Халықаралық Бизнес Уневерситеті Қаржы және есеп кафедрасы
Мемлекеттік бюджет тапшылығы
жүктеу/скачать 0,92 Mb.
|
| Мемлекеттік бюджет тапшылығы.
Бюджет (ағыл. budget – қоржын) – орталықтандырылған ақша қорының құралу көздері мен жұмсалу бағыттарын сипаттайтын экономикалық категория, ақшалай кіріс пен шығыстың балансы Бюджет тапшылығы – бюджет шығыстарының оның кірістерінен асып түсуі. Кірістер шығыстардан асып кетсе, бюджет профициті пайда болады. Ең дұрысы, мемлекеттік бюджет жүйесінің кез келген деңгейіндегі бюджет теңгерімді болуы керек. Алайда, әртүрлі факторлардың (экономикалық, саяси, табиғи және т.б.) әрекетіне байланысты бюджеттік кірістер (салық және салықтық емес) бюджет жүйесінің сәйкес деңгейіне қажетті барлық шығындарды өтей алмайтын жағдай жиі туындайды. Бюджеттік теңгерім принципі кез келген мемлекеттің бюджет жүйесінің маңызды принциптерінің бірі болып табылады. Ол бюджетте қарастырылған шығыстардың жалпы сомасы бюджет кірістерінің жалпы сомасына сәйкес келуі керек екендігінде жатыр. Сонымен бірге бюджет кірістері тек бюджет кірістерін ғана емес, сонымен бірге басқа да көздерді, мысалы, қарыз алуды білдіреді. Осылайша, бюджет тапшылығының болуы өз алдына, егер шығыстар мен бюджеттің жалпы кірістерінің теңдігі қамтамасыз етілсе, теңгерімсіздікті білдірмейді. Теңгерімсіз бюджетті (яғни шығыстардың көлемі кірістен асып түсетін бюджет) іс жүзінде бюджет деп атауға болмайды, өйткені оның орындалуы анық емес. Профицитпен бюджеттеу (кірістердің шығыстардан асуы) да теріс салдарларға әкеледі. Бюджет профицитінің нәтижесі бюджет қаражатын пайдалану тиімділігінің төмендеуі және соның нәтижесінде экономикаға түсетін салмақтың артуы болады. Демек, бюджет балансы бюджетті қалыптастыратын және бекітетін органдарға қойылатын негізгі талап болып табылады. Теңгерімді бюджет мемлекеттің мемлекеттік органдарының және оның әкімшілік-аумақтық құрылымдарының қалыпты жұмыс істеуінің негізі болып табылады. Егер бюджеттің ең болмағанда аз бөлігі тапшылықта болса (немесе, ең болмағанда, қолма-қол ақша тапшылығы болса), бұл бюджеттік мекемелерді қаржыландырудың кешігуіне, мемлекеттік және муниципалды тапсырыстардың орындалуын кешіктіруге, сондай-ақ бюджеттік бағдарламалардың проблемаларының туындауына әкелуі мүмкін. ұлттық экономикадағы төлемсіздік. Идеал нұсқа, әрине, толық тапшылықсыз бюджет болар еді, онда шығыстардың көлемі кіріс көлеміне толық сәйкес келеді. Дегенмен, нақты экономикада бұған қол жеткізу қиын, кейде мүмкін емес. Егер бюджет тапшылығын жасау сөзсіз болса, теңгерімді қамтамасыз ету үшін тапшылықты қаржыландыру көздері жұмылдырылуы керек (төменде қараңыз). Бюджеттеу кезінде бюджет балансына қол жеткізу үшін бірқатар әдістер қолданылады: 1. Бюджет шығыстарын шектеу, яғни әрбір бюджеттік мекеме үшін шығыстардың әрбір түрі бойынша шекті мәндерді белгілеу. 2. Әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістерді олардың жұмсау өкілеттіктерінің бөлінуіне қарай бөлу. 3. Бюджеттiк мекемелердiң қызметiн бақылау негiзiнде бюджет түсiмдерiн барынша арттыру, қосымша резервтердi анықтау жөнiндегi шаралар. 4. Бюджетаралық қатынастар саласындағы бюджеттік реттеуді жаңғырту. 5. Экономиканы ынталандыру және әлеуметтік мәселелерді тиімді шешу арқылы кірістердің әлеуетті өсуіне әкелетін бюджет шығыстарын жоспарлау. 6. Экономикалық тиімділік принципін сақтау; қоғам игілігі тұрғысынан қажетті шығындарды болдырмау. 7. Қаржы нарығынан қаражатты барынша сенімді және тиімді тартуды қамтамасыз ететін бюджеттік қарыз алудың осындай нысандарын пайдалану. Бюджет тапшылығын бірқатар критерийлер бойынша жіктеуге болады. Оның пайда болу сипатына қарай бюджет тапшылығы кездейсоқ немесе нақты болуы мүмкін. Кездейсоқ (қолма-қол) бюджет тапшылығы, әдетте, қаражаттың түсуі мен жұмсалуындағы уақытша олқылықтардан туындайды. Кездейсоқ тапшылықтар негізінен жергілікті бюджеттерге тән, өйткені олар қаржыландырудың бір көзіне көбірек тәуелді. Нақты тапшылық бюджет кірістерінің өсуі мен шығыстардың өсуі арасындағы орны толмас артта қалумен түсіндіріледі. Нақты тапшылық қаржы жылына арналған бюджет заңында шек ретінде белгіленеді, бірақ бюджетті атқару процесінде жоғары немесе төмен болуы мүмкін. Бюджет тапшылығының ұзақтығы созылмалы немесе уақытша болуы мүмкін. Созылмалы тапшылық бюджетте жыл сайын қайталанып отырады. Көбінесе созылмалы тапшылық ұзаққа созылған экономикалық дағдарыстың салдары болып табылады. Уақытша тапшылық соншалықты ұзаққа созылмауы мүмкін. Ол экономика үшін аса қауіпті емес және кірістер мен шығыстардың кездейсоқ ауытқуынан туындайды. Мәселе мынада, егер дұрыс басқарылмаса, уақытша тапшылық созылмалы түрге айналуы мүмкін. Жоспарға қатысты бюджет тапшылығы жоспарлы, яғни бюджет туралы заңнамалық актіде көзделген немесе жоспарланбаған, шығыстардың күтпеген ұлғаюына немесе кірістердің күрт төмендеуіне байланысты болуы мүмкін. Мемлекеттік борышқа қызмет көрсету шығындарын ескере отырып, бюджет тапшылығы бастапқы немесе қайталама болуы мүмкін. Бастапқы тапшылық – бюджет шығыстарының кірістерден таза асып түсуі. Қайталама бюджет тапшылығы шығыстардың кірістерден асып кетуін білдірмейді, бірақ бар бюджеттік берешектің пайызына қызмет көрсетуге қосымша шығыстардың болуымен түсіндіріледі. Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік бюджет тапшылығының келесі түрлері де бөлінеді: циклдік тапшылық – іскерлік белсенділіктің төмендеуі және салық түсімдерінің азаюы. құрылымдық тапшылық – жұмыссыздықтың табиғи деңгейі болған кезде, ЖІӨ-нің табиғи деңгейі болған кезде, салық ставкалары мен заңнамада белгіленген трансферттік төлемдер бойынша бюджеттің оң немесе теріс сальдосы. Бұл тапшылықтар дискрециялық фискалдық саясаттың нәтижесі болып табылады. жүктеу/скачать 0,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|