Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

180 
ШАҒЫН ЖИНАҚТАЛҒАН МЕКТЕП ЖАҒДАЙЫНДА БИОЛОГИЯДАН 
ОҚУ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ 
Қуантай Аружан Жарылқасынқызы 
М.Х.Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті 
7M01505-«Биология педагогтарын даярлау» білім беру бағдарламасының 
ІІ курс магистранты 
 
Аннотация. 
В статье представлена методика формирования учебной деятельности по 
биологии в условиях малокомплектной школы. Выделены особенности организации 
педагогического процесса в малокомплектной школе. При этом рассмотрены основные 
факторы выявления малокомплектных школ. 
Ключевые слова: 
малокомплектная школа, педагогический процесс, принцип 
обучения. 
Annotation. 
The article presents a methodology for the formation of educational activities in 
biology in a small cumulative school environment. The features of the organization of the 
pedagogical process in a small-scale school are highlighted. At the same time, the main factors for 
determining small cumulative schools are considered. 
Keywords: 
school with a small set, pedagogical process, principle of training. 
Шағын жинақталған мектеп-жалпыға бірдей міндетті оқытуды жүзеге 
асыру үшін шағын елді мекендерде ұйымдастырылатын оқушылардың шағын 
контингенті (100 адамға дейін) параллельді сыныптары жоқ орта, сегіз жылдық, 
бастауыш жалпы білім беретін мектеп. Шағын жинақталған мектепте бір 
мұғалім бір оқу бөлмесінде бірнеше сыныптармен бір уақытта жұмыс істей 
алады. Бұл оқу процесінің ерекшелігін анықтайды – оқушылардың өзіндік іс- 
әрекетінің едәуір көлемі болып табылады. 5-11 сынып сабақтары әр сыныпта 
бөлек өткізіледі. Шағын мектептер көптеген елдерде бар. Негізінен ауылдық 
жерлерде көп таралған. 
КСРО-да 70-ші жылдардың басына дейін «шағын жинақты мектеп» 
термині бастауыш мектепке қолданылды, онда 15 - тен аз оқушысы бар бірнеше 
сыныптар бір сыныпқа-жиынтыққа біріктірілді. Сынып жиынтығымен бір 
мұғалім жұмыс істейді. Шағын жинақталған мектеп үшін мұғалім басқа 
сыныппен айналысқан кезде бір сынып оқушыларының өзіндік жұмысын 
ұйымдастыруға мүмкіндік беретін арнайы дидактикалық материалдар әзірлейді. 
70-ші жылдары «шағын жинақталған мектеп» ұғымына сыныптары аз орта 
және орта мектептер кіре бастады. Қазақстан Республикасының жергілікті 
өңірлерінде шағын кешенді мектептің үлесі біртіндеп артып келеді. 
Шағын жинақты мектеп (1,2,3, жиынтық) (лат. complector-қамтимын) 
мұғалім бірнеше сыныптармен бір уақытта жұмыс істейтін мектеп. «Білім 
туралы» Қазақстан Республикасының Заңында айқындалғандай шағын 
жинақты мектеп (07.06.2001 ж. 1-бап. Б. 23) - оқушылардың шағын контингенті, 
сыныптары біріктірілген жиынтықтары және сабақтарды ұйымдастырудың 
нақты нысаны бар жалпы білім беретін мектеп. Ауыл мектебінің маңызды 
ерекшелігі-бастауыш, орта және кіші орта мектептерге енетін тұрақты 

181 
сипаттама болып табылатын шағын жинақылық. Мұндай мектептерді сақтау 
мен дамытудан бас тартудың соңы, ауыл оқушыларын оқыту мен тәрбиелеу 
нәтижелеріне, сондай-ақ ауыл халқының білімі мен мәдениеті деңгейіне зор 
әсер етті. Оқушылар контингентінің қысқаруы мектепте параллель 
сыныптардың жоғалуына әкеледі, педагогикалық ұжым айтарлықтай 
қысқарады, бұл мұғалімдермен ұйымдастырушылық және педагогикалық 
жұмыстарын қиындатады. Ауылдың бастауыш сынып оқушыларының 
контингентінің азаюы немесе олардың бастапқыда ауылдағы аз саны бір 
уақытта «вертикальды интеграцияға», яғни екі немесе үш бастауыш сыныпты 
бір сыныпқа-жиынтыққа біріктіруге әкелді. Осылайша, ШЖМ деп аталатын бір 
немесе екі жинақталған мектептер пайда болды. [1] 
ШЖМ шағын елді мекендерде ұйымдастырылатыны белгілі, онда 1- 
сыныпқа қабылданатын оқушылар саны нормадан төмен болады. Олардағы 
оқушылар контингенті 3-тен 30 адамға дейін, 1,2,3 сыныпты біріктірген толық 
бастауыш сыныбы ұйымдастырылады. Мұндай мектептің маңызды белгісі- 
біріктірілген сыныптардың болуы және айрықша ерекшелігі-бір оқу бөлмесінде 
1-4 сынып оқушылары айналысады. Шағын жинақталған мектеп контингенті 
тағы бір ерекшелік береді - параллель сыныптардың болмауы немесе тұтас 
сыныптардың толық болмауы. 
Ауылдық жерде орналасқан жалпы білім беретін мекеменің (шағын 
жиынтықты 
қоса 
алғанда) 
сыныптарының 
толымдылығы 
халықтың 
қажеттіліктеріне қарай айқындалады. Демек, қалыптасқан практика бойынша 
ауылдық жалпы білім беретін мектептердің құрамындағы I-IV сыныптардағы 
білім алушылардың төмен, әдетте, толымдылығын назарға ала отырып, білім 
алушыларды бір немесе екі сынып-жиынтыққа біріктіру жолымен I-IV 
сыныптардың аз санын құру туралы шешім қабылдай алады. Бұл тәжірибе біраз 
уақыттан бері қолданылып келеді, осыған байланысты жұмыс жағдайларын 
жақсарту үшін I-IV сынып мұғалімдеріне штаттарды есептеу және еңбекақы 
төлеу тәртібі туралы Нормативтік құқықтық актілер бірнеше рет қабылданды. 
Қалыптасқан тарихи және географиялық ерекшеліктеріне байланысты 
Қазақстанның аумағы орасан зор. Табиғи-климаттық жағдайлардың әртүрлілігі 
(Дала мен таулы жерлер, кең аумақтар, жолдан тыс жерлер және жекелеген 
аймақтардағы қатал климат) мектептерді экономикалық және демографиялық 
факторлар арқылы тікелей немесе жанама түрде ұйымдастыруға әсер етеді 
(мектептердің барлық ұйымдастырушылық-педагогикалық мәселелерін шешуде 
әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, ұлттық және басқа жағдайлардың 
ерекшелігін ескеру қажеттілігі). [2] 
Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық дамуы дамыған өндіруші, 
өңдеуші өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығының дәстүрлі салаларының 
үйлесуіне байланысты. Бұл комбинация елдің әлеуметтік өмірінде айтарлықтай 
қарама-қайшылықтар тудырады, оны біртекті емес етеді, бір жағынан дамыған, 
дамыған мәдениеті бар озық техникамен және технологиялармен жабдықталған 
өнеркәсіп, екінші жағынан, заманауи технологиялар әлдеқайда баяу енгізілетін 
дәстүрлі ауыл шаруашылығы. Демографиялық жағдайлар елді мекендердің 
аумақтық орналасуымен сипатталады, көбінесе бір - бірінен едәуір қашықтықта 

182 
(кем дегенде 2-3 км, максимум-200-300 км-ге дейін) жеткіліксіз дамыған көлік 
желісі жағдайында, әсіресе дала мен таулы аймақтарда; басым көпшілігі шағын 
елді мекендер бойынша қоныстанған ауыл халқының едәуір үлесімен (40%); 
төмен халық тығыздығы (орта есеппен 1 шаршы км-ге 5,5 адам , ал ауылдық 
жерлерде 1 шаршы км-ге 2,6 адам). 
Аталған факторлар барлық дерлік өңірлер мен облыстарда шағын 
мектептердің болуын және тұрақты сақталуын айқындайды, мектептер жанынан 
интернаттар құруды, тіл бойынша аралас мектептерді дамытуды негіздейді. Ауыл 
тұрғындарының қалаға жаппай қоныс аударуы, осыған байланысты ауылдардың 
қирауы, бір жағынан аграрлық секторда жалға беру, фермерлік, шаруа 
қожалықтарының құрылуы, ұмытылған ауылдар мен ауылдардың қайта жандануы 
шағын жинақталған мектептер санының өсуін байқатты. 
Қазіргі ШЖМ ерекшелігін анықтайтын көптеген факторлардың ішінде біз 
мыналарды бөліп көрсетеміз: 
-әлеуметтік: ауыл халқының білім деңгейі, мәдениеттің жалпы деңгейі; 
-әлеуметтік-мәдени мекемелердің болуы; ауылға тән әдет-ғұрыптар; 
-экономикалық: 
әр түрлі меншік нысандарының болуы, жеке 
шаруашылықтың болуы; ауыл мектебінің материалдық базасы; 
-әлеуметтік-педагогикалық: 
шағын жинақылық; сыныптардың аз 
жинақталуы; мектеп жанындағы интернаттардың болуы; 
-экологиялық - табиғаттың жақындығы. 
Осы факторлардың жиынтығы, әсіресе әлеуметтік-педагогикалық, МКМ 
жұмысының сапасы мен тиімділігіне әсер етеді. Ауыл мектептерінің 
толымдылығы қалалықтарға қарағанда төмен. Бұдан басқа, шағын жинақты 
мектептердің өз проблемасы бар. ШЖМ шағын контингенті осы мектептерде 
бейіндік оқытуды ұйымдастыруды қиындатады. Бүгінгі таңда білім беру 
ұйымдарының материалдық-техникалық базасының жай-күйі қазіргі заманғы 
талаптарға сәйкес келмейді. Соңғы 15 жылда негізгі ШЖМ саны 2 есеге артты. 
Іс жүзінде әрбір төртінші мұғалім жұмыс істейді және әрбір алтыншы 
қазақстандық оқушы ШЖМ жағдайында оқиды. 
ШЖМ дамуына тән фактілерді республикамыздың белгілі бір аймағында 
көрсете аламыз. Қарағанды облысының аумағында барлық типтегі және 
меншік нысанындағы 380 ауылдық білім беру ұйымы бар, оның ішінде 355 
күндізгі жалпы білім беретін мектеп, онда 56237 оқушы оқиды. Мектептер саны 
өткен жылмен салыстырғанда бастауыш шағын жинақты мектептерді жабу 
есебінен 12-ге азайды, ал жабылу ауыл халқының көші-қонына байланысты 
оқушылар болмаған жағдайда ғана жүргізілді. Облыс бойынша ауылдық 
жерлерде оқушылар саны жылдан жылға азайып келеді. Мәселен, 2002-2003 
оқу жылында ол 1496 адамға қысқарды. Ауылдық мектептердің жалпы 
санының 281 - і (92,7%) - шағын жинақты мектептер. Оларда 28777 оқушы 
оқиды. Ауыл халқының көші-қонына және мектепке дейінгі балалар 
мекемелерін өзін-өзі қаржыландыруға ауыстыруға байланысты барлық 
мемлекеттік ауылдық бақтар жабылды (4 болды). Өткен оқу жылымен 
салыстырғанда мектеп жанындағы интернаттар желісі 3 бірлікке қысқарды. Бұл 
жергілікті бюджеттерде қаражаттың болмауына байланысты оларда тұратын 

183 
балаларды күнделікті тасымалдауды жабу және ұйымдастыру туралы шешім 
қабылданған шағын интернаттар болды. 52 ауылдық мектепке мектептерден 
3 км-ден астам қашықтықта тұратын 1553 оқушы үшін күнделікті тасымалдау 
ұйымдастырылды. [3] 
Шағын жинақталған мектептер бола алады: оқытудың бастауыш кезеңі 
(контингенті 40 адамға дейін);оқытудың негізгі сатысы (контингенті 100 адамға 
дейін);оқытудың жоғары сатысы (контингенті 280 адамға дейін). ШЖМ оқу 
процесінің тиімділігі мыналарға байланысты: сыныптарды жинақтаудың 
педагогикалық орындылығы мен дұрыстығы, оларды жиынтыққа ұтымды 
біріктіру; сабақ кестесін оңтайлы құрастыру; тәрбие мен оқытудың тиімді 
әдістері мен формаларын таңдау, оларды технологиялық процесте дұрыс 
үйлестіру және ұтымды пайдалану; мақсатқа сәйкес сабақтың неғұрлым 
орынды құрылымын анықтау; оқу-тәрбие жұмысының сабақтан тыс және 
сабақтан тыс нысандарының дұрыс үйлесуі; мұғалімнің жетекшілігімен 
оқушылардың өзіндік жұмысын ұтымды ауыстыру; балалардың өз бетінше 
білім алу қабілетін қалыптастыру; оқушылардың дамуын, деңгейін, оқуын және 
тәрбиесін ғылыми диагностикалау; педагогика қағидаттарына негізделген 
білімді, іскерлікті жүйелі бақылау; әр түрлі жастағы балаларға ақылға қонымды 
басшылық; оқытудың техникалық құралдарын қолдану; тұлғаға бағытталған 
оқыту принципі негізінде оқу-тәрбие процесін құру. [4,5] 
Сыныптарды жиынтыққа біріктірудің екі тәсілі бар: аралас және әр түрлі 
жастағы. Педагогикалық тұрғыдан алғанда, әр түрлі жастағы сыныптарды 
ұйымдастыру ең қолайлы, бұл ауыспалы жұптарда жұмысты ұйымдастыруға, 
жоғары сынып оқушыларының өзіндік жұмысын ұйымдастыруға және 
мұғалімнің уақытын күшейтілген назар аударуды қажет ететін бастауыш сынып 
оқушыларымен сабақтарды ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Екі сыныпты бір 
сыныпқа-жиынтыққа біріктіру кезінде оқушылар саны 25-тен аспауға тиіс, үш 
немесе төрт сыныпты біріктіру кезінде 15-тен аспауға тиіс. Мектептің бастапқы 
кезеңінде оқушыларды сынып-жиынтыққа біріктірудің келесі нұсқалары 
мүмкін: 2 + 3, 3 + 4, оңтайлы -2 + 4. 
Бірінші сынып оқушыларын сыныпқа қосуға болмайды. Осы кезеңде 
баланың одан әрі физикалық және психофизикалық дамуы жүреді, бұл мектепте 
жүйелі білім алуға мүмкіндік береді. Бұл жастағы балалар оңай алаңдайды, ұзақ 
уақыт назар аудара алмайды, қозғыш, эмоционалды. Мектепке баратын әрбір 
баланың психикалық шиеленісі артады. Бұл физикалық денсаулыққа ғана емес, 
баланың мінез-құлқына да әсер етеді. Осылайша, бірінші сынып оқушыларында 
оқу іс-әрекетіне оң мотивтерді қалыптастыру, сәттілік жағдайын құру, 
бейімделу процесін қамтамасыз ету үшін бірінші сынып оқушыларын өз 
құрдастарымен бірге жиынтық жасамай-ақ сыныпта оқыту ұсынылады. 
Қажет болған жағдайда үш немесе төрт сыныпты біріктіру (1 + 2 +3 +4) 
бір сыныпта-жиынтықта әр сыныпта сабақтың бір бөлігін қатар өткізбеу үшін 
жағдай жасау мақсатында әртүрлі жастағы балаларға арналған оқу сабақтарын 
ұйымдастырудың жылжымалы кестесін қолдану қажет. Бастауыш сыныптарды 
мұғалімдер арасында бөлу үлкен маңызға ие. Екі жинақты мектепте бір мұғалім 
1 және 3, екіншісі 2 және 4 сыныптарды өткізген кезде сыныптарды бөлу 

184 
орынды деп саналады. Бұл бөлу мұғалімге өз бетінше жұмыс істеу дағдылары 
жеткіліксіз 1 және 2 сынып оқушыларына көбірек көңіл бөлуге мүмкіндік 
береді, ал 3 және 4 сынып оқушылары өз бетінше және практикалық 
тапсырмаларды орындауға жақсы дайындалған. 
Мұғалімнің жалпы жұмыс ұзақтығы, оның ішінде өзгерістер 
4 астрономиялық сағаттан аспауы үшін 45 минуттан 4 сабақтың орнына 
30 минуттан 6 сабақ өткізілетін бір жинақты мектепте оң жұмыс тәжірибесі бар. 
Бұл жағдайда үш сыныпта жұмыс істегенде алғашқы екі сабақты бір (бірінші), 
келесі екі сабақты үш (1, 2, 3), ал соңғы екі сабақта тек 2 және 3 сыныптармен 
өткізген жөн. Сағаттардың мұндай орналасуы бірінші жарты жылдықта 
сыныптарға бөлінеді, ал үшінші тоқсанда алғашқы екі сабақ 2 сыныпқа, ал 
төртінші тоқсанда 3 (немесе 4) сыныпқа беріледі. Сабақтардың бұл таралуы 
мұғалімге 1 тоқсанда бірінші сынып оқушыларын оқуға, жазуға, есептер мен 
мысалдарды шешуге үйретуге, ал келесі тоқсандарда басқа сынып 
оқушыларының біліміндегі олқылықтардың орнын толтыруға мүмкіндік береді. 
Алайда, үш-төрт сыныптың аталған байланысы кезінде оқушыларды дене 
шынықтыру мен музыка мен ән айтудан басқа кез-келген жалпы іс-шараларға 
біріктіруге жол берілмейді. Бұл ретте дене шынықтыру немесе музыка 
бойынша бірлескен сабақтар әрбір сынып үшін бағдарламаның талаптарын 
жеке ескере отырып жүргізілуі тиіс екенін есте ұстаған жөн. Мысалы, дене 
шынықтыру сабақтарының дайындық бөлігі екі сыныпқа арналған жалпы 
жаттығулардан (1, 2 және 3,4) және бағдарламаға сәйкес әрқайсысы үшін бөлек 
жаттығулардан тұруы мүмкін. Дене тәрбиесі сабақтарының негізгі бөлігін 
өткізген кезде әр сынып оқушылары жүгіру, секіру және т.б. әр сыныпқа 
арналған бағдарламалардың талаптары мен нормаларына сәйкес жаттығуы 
керек, ал балаларға арналған жаппай дене шынықтыру ойындары 1, 2 және 3, 4 
сынып оқушыларына ортақ болуы мүмкін. Музыка мен ән сабақтарына да 
осындай талаптар қойылады. Шағын жинақталған мектеп мұғалімі дене 
шынықтыру, музыка және ән сабақтары тек мұғалімнің басшылығымен 
өткізілуі керек екенін білуі керек және оқушыларды кез-келген тапсырманы өз 
бетінше орындауға жалғыз қалдыруға қатаң тыйым салынады. 

жүктеу/скачать 9,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: