Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Международный научно-популярный журнал

246
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
наук криминального профиля и в первую очередь 
криминологии.
Наше  общество  зачастую  накладывает  клей-
мо преступника на лицо, хотя бы раз отбывавшего 
срок в местах лишения свободы.  И  неважно со-
вершало данное лицо преступление или нет.  Лицо 
хотя бы раз совершившее преступление становит-
ся изгоем в обществе. Такого человека,  как пра-
вило, не берут на работу и он не может нормально 
устроить  свою  жизнь.  И,  как  правило,  общество 
само подталкивает такого человека на совершение 
преступления.
Сейчас решается вопрос об изменении меры 
пресечения за некоторые нетяжелые преступления. 
Например,  в некоторых западных странах заклю-
ченных отпускают домой на выходные, чтобы они 
могли  участвовать  в  культурных  мероприятиях, 
проводить  время  со  своей  семьей,  т.е.  чтобы  не 
изолировать данных людей от общества. Но в на-
шей стране эта проблема пока не решена и требует 
своего исследования в будущем.[2]
Проблема  личности  в  последние  годы  при-
влекла к себе особенно большое внимание фило-
софов,  социологов,  психологов  и  юристов.  Инте-
рес  к  ней  обусловлен  возрастающим  значением 
личности в нашем государстве и связанным с этим 
направленным развитием гуманитарных наук.
В правовой науке, в частности в уголовно-пра-
вовой, проблема личности еще не получила доста-
точно глубокого и полного освещения. В исследо-
вании личности преступника предприняты первые 
шаги. Между тем  проблема личности преступника 
является едва ли не одной из наиболее важных в 
уголовном  праве,  уголовном  процессе,  а  также  в 
криминологии.
Личность  категория  общественно-историче-
ская. Она охватывает общественную сущность че-
ловека, его психологию и в какой-то мере биоло-
гию. Личность не может быть раскрыта и понята 
в качестве некого изолированного и замкнутого в 
себе явления в отрыве от социальной действитель-
ности и характеризующих её конкретно-историче-
ских условий.
Конкретный индивид как субъект обществен-
ных отношений, характеризуемый совокупностью 
разнообразных  индивидуальных  свойств  и  ка-
честв является личностью. Но в то же время поня-
тие личности объединяет в себе черты и свойства 
не только отдельного лица, но и человека как чле-
на общества, гражданина, представителя опреде-
ленных классов, социальных групп и т.д., вопло-
щающего  в  себе  некоторые  социально-типичные 
черты.[3]
Идеологи антагонистического общества стре-
мятся  скрыть  действительную  связь  между  лич-
ностью  и  обществом,  абсолютизировать  понятие 
личности, оторвать её от процессов общественно-
го  развития,  поставить  «над  обществом».  Таким 
образом, до Маркса в философии господствовало 
убеждение,  что  сущность  человека  определяется 
самосознанием,  которое  не  зависит  от  хода  исто-
рического  процесса  и  не  определяется  системой 
общественных  отношений.  Подлинно  научное 
решение  проблему  личности  дает  только  марк-
систско-ленинская  теория.  Марксизм  разоблачил 
несостоятельность  идеалистической  трактовки 
личности мистифицирующей это понятие. Он убе-
дительно  показал,  что  содержание  личности,  её 
роль в общественной жизни, её активность опре-
деляется условиями общественной жизни, положе-
нием, которое индивид занимает в системе обще-
ственных отношений.[4]
Для  изучения  личности  преступника,  как  и 
личности вообще, исходным положением является 
признание  личности  общественно  исторической 
категорией.  Сущность  личности  преступника  со-
ставляют  общественные  отношения,  носителем 
которых  она  является.  Поэтому,  для  того,  чтобы 
охарактеризовать  личность  преступника,  нужно 
прежде  всего  выявить  общественные  отношения, 
субъектом которых она является.
Преступление  как  акт  антиобщественного 
поведения  и  отрицательные  взгляды  и  свойства, 
вызвавшие его совершение, являются лишь одной 
из сторон, характеризующих личность, и не исчер-
пывают других общественных связей преступника.
Преступники  являются  носителями  антиоб-
щественных взглядов и нравов, но это не исклю-
чает  того,  что  на  них,  как  и  на  других  реальных 
общественных  индивидах,  отражаются  черты 
определенного общественного строя.
Как  ни  существенно  само  по  себе  то  или 
иное  проявление  личности,  в  том  числе  и  факт 
совершения  преступления,  правильное  суждение 
о нем, а тем более о личности в целом возможно 
лишь  на  основе  всех  существенных  социальных 
свойств  и  проявлений  личности,  их  содержания, 
соотношения,  в  частности,  «удельного  веса»    со-
циально-положительных и социально-отрицатель-
ных  признаков  и  проявлений  данной  личности  в 
их  взаимосвязи. Именно совокупность подобных 
социальных  свойств  и  признаков  личности,  их 
структура и соотношение не только дают наиболее 
полное представление о тех, кто совершает престу-
пление, но и в значительной мере помогает понять 
такое поведение, надлежащее оценить сам посту-
пок и лицо, его совершившее. Только такой подход 
к  личности  преступника  может  обеспечить  пра-
вильное  использование  результатов  ее  изучения 
для социального планирования борьбы с преступ-
ностью, уголовной политики и для выбора надле-
жащих мер коррекции личности и профилактики в 
каждом конкретном случае.
Личность преступника, как и всякая человече-
ская личность, включает в себя определенную си-
стему нравственно-психологических свойств. Пси-
хология личности, в том числе и те её особенности,   
которые      в      определенной    конкретной      ситуа-

247
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
ции  влияют  на  совершение  лицом  запрещенного 
законом  преступного  законодательства,  формиру-
ются  под  воздействием  определенных  социаль-
ных  условий,  в  значительной  зависимости  от  тех 
конкретных социальных связей, в которых данная 
личность выступала и выступает. В то же время со-
циальные условия и конкретные внешние влияния 
опосредствуются  индивидом  через  его  психику  и 
ее особенности, лишь, таким образом, проявляясь 
в  поведении.  Иными  словами,  личность  преступ-
ника не может пониматься как некая «преступная 
личность»,  внутренне  обреченная  на  подобную 
социальную роль, так же как и сама преступность 
– явление, по природе своей социальное, не может 
объясняться индивидуальными особенностями по-
добной личности. 
Лица, совершающие преступления, различают-
ся по характеру, целям, мотивам и ряду других объ-
ективных  и  субъективных  признаков  преступного 
поведения. Объединяя их понятием «личность пре-
ступника», мы тем самым придаем ему универсаль-
ное значение, в котором нивелируются личностные 
особенности по степени влияния на преступление. 
В связи с этим высказывались суждения, что « нель-
зя столь разных по криминологической характери-
стике лиц объединить одним общим определением 
«личность преступника»[5], о личности преступни-
ка можно говорить только тогда, когда исследование 
установит решающею или, по крайней мере, весьма 
важную роль личностных особенностей в механиз-
ме преступного поведения[6]. Отсюда следует, что 
понятие  «личность  преступника»  объединяет  не 
всех лиц, совершивших преступление, а только тех, 
кто  обладает  какими-либо  особыми  личностными 
качествами.[7]
Научно-практическая  значимость  понятия 
«личность  преступника»  связана  с  выявлением 
такой  структуры  нравственно-  психологических 
свойств и особенностей личности, которая в соот-
ветствующей  ситуации  ориентирует  человека  на 
выбор антиобщественного варианта поведения./8/ 
По  мнению  А.М.  Яковлева,  наличие  подобной 
структуры  не  доказано  и  недоказуемо  и  потому 
учение  о  личности  преступника,  ориентирующее 
на поиски такой структуры, теряет всякий смысл 
[9]. Столь решительное утверждение, по сути, от-
вергает личностный подход в криминологии, игно-
рирует целое звено в причинной связи между кри-
миногенными  обстоятельствами  внешней  среды 
и преступлением и поэтому нуждается в соответ-
ствующем анализе.
А.М. Яковлев исходит из того, что нравствен-
но – психологические качества изучаемой лично-
сти есть не что иное, как субъективная оценочная 
характеристика, даваемая исследователем. «Отде-
лить в такой характеристике реальные, подлинные 
свойства  лица  от  свойств  и  качеств  психологии 
того,  кто  дает  оценку,  принципиально  невозмож-
но» [9]. Это происходит потому, что «… личность 
часто отражает прежние, уже изменившиеся обсто-
ятельства, значение и суть которых могут быть в 
полной мере не выявлены и не учтены, так как в 
момент  совершения  преступного  деяния  они  уже 
отсутствуют»[10].  Поэтому изучение объективной 
реальности – личности преступника – для установ-
ления  причин  конкретного  преступления  гораздо 
надежней, чем ретроспективная оценка уже несу-
ществующих обстоятельств прошлого. 
Понятие  личности  преступника  неразрывно 
связано с совершением преступления, поэтому не-
которые его признаки могут быть распространены 
на личность преступника. К ним относится прежде 
всего общественная опасность[1].
В  связи  с  выше  изложенным  считаю,  что 
глубокое  и  всестороннее  исследование  личности 
преступника  чрезвычайно  важно  для  успешного 
решения ряда научных и практических вопросов, 
связанных как с каждым отдельным уголовным де-
лом, так и с общими задачами борьбы с преступ-
ностью. Изучение личности преступника открыва-
ет  новые  возможности  для  прогноза  преступного 
поведения. Успешное предупреждение отдельных 
преступлений возможно лишь в том случае, если 
внимание  будет  сконцентрировано  на  личности 
преступника, поскольку именно личность является 
носителем причин их совершения.
