіне қатысты.[2] 
Мектептің кез келген педагогикалық жүйесі үшін оның элементтерін (белгілі бір ұйымдастырушылық) 
құрастырушылардың арасында байланыс пен қарым-қатынастың болуы ғана емес, өзара қарым-қатынаста 
жүйе  өзнің  тұтастығын  бейнелейтін  ортамен  бөлінбейтін  бірлік  тән.  Соған  байланысты  тәрбие    жүйесі 
микро  ортамен және макро ортамен тығыз байланысты болады.Микро орта ретінде мектеп игерген орта 
(ықшам аудан, елді мекен), ал макро орта ретінде жалпы қоғам қарастырылады.Мектептің тәрбие жүйесі 
көп  жағдайда  қоршаған  ортаға  өз  әсерін  тигізеді.Бұл  жағдайда  мектеп  нақты  бір  тәрбие  орталығына 
айналады.[3] 
Бірыңғай  педагогикалық  жүйе  аумағында  дидактикалық  және  тәрбиелік  жүйесі  арасындағы  өзара 
байланыс  пен  өзара  әсерлесу  әр  қилы  сипатқа  ие  болады.  Жүйешілердің  өзара  тәуелділігі  көп  жағдайда 
теориялық  тұжырымдама  мен  және    басқа  да  педагогикалық  жүйені  дамытудың  шарттарымен 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
257 
анықталады.  Тәрбиелік  жүйеше  сипаты  мен  мектептің  жалпы  педагогикалық  жүйесі  жағдайының 
арасында  дидактикалық  тәуелділік  бар.  Дамытылған  мектеп  тәрбие  жүйесінің  динамикалық  дамуын 
қажет етеді.  
Тәрбие жүйесі- тәрбиенің компоненттерінің (субъектілер, мақсаттар, мазмұны және іс-әрекет тәсілдері, 
қатынастар) өзара әсерлесуі нәтижесінде қызмет етеін және ұжым өмірінің бейнесі, оның психологиялық 
климаты сияқты интегративті сипатқа ие болатын біртұтас әлеуметтік организм (Л.И.Новикова). 
Тәрбие жүйесін құрудың мақсаттылығы: 
-  тәрбиелік  әрекет  субъектілірінің  күшін  интеграциялау,  педагогикалық  процестің  компоненттерін 
(мақсатты, мазмұндық, ұйымдастырушылық, бағалаушылық-нәтижелілік) өзара байлагысын бекітумен; 
- табиғи және әлеуметтік  ортаны игеру және  оларды тәрбиелеу  ортасына тарту арқылы мүмкіндіктер 
ауқымын кеңейтумен; 
-  тәрбиені  жүзеге  асыратын  мазмұнның,  әдістердің  сабақтастығы  және  диалектикалығы  қойылған 
міндеттерлің  орындалуын  қамтамасыз  ететіндіктен    педагогикалық  ұжымның  уақытын  және  күшін 
үнемдеумен; 
- оқушыға, мұғалімге, ата-аналарға ұжымдағы іскерлік және тұлға аралық қатынастырда шығармашы-
лықпен  өзін-өзі  көрсетуге  өсуге,  қайталанбас  даралық,  ізгілік  танытуға  мүмкіндік  беретіндей  олардың 
тұлға ретінде өздерін көрсетуі және танытуы үшін жағдай жасаумен байланысты.[4] 
Мектептің  тәрбие  жүйесін  дамытудың  қозғаушы  күштері.Мектептің  тәрбие  жүйесі  “жоғарыдан” 
берілмейді, мұғалімдер, балалар, ата-аналар және т.б. сияқты педагогикалық процеске  қатысушылардың 
күшімен  құрылады.  Олардың  өзара  әрекеттесуі  барысында  оның  мақсаты  мен  міндеттері  қалыптасады, 
оларды жүзеге асырудың жолдары анықталады, тиісті іс-әрекеттер ұйымдастырылады. Мектептің тәрбие 
жүйесі емес, динамикалық құбылыс, сондықтан оны ұтымды басқару үшін оны дамуының механизиі мен 
ерекшелігін білу қажет. 
Жүйені құру әрқашанда оның элементтерінің реттілікке ұмтылуына, біртұтастыққа қарай қозғалауына 
байланысты.  Осы  тұрғыда  тәрбие  жүйесінің  қалыптасуы  қашанда  интеграцияланған  процесс.  Алайда 
интеграция  дезинтеграцияға,  жүйенің  әр  түрлі  элементтері  тәуелсіздіктің  өсуіне  және  олардың 
арасындағы  өзара  әрекеттестіктің  бұзылуына  қарай  бағытталған  қарама-қарсы  тенденциялармен  бірге 
біруақытта  жүреді.  Интеграцияланған  және  дезинтгерацияланған  процестердің  арасындағы  қарама-
қайшылықтың  қз  шешімін  табуы  тәрбие  жүйсінің  дамуының  қозғаушы  күші  болып  табылады 
(Л.К.Гребенкина).[5] 
Интеграция  ең  бірінші  ұжымның  ұйымшылдығынан,  жағдаяттардың  стандартталуынан,  тұлғааралық 
орнықты  қарым-қатынастың  орнауынан,  жүйе  материалдық  элементтердің  пайда  болуынан  жеке 
түрленуінен  байқалады.  Дезентеграция  тұрақтылықтың  бұзылуынан,  жеке  және  топтық  айырмашылық-
тардың.  Қабылданған  норма  мен.  Құндылықтарға  сәйкес  келмейтін  жағдаяттардың  көрініс  беруінен, 
жүйенің материалдық элементтерінің бүлінуінен байқалады. 
Мектептің  тәрбие  жүйесін  дамытудың  әртүрлі  сатыларында  интерациялық  та,  дезинтеграциялық  та 
процесстер маңызды  рөл атқарады. Жүйенің қалыптасу кезеңінде интеграция тұлғалық-дамытушы орта 
құруға, оқушылардың әрекет ету мен қарым-қатынас жасауларының нормалары мен тәсілдерін меңгеруге 
мүмкнідік  жасайды,  әлеуметтік  қорғаудың  өзіндік  бір  құралы  бола  алады.  Ал  басқа  кезеңдерде  шеттен 
шыққан  реттілік  тұлғаның  белсенділігін,  өзін-өзі  анықтау,  шығармашылықты  тұлға  ретінде  өзін  дамыту 
мүмкіндіктерін  төмендетеді.  Бұл  жағдайда  стихиялық  элементтер  жаңашылдыққа,  таңдау  еркіндігінің 
мүмкіндіктеріне ие болады. [6] 
Тәрбие  жүйесін  дамытуда  интеграциялық  және  дезинтеграциялық  процестердің  арасындағы  жалпы 
қарама-қайшылық  нақтылануы  мүмкін.  Егер  интеграцияны  тасымалдаушы  жалпы  жүйенің  өзі  болатын 
болса,  ал  дезинтеграцияны  тасымалдаушы  оның  қандай  да  бір  элементі  болады,  онда  сол  элементтің 
сипатына қарай қарама-қайшылықтың формасы айқындалуы мүмкін (А.М.Сидоркин). 
Жүйенің  тұрақсыз  негізгі  элементі  оның  субъекті-  әрқашанда  еркіндікке  және  тәуелсіздікке 
ұмтылатын адам. Соған қарамастан жүйе оның автономдылығына объективті түрде мүмкіндік бермейді, 
не  ол мектепте  қабылданған норманы, функционалдық міндеттерін және т.б.  орныдау тиіс. Оқушының 
немесе  мұғалімнің  “мектептің  кейіппін”  қабылдамау  себептері  белгіленген  ережеге  сәйкес  келмейтін 
әдеттер,  мәдениеті  деңгейінің  жоғары  еместігі,  жеке  басының  мүддесін  құжым  мүддесінен  жоғары 
қоюшылық,  эгоизм    сияқты  әр  қилы  болуы  мүмкін.  Бұл  жағдайда  қарама-қайшылықты  жою  жүйенің 
орнықтылығын қамтамасыз етеді, себебі адам дәстүрге, беделді және т.б. бағынады. 
Басқа  жағдайда,  мысалы  мектепте  шығармашылықты,  стандартты  емес  ойлайтын  мұғалім  немесе 
болатын болса, дезинтеграциялайтын элемент жүйенің жаңаруына  жағдай жасайды. Бұл қарама-қайшы-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
258 
лық  іс-әрекет  түрлерін  таңдау  диапазоны  мен  формасы  барынша  ауқымды  болған  жағдайда  жүйенің 
интенсивті  дамуы  кезеңінде  айқын  байқалады.  Мұндай  жағдайда адам  жүйеге  бағынуға  бейім  келеді  не 
өзін оны жүзеге асырушы ретінде сезінеді. Осыдан жүйені  дамыту жеке тұлғаны дамыту шарты екендігі 
байқалады.   
Дезинтеграция  элементі  тәрбие  жүйесінің  материалдық-кеңістіктік  ортасы  да  болуы  мүмкін.  Оның 
объектілері  онымен  қарама-қайшылықта  болады:  оқу  ғимараты  ескірген,  жиһаздар  бүлінген.  Бұл 
объектілер  дами  алмайды.  Мұндай  қайшылықтар  жүенің  дамуына  кедергі  келтіреді  (екінші  ауыстыра 
оқыту,  акт  залының  тарлығы).  Материалдық  ортаны  өзгерту  бойынша  ұжымдық  жұмыстың  жүйелі 
шешімі болуы да мүкін. 
Жүйенің  дамуына  жағдай  жасайтын  тағы  бір  -әлеуметтік-саяси  жағдаят,  қоғамдық  құндылықтар. 
Мысалы  1980  жылдардың  екінші  жартысында  олардың  бірден  өзгеруі    тәрбие  жүйесін  бүлдірді.  Саяси 
және  қоғамдық  жағдайдың  өзгеруі  мектеп  ұжымын  өзгермелі  ортаға  қатынасына  қарай  өз  беттерінше 
өздері  үшін  тәрбие  жүйесін  барынша  дараланған,  берік  ететін  құндылықтар  мен  идеалдарды 
тұжырымдауға мүдделі етеді. 
Сонымен  бірге  жағдаят,  яғни  белгілі  уақыт  аралығындағы  жүйенің  жай-күйі    дезинтеграцияның 
маңызды элементі бола алады. Оқуда және оқудан тыс пайда болатын жағдаяттардың арасындағы қарама-
қайшылық  барынша  типті  болып  келеді.  Балаларға  өздерін  шығармашылықты  тұлға  ретінде 
танытуларына, зеріктіретін сабақтарды  болдырмауға мүмкіндік беретін сабақтан тыс ұйымдастырылған 
қызықты іс-әрекеттер сирек емес,  керісінше, көптеген, балалар үшін қызықты сабақтардағы танымдық іс-
әрекеттер  қызықмыз  формальды  түрде  ұйымдастырылатын  жұмыстарға  қайшы  келеді.  Бұлардың 
әрқайсысы тәрбие жүйесің белсенді дамуын қамтамасыз ете алады. 
Мектептің  тәрбие  жүйесінің  даму  кезеңдері.Мектептің  тәрбие  жүйесінің  дамуы  төрт  кезеңді 
қамтитындығын тәжірибе көрсетіп отыр.  
Бірінші  кезең-жүйенің  қалыптасуы.  Бұл  кезеңнің  маңызды  құраушысы  ретінде  болжау  сатысын 
бөліп  көрсетуге  болады.  Бұл    сатыда  болашақ  тәрбие  жүйесінің  теориялық  тұжырымдамасы  жасалып, 
оның құрылымы, элементтерінің арасындағы байланыстар моделденген. 
Бірінші  кезеңнің  басты  мақсаты-  жетекші  педагогикалық  идеяларды  таңдау,  бірдей  көзқарастар 
адамдардан  тұратын  ұжым  құру.  Жүйе  компоненттері  жеке  жұмыс  істейді,  олардың  арасындағы  ішкі 
байланыстың беріктігі  жеткіліксіз, ұйымдастыру мәселесіне назар аударуды ішкі байланыстың беріктігі 
жеткіліксіз,  ұйымдастыру  мәселесіне  назар  аударуды  талап  етеді,  педагогикалық  ізденістер  жүзеге 
асырылады,  білім  беру  процесіне    қатысушылардың  барлығының  арасында  қарым-қатынас  жасау  стилі 
қалыптасады,  технологиялар  өңделеді,  дәстүрлер  жаңарады.  Қоршаған  ортамен  өзара  әсерлесу  көбінесе 
стихиялы сипатқа ие болады. Алға қарай қозғалу екпіні мұнда жоғары болуы тиіс. 
Екінші  кезең-жүйені  жасау.  Бұл  кезеңде  мектеп  ұжымы,  өзін-өзі  басқару,  бірігіп  басқару  органдары 
дами түседі, іс-әрекеттердің жетекші түрлері, жүйе қызметінің шешуші бағыттары анықталады, барынша 
тиімді педагогикалық технологиялар өңделеді.  Аталған кезеңде  тәрбие жүйесін педагогикалық тұрғыда 
басқарудағы  басты  қиындық  оқушылар  ұжымы  мен  педагогикалық  ұжымның  дамуының  екпінін 
сәйкестендіруде. Педагогикалық ұжым мектеп ұжымының қызметін ұйымдастыруда белсенділік танытуы 
тиіс. 
Үшінші кезең-жүйені рәсімдеуді  аяқтау. Бұл кезеңде мектеп ұжымы-балалар мен үлкендердің бірдей 
мақсатты, бірдей мазмұндағы іс-әркеттерінің шығармашылықпен қарым-қатынас жасаудағы ынтымақтас-
тығы.  Мұнда  басты  назар  еркін,  ізгілікті,  рухани,  шығармашылықты,  тәжірибелі  тұлғаны  тәрбиелеуге, 
жетекшілердің және жалпы мектепте жасалатын қарым-қатынастың демократиялық стилін дамыту.   
Педагог-тәрбие,шілердің  мәдениетінің  жоғарылағаны,  ізгілікті  педагогикалық  бағыттарды  ұстануы, 
ізгілікке  тәрбиелеу  технологияларын  меңгере  бастағаны  байқалады.  Мұнын  бәрі    Е.В.Бондаревскаяның 
пікірі бойыншаізгілендіру идеясына сүйене отырып тәрбие берудің жаңаруының айқын көрсеткіші болып 
табылады.  Жүйе  өзінің  дәстүрін  жинақтайды  және  оны  ұрпақтан  ұрпаққа  таратады.  Мектептің  тәрбие 
жүйесі мен ортасы бір-бірімен белсенді түрде шығармашылықпен қарым-қатынас жасайды. 
Төртінші  кезең-тәрбие  жүйесін  құру.Бұл  не  революциялық,  не  эволюциялық  жолмен  жүзеге  асуы 
мүмкін.  Оған  “жүйе”  кризисіне  әкелетін  дезинтеграциялайтын  құбылыстардың  күшюі  себепші  болады. 
Мұнда негізгі іс-әрекет түрлеріне наразылық тууы мүмкін, мектеп өмірінде қалыптасқан тәртіп бұзылуы 
мүмкін  және  т.б.  Кризистік  құбылыстардың  пайда  болу  себептері  әр  түрлі,  бірақ  олар  ұжымда 
зерігушіліктің  пайда  болуына,  іс-әрекеттегі  шығармашылықтың  жойылуына,  жаңашылдықтың 
жетіспеуіне әкеп соғады.[7] 
А.М.Сидоркин кризис нәтижесінде: 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
259 
-жүйе  құрушы  байланыстардың  бір  тұтастығын  қалпына  келтіруге  мүмкіндік    беретін  және  субъект 
дамуының жаңа кезеңіне әкелетін жетекші іс-әрекеттердің ауысуы; 
-бұрынғы  тәрбие  жүйесінің  базасында  ескі  жүйенің  кейбір  құндылықтары  мен  дәстүрлері  сақталған 
жаңа жүйенің пайда болуы; 
дамудың  жаңа  айналымы  болмаса  негізгі  жүйе  құрушы  байланыстар  мен  формалар  бүлініп,  жүйе 
жойылуы мүмкін деп есептейді. 
Тәрбие  жүйесінің  даму  кезеңдері  өзінің  ядросы  болып  табылатын  ұжымның  даму  кезеңдерімен 
сәйкестендіріледі.  Жүйенің  қалыптасу  кезеңінде  ұжым  да  қалыптасады.  Жүйенің  құрылымы  мен  іс-
әрекетінің  мазмұнын  реттеуде  ұжым  жаппай  тәрбиелеу  құралы,  ал  берілген  тәртіппен  қызмет  етуде  ол 
жеке  тұлғаны  дамыту  субъектіс  болады.  Мектепте  ұжым  құру-оның  біртұтастығын  дәлелдейтін  тәрбие 
жүйесінің жаңа интегративті сапасының пайда болуы. 
Мектептің тәрбие жүйесінің тиімділігін бағалау. Мектептің қазыналық “мекемеден” тәрбие жүйесі 
жағдайына ауысуы, тәрбие жүйесінің бір даму кезеңінен  екінші бір жоғары кезеңіне өтуі педагогтардың 
жетекшілік  етуімен  мектеп  ұжымының  мақсатты  бағытталған  жұмысының  нәтижесінде  жүзеге  асуы 
мүмкін. Бұл жұмыстың табыстылығы бәрінен бұрын мектептің тәрбие жүйесінің тиімділігін зерделеу мен 
бағалауды қамтитын басқару жұмыстарының сипатына тәуелді. 
Мектептің  тәрбие  жүйесін  және  дамыту  технологиясы  жетекші  идеяны  айқындау,  негізгі  мақсат  пен 
міндеттерді  тұжырымдау,  олардың  негізінде  теориялық  тұжырымдама  жасау,  жүй  құраушыларды  және 
олрадың 
өзара 
байланысу 
механизмдерін 
нақтылау, 
сәйкес 
инновациялық 
педагогикалық 
технологиялардың  теориялық  тұжырымдамаларын  және  жарамалданып  отырған  құрылым  аумағында 
оларды жүзеге асыру мүмкіндіктерін анықтау, ол үшін жағдайды жобалау және оны практикада қолдану, 
ортаны өнімді игеру сияқты элементтерден тұрады. 
Мектептің тәрбие жүйесінің қалыптасуының деңгейін анықтау үшін Л.К.Гребенкина бағалаудың факт 
критерийі  және  сапа  критерийі  деп  аталатынекі  тобын  пайдалануды  ұсынады.Бірінші  топ  берілген 
мектепте  тәрбие  жүйесі  бар  ма  деген  сұраққа  жауап  береді,  ал  екіншісі  оның  қалыптасуы  мен 
тиімділігінің деңгейі жөнінен түсінік береді. 
Факт критерийлері 
-мектептің  өмірлік  іс-әрекеттерінің  реттілігі  (оқу-тәрбие  жұмысының  мазмұнының  көлемінің 
сипатының мектептің мүмкіндіктері мен жағдайына сәйкестігі); 
қалыптасқан бірыңғай мектептік ұжымның болуы; 
-тәрбиелік  ықпалдардың  интеграциялануы,  педагогикалық  күштіңі  біріктірілуі  сияқты  көрсеткіштері 
арқылы ұсынылуы мүмкін. 
Сапа критерийлері 
-жүйенің  қойылған  мақсатқа  жақындау  дәрежесі,  тәрбие  жүесінің  негізі  болатын  педагогикалық 
тұжырымдаманың, идеяның және принциптердің жүзеге асырылуы; 
-мектептің  жалпы  психологиялық  климаты,  қарым-қатынас  стилі,  оқушының  өзін-өзі  сезінуі,  оның 
әлеуметтік тұрғыда қорғалуы, ішкі камфорт; 
-оқушылардың тәрбиеліліктерінің деңгейі сияқты көрсеткіштерден тұрады. 
Бұл  критерийлер  шартты,  олар  мектептің  қандай  да  болмасын  жүйесіне  қолдануға  болатындай  етіп 
нақтылануы мүмкін.[8] 
 
1.Альтернативные модели воспитания в сравнительной педагогике.-Новгород, 1994. 
2.Библер В.С. Школа диалога двух культур: идеи, опыт, перспективы.-Кемерорво, 1993. 
3.Воспитательная система школы. Аспект моделирования: Учеб.-метод. Пособие.- Псков,1994. 
4.Врспитательная система школы. Проблемы и поиски.-М.,1989. 
5.Гуманистические воспитательные системы: ычера и сегодня /Под ред. Н.А.Селивановой.-М.,1998. 
6.Иванов И.П.Методика коммунарского воспитания. –М., 1990. 
7.Караковский В.А. Воспитательная система школы: педагогические идеи и опыт формирования.-М.,1992. 
8.Караковский  В.А.,  Новикова  Л.И., Селиванова  Л.Н.  Воспитание///  Воспитание:  теория  и  практика  школьных 
воспитательных систем.-М.,1996 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
260 
ОСОБЕННОСТИ ПАТРИОТИЧЕСКОГО ВОСПИТАНИЯ УЧАЩИХСЯ СТАРШИХ КЛАССОВ 
 
А.К. Калимолдаева – д.п.н., преподаватель кафедры общей педагогики и психологии, КазНПУ им. Абая 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  жоғары  сынып  оқушыларына  патриоттық  тәрбие  берудің  ерекшеліктері  анықталады.  Ол 
ерекшеліктердің мәнін ашып көрсетуде осы мәселені қарастырған отандық және шетел ғалымдар еңбектеріне талдау 
жасалады.  
 
Summary 
A comprehensive analysis of research on the problem at the same time allowed us to identify a number of characteristic 
features  of  the  present  day  in the  development  of  patriotism  among  students.Solving  the  problem  of  patriotic  education  of 
students who need to focus their efforts on building their valuable relation to the phenomena of social life, past and present. 
 
Современное  общественное  развитие  Казахстана  остро  поставило  задачу  духовного  возрождения 
нации.Патриотическое  воспитание,  как  один  из  стержневых  компонентов  духовной  жизни  любого 
общества, издревле занимало умы специалистов в области истории, философии, психологии, педагогики 
и других наук.  
Всесторонний  анализ  исследований  по  проблемам  патриотического  воспитания  учащихся  позволил 
нам  уяснить:  понятие  патриотизм  в  исследованиях  ученых  постсоветского  периода  не  претерпело 
значительных  изменений  в  ее  содержательном  плане,  что  является  ярким  примером  его  непреходящей 
ценности.  
По-прежнему патриотизм: 
- в одних исследованиях рассматривается как нравственное качество человека, которое выражается в 
его  любви  и  преданности  своей  родине,  осознании  ее  величия  и  славы  и  переживании  своей  духовной 
связи с ней, в потребности и стремлении в любых условиях беречь ее честь и достоинство, практическими 
делами укреплять ее могущество и независимость; [1] 
-  в  других,  как  интегративное  качество  включающее  патриотические  знания,  взгляды,  убеждения, 
патриотические  чувства,  уважительное  отношение  к  историческому  прошлому  Родины  и 
унаследованным  от  него  традициям,  эмоционально-ценностное  отношение  к  служению  интересам 
Родины;  стремление  нести  ответственность  за  неё,  вставать  на  ее  защиту;  готовность  к  выполнению 
гражданского  долга  и  служению  в  Вооруженных  силах  РФ;  стремление  своей  деятельностью 
способствовать расцвету Родины; [2]  
-  в-третьих,  как  ценность,  присущая  всем  сферам  жизни  общества  и  государства,  являющаяся 
важнейшим духовным достоянием личности, высший уровень развития которой проявляется в активно-
деятельностной самореализации человека на благо Отечества;  [3] 
-  в-четвертых,  как  социокультурная  ценность,  в  рамках  которой  патриотизм  понимается  как 
отношение  к  Отечеству,  являющееся  ценностным  отражением  в  сознании  и  практических  действиях 
людей,  связи  человека  с  определенным  пространственно-временным,  социокультурным,  национально-
государственным континуумом;  [4] 
- в-пятых, как исторически сложившаяся и развивающаяся категория социальной педагогики, отража-
ющая устойчивое положительное отношение людей к своему Отечеству, проявляющееся в деятельности 
на его благо, в реализации которого с единых позиций участвуют и государство, и общество [5].  
В своем исследовании мы придерживаемся точки зрения тех исследователей, которые рассматривают 
патриотизм  и  как  интегративное  нравственное  качество  личности  и  тех,  кто  представляет  данный 
феномен как ценность.  
С  нашей  точки  зрения,  неправомерно  рассматривать  данное  понятие  либо  как  качество,  либо  как 
ценность. Эти понятия нельзя противопоставлять. Это звенья одной цепи.  
Данный  феномен  появился  не  сегодня  и  не  вчера.  Понятие  патриотизм  как  нравственное  качество 
имеет  свою  давнюю  историю.  Поэтому  оно  и  представляет  собой  одну  из  наиболее  значимых  и 
непреходящих ценностей в истории человечества.  
Именно  поэтому  патриотизм  и  как  качество  и  как  непреходящая  ценность  является  важнейшим 
духовным  достоянием  личности  и  характеризует  высший  уровень  ееразвития,  проявляющийся  на 
практике в ее активно-деятельностной самореализации на благо Отечества. 
Здесь  мы  придерживаемся  точки  зрения  Н.В.  Ипполитовой:  «Подлинный  патриотизм  имеет 
непреходящий  характер,  относится  к  разряду  общечеловеческих  ценностей.  Любовь  к  Родине 
проявляется независимо от общественно-экономических, политических условий в государстве». 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
261 
Воспитание  патриотизма  учащихся  старших  классов  является  целью  и  результатом  патриотического 
воспитания.  Всесторонний  анализ  работ  по  проблеме  исследования  одновременно  показал:  на 
сегодняшний день нет единых подходов к определению понятия «патриотическое воспитание».  
В  одних  исследованиях  оно  рассматривается  как  процесс  взаимодействия  воспитателей  и 
воспитанников,  направленный  на  развитие  патриотических  чувств,  формирование  патриотических 
убеждений  и  устойчивых  норм  патриотического  поведения  (В.Н.  Ипполитова),  в  других  -  это 
скоординированный совместный процесс деятельности государственных и общественных организаций по 
формированию у граждан высокого патриотического долга и конституционных обязанностей по защите 
интересов Родины (Ю.С. Иванов). 
 Ни  одно  из  проанализированных  нами  определений  не  раскрывает  глубинную  сущность 
исследуемого  феномена.  Именно  такое  положение  дел  обязало  нас  обратиться  к  уяснению  сущности 
такой составляющей исследуемого феномена как воспитание. 
В нашем исследовании привлекла внимание точка зрения тех исследователей, которые рассматривают 
воспитание как преднамеренный и сознательно  осуществляемый педагогический процесс организации и 
стимулирования  разнообразной  деятельности  формируемой  личности  по  овладению  общественным 
опытом:  знаниями,  практическими  умениями  и  навыками,  способами  творческой  деятельности, 
социальными и духовными отношениями. (И.Ф.Харламов, И.А.Кибальченко, Л.Д.Столяренко и др.) 
Указанный  подход  к  трактовке  развития  личности  в  педагогической  науке  получил  название 
деятельностно-отношенческой  концепции  воспитания.  Сущность  этой  концепции  состоит  в  том,  что, 
только  включая  растущего  человека  в  разнообразные  виды  деятельности  по  овладению  общественным 
опытом и, умело стимулируя  его активность (отношение) в этой деятельности, можно  осуществлять  его 
действенное  воспитание.  Без  организации  этой  деятельности  и  формирования  положительного 
отношения к ней воспитание невозможно.  
Исходя  из  того,  чтопатриотическое  воспитание,  является  частью  общей  системы  воспитания,  а  как 

жүктеу/скачать 4,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: