Халықаралық гуманитарлық –техникалық
жүктеу/скачать 176,99 Kb.
|
| Қадырғали Жалайыр (1530-1605). Қадырғали Қасымҧлы – ХҤI ғасырда таза қазақ тiлiнде тарихи еңбек жазған ғалым, ана тiлiмiздегi жазба шығармалардың бастаушысы.
Қадырғали ӛзi туралы ӛте аз мәлiмет қалдырған Ӛз әкесi Қасын бек, атасы Темшiк батыр қазақ хандарының ордасына жақын жҥрiп, соларға қызмет еткен адамдар. Қадырғали ханның қарашысы (ақыншысы, кеңесшiсi) ретiнде қызмет атқарған. Ол "Шежiрелер жинағында": - Мтнiң аталарым Ораз-Мҧхаммед сҧлтанның аталарына қызмтт тттi. Мен ӛзiм Ораз – Мҧхаммедтiң атасы Ондан сҧлтанға қызмет еттiм, одан соң Ораз-Мҧхаммедтiң қасында болдым, - дтп жазды. Қадырғали Жалайыр ӛзiнiң атақты "штжiртлтр жинағын" Ораз-Мҧхаммедтiң жанында жҥрiп жазды. Штжiртшi ӛзiнiң кӛрген-бiлгенiн штбтрлiкптн суреттеп, тартымды тiлмен жеткiзген. "Шежiрелер жинағы" 1997 жылы жеке кiтап болып шықты. Жалайыр тайпасынан шыққан орта ғасырлық ғҧламалардың тағы бiреуi, әрi бiрегей-Қадырғали Жалайыри. Ктйбiр деректерде оның аты Қадырғали, Қадырғалибек, Қадыр әлi, Қадырғали, Қадыр Али боп жазылады. Бiрақ жалайыр тайпасының перзентi екендiгiн бiлдiретiн Жалайыри атты ныспасы ӛзгерiске ҧшырамаған. Бiзге жеткен деректерден Қадырғалидың әктсiнiң аты да бiрдт Қасым, ал тндi бiрдт Хасым, тiптi кейде Қасын, Кӛмiмбек болып та жазылып жҥргтнiн байқаймыз. Оның ҥстiне қолжазбасы қазаннан табылғандықтан, немесе оның Рязань маңындағы Қасым қаласында тҧрғандығынан ба, әйтеуiр ғалымды ӛздерiне жақындатқысы келген татар ғалымдары кӛп ретте бабамыздың Жалайыр тайпасынан шыққандығын бiлдiретiн Жалайыр атты ныспысын кӛрсете де бермейдi. Қыдырғали ана тiлiмен қатар араб, парсы тiлдерiн жетiк игерiп, Шығыстың классикалық озық әдебиетi мтн мәдтниетiн, ғылымын терең бiлген … "Мен дҥние жҥзiндегi неше тҥрлi мемлткеттердi аралаған әдiл ҥнiм, нақыл сӛзге қанық кӛптеген кiтаптар оқыған адамын" дтп жазды ол "жылнамалар жинағында". Қадырғалидiң ғҧлама ғалымдығы мен даналығын бағалаған Кӛшiм хан оны ӛзiнiң ақылғой кеңесшiсi еткен. Қадырғали аласапыран кезеңде ӛмiр сҥрдi. Орта Азияда қазақ пен ӛзбек топтары Мәуераннағрге бiр жола иелiк ету ҥшiн соғыстар жҥргiзiп, ерегіске тҥсiп, жатты. Батыс Сiбiрдi мекен еткен тҥркi тайпалары да тыныш ӛмiр сҥре қойған жоқ. Сiбiрдiң бай ӛлкесi ежелден жатжерлiктердi қызықтырып келе жанқандықтан, Ресей отаршылары оқтын-оқтын басбҧзарлар мен қылмыс жасап қашып жҥрген, ештеңеден де тайынбайтын қазақтар мен тҥлi қанiшерлерден қосындар жасақтап, Сiбiрге қарай аттандырып отырды. Олар бiлектiң кҥшi, найзаның ҧшы ғана емес, ӛзара алауыздықтан арылмаған тҥркi тайпаларының осал тҧстарын да оңай пайдалана алды. Сiбiрге бiрте-бiрте iшкерiлей ене бердi. Қадырғали қазiргi Рязань жерiнде орналасқан аралық мемлекет Қасым хандығында тҧрған кезде ӛзiнiң атақты еңбегi "Жалшаттауарихты" ("Жылнамалар жинағы") туындатты. Ол оны 1602 жылы аяқтаған. ХҤII-ғасыр бойында дҥниеге келген осындай асыл мҧра соқыра белгiлi татар зиялысы Ибраһим Халфиннiң (1778-1829) кiтаптары мен қолжазбалары арасынан тыблған. Кейiн ол қазан университетiнiң қолжазба қорына тҥскенiмен, осы оқу орнындағы шығыстану факультетi Санкт-Петербургке қоныс аударуына байланысты "Жашиғ ат-тауарих" та ӛзге дҥниелермен бiрге сонда жӛнелтiледi. Сонымен, "Жылнамалар жинағының " бiздiң заманымызға шаманы ғана айырмашылықтары бар екi нҧсқасы жеткен. Бiрiншiсi, жоғарыда айтылғандай, Санкт-Петербургте болса, соңынан табылған тағы бiр нҧсқасы қазiр Қазанда сақтаушы. Осы Қазан нҧсқасының кӛшiрмесiн мен 1980 жылдардың басында тарихшы Ӛзбекәлi Жәнiбековтен алған едiм. Қадырғали Жалайыри "Жылнамада"Шығыс елдерiне, оның шахарларына шолу жасап, қазақ сахарасын мекендеген Жалайыр, Арғын, Қыпшақ, Қаңлы, Найман, Қоңырат, Керейiт, Алшын секiлдi т.б. тҥркi тайпаларына анықтама бередi … Қазақ хандарының ӛмiрбаянына тоқталады. Ол қазақ жерi, оның қалалары, т.б. жайлы аса қҧнды тарихи деректер қалдырды. Шежiре кiтаптың әсiресе ХIII-ХҤI ғасырлар аралығында қазақ жерiндегi оқиғаларға арналған бӛлiмiнiң ғылыми маңызы ерекше. Мҧнда ХҤI ғасырдың басынан бергi қазақ хандықтарының iшкi- сыртқы жағдайы, қазақ тайпаларының халық болып қалыптасуы, оның халық аралық т.б. жайлары, қазақ хандарының саяси-әлеуметтiк жағдайлары, қазақстанда рулық патриархалдық - шонжарлық қатынастардың қалыптасуы, хан тӛңiртгiндтгi султандар мтн қарашалар, бткттр мтн хафиздтр т.б. әлтумтттiк топтар жайында аса қҤнды тарихи дтрткттр мол. Штжiртдт Қазақстанның ежелгі жәнт орта ғасыр тарихынан ӛтт бай мағлҤматтар кӛр. Шығармада Шоқан айтқандай тҥсiнiксiз араб, парсы сӛздтрi шынында да баршылық. Осы мәстлтгт тоқтала ктлiп, "Жамиғ ат-тауарихтың" тiлiн арнайы зтртттгтн татар ғылымы З.А.Хисалитва: "араб-парсыдан алынған сӛздтр дастан лтксикасының 41 процтнтiн қҤрайды" дтгтн қорытындыға ктлгтн. Оған стнугт болады. Ғйтктнi шығармада араб-парсы сӛздтрiнiң сонша процтнт болуы заңды да. Стбтбi Қадырғали Жалайыри ӛмiр сҥргтн ХІI-ХІII ғасырларда араб, парсы тiлдтрiнiң тҥркi дҥнитсiндтгi ықпалы әлi сақтлған –ды. Әйтст дт, "Жылнаманы" оқыған адам шығарма тiлiнiң ӛзгт тҥркi халықтарына қарағанда, қазақ тiлiнт ӛтт жақын тктндiгiн байқайды. Сол стбтптi бҤл дҥнитнi тскi қазақ тiлiнiң алғашқы жазба ескерткiштерiнiң бiрi, әрi бiргтйi дтп қабылдағанымыз жӛн шығар. жүктеу/скачать 176,99 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|