Список использованной литературы
1.  Нуртаев Р.Т. Социология неосторожной преступности.-Караганда. 2014.
2.  Каиржанов Е.И. Криминология.- А., 2015.
3.  Лейкин Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность Л., 1998 
4.  Миллер Р. Личность и общество. М., 1995 г.
5.  Карпец И.И. Проблема преступности. М., 1969. С.101.
6.  Блувштейн Ю.Д. О содержании понятия «Личность преступника» // Теоретические проблемы учения о лично-
сти преступника. Од ред. В.К. Звирбуля, А.Б. Сахарова и др. М., 1999. С.53.
7.  М.Г.  Миненок, Д.М. Миненок  Корысть.  Криминологические и уголовно-правовые проблемы. СПб.: Издатель-
ство «Юридический центр Пресс», 2001.  С. 57-59.
8.   Сахаров А.Б. Актуальные вопросы учения о личности преступника // Теоретические проблемы учения о лично-
сти преступника. М., 1979. С.14.
9.   Яковлев А.М. Теория криминологии и социальная практика. М., 1985. С.92-93.
10.  Алауханов Е.О. Криминология. Учебник. – Алматы. 2015. – 429 с
11.  Алауханов Е.О. Криминологические основы изучения личности женщин-преступниц // Фемида. – 2007. – №1. 

248
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
Барсукова Рита Анатольевна
з.ғ.к., профессор 
Дусанбекова Молдир Аширбековна
магистр, аға оқытушы
Берекетова Жулдыз Камалиевна
магистр, аға оқытушы
 «Тұран-Астана» университеті
АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ САЛАСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ЗАҢНАМАЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ
Түйін.  Бұл  мақалада,адам  құқықтары  саласындағы  ұлттық  заңнамаларды  жетілдіру  жолдарын-
талқылайды.
Резюме.  В  данной  статье,  рассмотрены  пути  совершенстовавания  национального  законодатель-
ства в области прав человека и соответствия национального законодательства международным стан-
дартам.
Summary.  In  this  article,  the  ways  ofimprovement  of  national  legislationin  the  field  ofhuman  rights 
andcompliance of nationallegislation with international standards. 
Тәуелсіз  Қазақстанның  алғашқы  қалыптасу 
жылдарынан бастап оны біздің қазақстандық, «ба-
тыстық  емес»  ортада  қолдану  мақсатында  Батыс 
еуропаның  адам  құқықтары  идеяларын  қабылдау 
үдерісі адам құқықтары туралы ілімнің орныққан 
қағидаларының  шеңберіне  сия  бермейтін  және 
сәйкес келе бермейтін жағдайлардың туындауына 
себеп болды. Бізді түсінбейтіндер болды, ал олар 
демократиялық  құндылықтарды  саралауға  және 
өмірге енгізуге бағытталған дәйекті қадамдар тіз-
бегіне  күмәнмен  қарады.  Біз  билік  оппоненттері 
және халықаралық сарапшылар, жекелеген бедел-
ді  халықаралық  ұйымдар  өкілдерінің  тарапынан 
Қазақстанда  либералдық-демократиялық  құн-
дылықтарды іске асыру қарқыны мен орнықтыруға 
қатысты сын ескерпелер естудеміз. Осы тұрғыдан 
алғанда  ЕҚЫҰ  және  оның  құрылымдық  буыны 
ДИАҚБ аянып қалған жоқ. 
Оны тануға өзін-өзі сәйкестендіру, яғни «өзін-
өзі тану» арқылы ғана қол жеткізілетін еуразиялық 
рулық белгіге сүйене отырып Қазақстанның демо-
кратия, адамның құқықтары мен  бостандықтары 
аясына  енуінің  өзіндік  ерекшеліктерін  негіздеуге 
тырысып көрелік. Ал бұл дегенің жариялап жүрген 
халықтар  достығымен,  ұлттардың  өзара  келісімі 
дегенмен  бірдей  емес.  Өзін-өзі  сәйкестендіру  ак-
тісі бізге өркениетті мемлекет ретінде осы деңгей-
ден жоғары көтерілуге мүмкіндік береді.
Біз географиялық, тарихи, әлемді түйсінуіміз, 
істеріміз,  тағдырымыз  бойынша  еуразиялықтар-
мыз және Еуразия елінде өмір сүріп келеміз. «Қа-
зақстан 2030» стратегиясында:  «Біз – өз тарихымыз 
бен өзіміздің болашағымыз бар еуразиялық елміз. 
Сондықтан біздің моделіміз басқа ешкімдікіне де 
ұқсамайтын  болады.  Ол  әр  өркениеттің  жетістік-
терін өз бойына сіңіреді. Біздің алдымызда ананы 
таңдаймыз ба, әлде басқасын ба деген сауал бол-
майды. Біз бұған диалектика тұрғысынан келеміз 
және  ананы да, басқасын да пайдаланамыз, өзінің 
тиімділігін іс жүзінде дәлелдеген барлық өркени-
еттердің  таңдаулы жетістіктерін алатын боламыз»    
деп атап көрсетілген [1, 131].
Біздің еуразиялық мәніміз қазақстандық ерек-
шелігімізде және адам құқықтары идеяларын ұлт-
тық-мағынада  пайымдауымыздан  көрініс  табады. 
Өйткені ел халқының көпшілігі олар игеретін адам 
құқықтары  тұжырымдамасының  батыс  Еуропа-
да  дүниеге  келгенін  білмейді  ғой.  Жаңа  фактор 
ретіндегі  біздің  еуразиялық  болмысымыз,  олар 
үшін түркі өркениеті жоқ деп саналатын Еуропа-
ны әлемнің кіндігі санайтындарға қарағанда, адам 
өркениетінің  даму  тарихына  сәл  басқаша  қарауға 
мүмкіндік беретін тек қана жаңа еуразиялық пай-
ымдаумен ғана түсінікті болуы мүмкін.   
Бізге  адам  құқықтарының  еуразиялық  тұжы-
рымдамасы, атап айтқанда, Қазақстанда басталуы 
және  жүзеге  асырылуы  мүмкін  болып  көрінеді. 
Бұған бұл жерде діни фундаментализмнің тиісті ор-
тасының болмауы,  ал еуразиялық қоғамдастықтың 
бір  бөлшегі  болып  табылатын  полиэтникалық, 
көпконфессиялы  Қазақстан  халқының  жалпы 
адамзаттық  рухани-адамгершілік  құндылықтар-
ды  сақтауға  салмақ  түсіріп,  әлемдік  діндерге 
тән  жалпы  сипаттарды  насихаттай  отырып,  «бір 
құдайға» ұмтылысқа негізделген елдің дамуының 
ұлттық-мемлекеттік  идеясына  кімнен  де  болсын 
барынша  ден  қоятыны  осыған  ықпалын  тигізеді. 
Тегінде, атап айтқанда Қазақстанның трансконти-
ненталды ел болғандықтан мемлекеттің жаңа аста-
насы  Астана  қаласында  тұрақты  жұмыс  істейтін 
Әлемдік және дәстүрлі діндердің орталығын құруға 
бастамашылық жасауы кездейсоқтық емес, заңды 
әрі  нышанды  құбылыс.    2006  жылдан  бері  бүкіл 
әлемнің дін басшыларының өкілдері соғыстардан, 

249
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
діни және саяси қақтығыстардан қалжыраған жер 
бетіндегі адамдардың бәрінің мүдделеріне сай ке-
летін рухани-адамгершілік қағидаттарды талқылау 
мен оның сақталуына ықпал ету мақсатында өзінің 
жыл сайынғы  форумына,  атап айтқанда, тап осы 
жерде жиналады. 
Адамның,  ұлттың,  мемлекет  пен  адамзаттың 
трагедиясының түп-тамыры тұтастай алғанда бар-
лығына ортақ біріктіретін идеяның жоқ екендігін-
де жатыр. Ал шын мәнінде барлық әлемдік діндер 
«нақақтан  кісі  өлтірме»,  «өтірік  айтпа»,  «ұрлық 
қылма»,  «зина  жасама»  және  т.с.с.  адамгершілік 
заңдарынан  көрініс  табатын  бірыңғай,  ішкі,  те-
рең мәнімен біріктірілген. Діннің біздің күнделік-
ті  өмірімізге  дендеп  ене  бастағанын  ескергенде, 
Жалғыз  Жаратушыға  ғана  сенуді  насихаттау  мен 
қабылдау Қазақстанда тұратын әр түрлі ұлттар мен 
халықтардың адамдары ғана емес Жер жаһанның 
барлық халқы қолдайтын және  бұлжытпай сақтай-
тын  рухани-адамгершілік  қағидаттардың  беки 
түсуіне  болашақта  ықпалын  тигізуі  мүмкін.  «Ру-
ханият» және «адамгершілік» деген ұғымға ненің 
енгізілетінін  айқындап  алудың  маңызы  зор,  өйт-
кені адамның, мемлекет пен адамзаттың тағдыры 
мен  даму  жолдарын  таңдауы  осы  сөздерді  нақты 
түсінуге байланысты болмақ. Руханиятты анықтау-
дың бір мәнді айқын тұжырымын жасау оңай емес, 
алайда  кәдімгі  сана  деңгейінде  адамдардың  көбі 
бұны  білімділіктен,  өнерге  қатысы  бардан,  діни 
ұстанымдарды білуден және өзге де нәзік те күр-
делі  құбылыстардан  тұратын  заттардың  әлде  бір 
жиынтығы  деп  түсінеді.    Руханиятты  осылайша 
ұғыну,  ол  туралы  түсініктің  бұлыңғыр  әрі  быты-
раңқы болуы оның кәдімгі адам алдындағы өресін 
қол жетпейтін биікке бір-ақ көтерді. Руханият ту-
ралы түсінігі бұлыңғыр, алайда қашан да болсын 
жақсылық пен нұрға ұмтылатын қарапайым адам 
үшін  руханиятқа  қол  жеткізу  оның  қолынан  кел-
мейтін  биік  жетістік,  таңдаулылардың  пешенесі-
не ғана жазылғандай болып көрінеді. Руханиятты 
осылайша түсіну   адамды әлжуаз етіп, оның бой-
ында өз күшіне сенбеушілікті туындатады.    Осы 
тұрғыдан  алып  қарағанда  барлығы  үшін  қажетті 
білімділік, өнерге құштарлық, діни ілімдерді және 
өзге  де  ұйғарымдарды  білу  өзінің  құндылығын 
жоғалтады.    Тегінде  мәселеге  біршама  басқаша 
қараған  дұрыс  сияқты  болып  көрінеді.  Сонымен, 
«руханият» сөзінің шығу төркініне қарайтын бол-
сақ, ол рух «жан» деген сөзден туындаған [2, 503].  
Қасиетті Құранда рух деген «жан» («өмір») деген-
ді білдіреді, яғни әрбір индивидумның бойындағы 
адамды  тыныс  алуға,  ойлауға,  жылауға,  күлуге 
таңдануға,  шығармашылыққа,  әр  түрлі  іс-қимыл-
дар мен қылықтарға мәжбүрлейтін тіршілік қуаты 
болып табылады [3, 622]. Сондықтан біздің әр қай-
сымыздың  осы  тіршілік  қуатына  («жанға»)  деген 
көзқарасымыз руханият және адамгершілік тұрғы-
сынан  алғанда  біздің  қылықтарымыз  бен  іс-қи-
мылымызды айқындап береді. Осыдан келіп өзінде 
өміршең қуатты сақтауға, дамыту мен жетілдіруге 
көмектесетіннің  бәрі  руханилықтың  көрінісі  бо-
лып  шығады,  ал  керісінше  рухты  жасытып  оның 
дамуына  кедергі  келтіретіннің  бәрін  рухсыздық 
тобына жатқызу керек. Жағымды ойлар, сезімдер 
мен қылықтар өмір қуатын сақтайды әрі дамыта-
ды, ал жағымсыз сезімдер оны құртады және бұза-
ды.  Руханиятты осылайша түсіну біздің оған деген 
көзқарасымызды түбірінен өзгертеді.  Ол қол жет-
пейтін аспандаған биігінен жерге түсіп оның өзегі-
не, адамның өзін өзі жетілдірудің басты қозғаушы 
және ынталандырушы күшіне айналып, біздің кү-
делікті өмірімізге етене енеді. Осындай ұғымдағы 
өзін өзі дамытатын тіршілік қуаты ретіндегі руха-
ниятты  Алла  адамға  әу  баста  тумысынан  берген 
және ол өмірдің өзімен сабақтас. Сондықтан өзіне 
өзі, өзінің өміршеңдік күшіне сену түптеп келген-
де Аллаға сену болып шығады, ал керісінше, өзіне 
өзі, өз күшіне сенбеу Ұлы Жаратушыға сенбеу де-
генмен тең.  Қазақтың ұлы ойшылы Абай Құнан-
байұлы өзінің Қара сөздер кітабының 25-ші сөзін-
де  діни  ғибадаттарды  міндетті  түрде  орындауға 
шақырмаған, ол «бірқатар: Өмір, Ғылым, Құдірет, 
Қырағылық, Мейірім, Қалау, Сөз, Жаратушы деген 
нұрлы  қырлары  бар»  Аллаға  ұлы  сеніммен  сана-
лы  түрде  жақындай  түсуді  үндеген.        Материа-
лизм мен идеализмнің радикалды өкілдері сияқты 
Абай  Алла  мен  Ғылымға  сенуді  бір  біріне  қарсы 
қоймаған. Осылайша, сыйға берілген өмір қуаты-
на деген ұқыпты көзқарас ретінде «руханият және 
адамгершілік  қағидаттары»  пайғамбарлардың   
(Будданың,  Мұсаның,  Ғайсаның,  Мұхаммедтің) 
діни  ілімдерінде,  адамгершілік  мән  мен  маңызға 
толы    мемлекеттердің  құқықтық  тұжырымдарын-
да айтылған адамгершілік нормалары арқылы іске 
асырылады. Яғни «адамгершілік» дегеніміз, олар-
ды сақтай және қолдана отырып адам өзінің өмір-
шеңдік қуатына күш беретін «заңдар жиынтығы», 
«мінез-құлық ережесі» ретінде көрінеді. 
Адам,  отбасы,  ұлт,  мемлекет  және  адамзат 
өзара қарым-қатынас жүйесінде отбасы, мемлекет, 
айналадағы  орта  тәрбиелеген  жеке  тұлға  ретін-
де  адам  бастапқы  нүкте  болып  табылады.    Осы 
жүйенің  өміршеңдігі  мен  оның  өзара  байланысы 
ол  таңдаған  мақсаттардың  тұтастығына  байланы-
сты  болады.  Егер  осы  жүйені  оларды  сақтау  мен 
қолдану  өзіне  өзі,  өз  күшіне,  сыйға  берген  тір-
шілік қуатына сенуден басқа ештеңені  білдірмей-
тін  жалпыға  мәлім  біртұтас  рухани-адамгершілік 
қағидаттар көктей өтетін болса, осыны жүзеге асы-
руға болады. Келтірілген жүйенің әр элементі ру-
хани-адамгершілік  заңдар  мен  нормаларға  сәйкес 
келетін оған берілген өз бағдарламасын орындауы 
тиіс. Айталық, адамның өміршеңдігі адамгершілік 
қасиеттеріне,  адамгершілік  заңдарға  бағыну  мен 
орындай білуіне байланысты болады.  Отбасының 
өміршеңдігінің  негізгі  өлшемі  жалпы  адамзаттық 

250
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
рухани-адамгершілік  нормаларды  орындаудың 
саналылығын  айқындайтын  оның  адамгершілік 
ұстанымдарының беріктігі болуы тиіс. Сондықтан 
отбасының  өміршеңдігі  отбасының  әрбір  мүше-
сінің  дұрыс  таңдаған  рухани-адамгершілік  бағда-
рына, сондай-ақ отбасының мүдделерін ескеретін 
және  қолдайтын  мемлекеттік  идеяға  байланысты 
болады. Мемлекет оған адам және отбасы кіретін 
уақыттық-кеңістіктік  құрылым  болып  табылады. 
Сонымен  қатар  оның  өзі  мемлекеттердің  әлемдік 
жүйесінің  элементі  болып  табылады.  Сондықтан 
да мемлекет өзінің негізгі ұйымдарына (адам мен 
отбасына)   қамқор бола отырып, одан басқа доста-
стықпен тіл табысуды, басқа мемлекеттермен жал-
пы бірлесу идеясын іздеуі тиіс. Ендеше, адам мен 
отбасы руханият және адамгершілік қағидаттарына 
ұқсас және сәйкес  өмір сүруге ұмтылатын болса, 
онда  мемлекеттің өзі де олардың мүдделерін біл-
діруші және қорғаушысы бола отырып, ол да өзін-
де адамгершілік заңдарымен өмір сүріп және оны 
дамытуы тиіс. Ал адамзат болса, тұтастай барлық 
адам баласының тірі ағзасының жасушаларының, 
негізгі  элементтері ретінде әрбір адамның, әрбір 
отбасының, әрбір мемлекеттің рухани дамуының, 
өзара байланысын, адамгершілік заңдарының әсері 
бір бірімен астасып жатқандығын түсінуді негізге 
алуы тиіс. Егер тікелей құқықтың өзін алып қарай-
тын  болсақ  ол  антропоцентризмнен  антропокос-
мизмге қарай  эволюциялық дамып  жалпы адам-
заттық сипат алуда.  
Тулғалық  қатынастар  саласындағы  зертте-
улер  күштеуді  -  әлеуметтік  құбылыс  ретінде  бар-
лық жаңғыртуларда және қоғамдық-экономикалық 
формацияларда  әрдайым  болғандығын  көрсетеді, 
тек  қана  зорлықтың  көлемі  мен  сапасы  өзгеріп 
отырады.[4 с. 54].
Онда даралық та, ұжымдық және жалпы ада-
ми бастаулар да өзара астасып жатқан келтірілген 
рухани  интеграция  атап  айтқанда  қазақ  жерінде 
өмірге келуі тиіс.  Оны бәрі тануы мүмкін, ал оны 
іске асыру алғаш рет адамның өзіне өзі, өз күші-
не  Жаратушы  сыйлаған  тіршілік  қуатына  сенудің 
жасампаз әрі құтқарушы идеясы өмірден өз орнын 
тауып  жатқан  Қазақстанда  ғана  емес,  ұлтаралық, 
ұлыстар  арасындағы  келісімнің  және  бүкіл  әлем-
де  тыныштықтың  нығая  түсуіне  ықпалын  тигі-
зетін болады. Міне тап осыдан біздің еуразиялық 
болмысымыз көрініс береді, «қазақстандық ділдің 
ерекшелігі: ұзақ ғасырлық ұлттық мәдени дәстүр-
лердің  табиғи  жарасымдылығы;  Еуропа  ғылымы-
на  тән  әлемді  оңтайлы  пайымдауға  ұмтылу  және 
Абайдың анықтамасы бойынша, кәдімгі жер бетін-
де іске асырылатын әлемдік ұлы діндердің біріне 
қосылу» [5,73]. Қытай, АҚШ, Ресей, Еуропа Мұ-
сылман әлемі сияқты Қазақстанға белсенді ықпал 
ететін  қуатты  әлем  орталықтарының  болуы  Қа-
зақстан Республикасының экономикасында, саяса-
ты мен құқықтық дамуында көп векторлы бағыт-
тың  қалыптасуына  әсерін  тигізді.    «Бұл  кейбір 
саясаткерлерге  түсініксіз  біздің  еліміздің  ерекше 
сипаты, - деп атап көрсетеді Е.М. Абайдельдинов. 
Бұл өз келбетін жоғалтып алмаудың, сырттан қан-
дай  да  бір  бөтен  ықпалға  берілмеудің  бірден-бір 
жолы...» [5, 73].  
Адамзаттың  жаңа  жаһандық  саяси  және 
құқықтық  ұйымдарының  қалыптасу  проблемала-
рын,  дүниетанымдық  қайта  бағалау  және  бастау 
алған  ғарыштық  өркениет  тұрғысынан  алған-
да  өмірге  көзқарасты  қайта  қарау  ғалымдардың 
ғылыми  қызығушылықтарының  объектілеріне 
айналғанын  атап  көрсету  керек      [6].  Қазақстан-
дық  ғалымдардың  арасынан  алғашқылардың  бірі 
болып  құқық  эволюциясындағы  жаңа  саты  –  ме-
тақұқықты  белгілеп  берген  құқық  теоретигі  С.Ф. 
Ударцевті  бөле  жара  көрсету  керек.  Оның  нәти-
жесінде биосфера ноосферамен (яғни парасат пат-
шалығымен) алмастырылатын адамзатты біртұтас 
жаһандық ықпалды құрылымға біріктіруге бағыт-
талған  жалпы  үрдіс  ғалымның  «құқықтық  даму-
дың жаһандануға дейінгі деңгейінен кейін келетін 
метақұқықтың екі:  а) планетарлық немесе жаһан-
дық (дәлірек айтқанда – өркениеттік) және ә) ги-
потетикалық  өркениетаралық  деңгейі  бар  деген 
тұжырымын  айқындап  берді.  Ал  «метақұқықтың 
өзі, - С.Ф. Ударцевтің пікірі бойынша, - құқықтың 
жаһандық  және  ғарыштық  деңгейлерде  терең  та-
биғаты  мен  ауқымын  ашып  көрсететін  құқықтық 
дамудағы  құқық    эволюциясының  заңды  және 
аяқталу циклының сатысы болып табылады». Е.М. 
Абайдельдинов, мынаны атап көрсетеді XX және 
XXI ғасырлар тоғысындағы болып жатқан жаһан-
дану үдерістері адамзат «…не өзін өзі құртып ты-
нады,  немесе  әлемнің  бірде  бір  мемлекеті  одан 
тыс  қалмайтын  жалпы  жаһандық  проблемаларды 
бірлесіп, келісіп шешу жолдарын табатын болады. 
Сондықтан  бізге  адамзаттың  болашағы  әлемдік 
қоғамдастықтың  жалпыға  бірдей  танылған  және 
нормалары мен халықаралық құқықтың қағидатта-
ры негізінде үйлесімді бейбіт қатар өмір сүретін, 
жаһандық  проблемаларды  бірлесіп  шешетін  мем-
лекеттер түрінде көрінеді» деген ойға жетелейді.
Біз адам құқығы теориясына біршама басқаша 
көзқарасы бар Еуразия қоғамдастығының өкілдері 
болып табыламыз. Оның үстіне осы өзіндік ерек-
шелік  қайталанбас  өмір  салтымен,  шаруашылық 
жүргізу  тәсілдерімен,  мәдениеттің,  тілдің,  жо-
ралғылардың,  дәстүрлердің,  қарым-қатынас  қағи-
даларының,  айналадағы  ортаны  түйсінудің  өктем 
талаптарымен  қалыптасқан.  Дала  халқына  тән 
көшпелі  өмір  салтын  басынан  өткерген,  зәузат 
деңгейінде  қоғамдық  және  ұжымдық  бастаулар 
әлі тірі Азия мен Шығыс адамы үшін күні бүгінге 
дейін  көрініс  тауып  отырған  және  оның  одан  әрі 
жетіле түсуіне ықпалын тигізетін барынша таңда-
улы, дәстүрлі қоғамдық байланыстардың орнықты 
болуының мәні зор.  

251
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
Мысалы,  айталық  далалық  үшін  «рудан  қуу 
өлім  жазасынан  да  ауыр  жаза  болып  саналған... 
Жаза  ретінде  қылмыскер  шектеусіз  бостандыққа 
сотталады, яғни қуылған адам қоғам мүшесі болу 
құқығынан айырылып, руға тиесілі аумақтан қуы-
лады» [7, 136]. Ал керісінше, рулық ұжымда өмір 
сүру, оның қамқорлығын пайдалану көшпенді үшін 
қоғам қабылдаған, талап етілетін және сондықтан 
да кепілдік берілетін оның дара сипаттар мен ерек-
шеліктерге  ие  екендігін  білдірді.  Көшпенді  одан 
тыс емес, керісінше рулық ұжымның бір бөлшегі 
болғанда ғана өзін дара еркін тұлға ретінде сезінді.
Сондықтан  еуропалық  үшін  қолайлы  мен 
жақсының  бәрін  еуразиялық  тап  сондай  қолай-
лы  көре  бермейді.  Айталық,  мысалы,  еуропалық 
үшін шақырылған мейманның атаулы түстік үшін 
өзі төлеуі немесе ізгі ниетпен  – қоғамдық тәртіпті 
қамтамасыз ету үшін бір бірінің үстінен сөз тасу 
кәдімгі  этика  қағидалары  болып  табылады.  Ал, 
біздің ата-бабаларымызды айтпағанда,  еуразиялық 
үшін  осындай  мінез-құлық  нормалары  ешқандай 
түрде де қабылданбайды, өйткені санадан тыс дең-
гейде  ақылға  қонбайтын,  тектілік,  қонақжайлық 
белгілеріне жат құбылыс ретінде мүлде қабылдан-
байды. Ал Батыстың осы заманғы жыныс ауысты-
ру,  бір  жынысты  неке  туралы  және  т.с.с.  сияқты 
проблемаларын  еуразиялық  «персоноцентризмге» 
тән  адам  құқықтарымен  байланыстырмайды.  Ол 
үшін  бұл  бәрінен  бұрын  адамдық  әлжуаздықтың, 
аурулардың,  адамның  құқықтары  мен  бостан-
дықтарына  ортақ  ештеңесі  жоқ,  оның  әлеуметтік 
маңызды құндылықтарына сәйкеспейтін қоғамдық 
байланыстардың қалыпты емес түрлерінің көріні-
стері болып табылады. 
Осыны мынадай мысалмен түсіндіргім келеді. 
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  12-
бабы 2-тармағында оған тумысынан тиесілі адам-
ның құқықтары мен бостандықтарының абсолют-
тігі мен иеліктен алынбайтындығы бекітілген. Ал 
осы  баптың  5-тармағында  адамның  және  азамат-
тың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру 
басқа  адамдардың  құқықтары  мен  бостандықта-
рын  бұзбауы,  конституциялық  құрылысқа  және 
қоғамдық  адамгершілікке  қол  сұқпауы  тиіс  деп 
айтылған  адам  құқықтарының  негізгі  формуласы 
қамтылған.  Гуманистік философиялық-құқықтық 
дәстүрге сәйкес адам құқықтарынан да еркін иелік-
тен  алу  болмайтыны  сияқты бұл тұжырымнан да 
иеліктен алу болмауы тиіс.
Қолданылған әдебиеттер: 
1. Қазақстан – 2030: Гүлдену, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың әл-ауқатының жақсаруы: Ел Пре-
зидентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 1997. 
2. Даль В. Ұлы орыстың жанды тілінің түсіндірме сөздігі: Т. 1-4. – М.: Орыс тілі, 1981. – Т. 1. А-З. 1981. 
3. Қасиетті Құран. Араб тілінен Т.А. Шумовскийдің өлеңмен аудармасы. – СПб.: «Диля Паблишинг», 2001.
4. Алауханов Е. О., Каирова Н. И. Преступное насилие в отношении женщин. Алматы. Заң әдибиеті. 2008. 230 с. 
5.  Абайдельдинов  Е.М.  Қазақстан  Республикасындағы  халықаралық  және  ұлттық  құқықтың  ара  қатынасы   
(басымдылықтың қалыптасу проблемалары). Алматы: «Қазақ университетi», 2002. 
6. Лукашук И.И. Жаһандану, мемлекет, құқық, ХХI ғасыр. – М., 2000. 
7. Өзбекұлы С. Қазақтардың көшпелі өркениет құқығы. Монография. – Алматы. - 2002.

252
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016

жүктеу/скачать 5,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: