Халықаралық гуманитарлық –техникалық
жүктеу/скачать 176,99 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
- Тақырыбы: Кіріспе. Ежелгі дәуір әдебиетіне шолу. Көне түркі әдебиеті.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІХалықаралық гуманитарлық –техникалық университеті «Тілдер» кафедрасы «Ежелгі дәуір әдебиеті»» пәні бойынша 5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттері ҥшін ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫКредит саны – 5 Шымкент-20 Ф.13-05-04 Қҧрастырған: ф.ғ.к.Қалыбеков Б.Е.. 5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының кҥндізгі, сыртқы және кешкі оқу нысанындағы студенттері ҥшін «Ежелгі дәуір әдебиеті» пәнінен лекциялар жинағы. Шымкент: Халықаралық гуманитарлық –техникалық университеті 20 бет. ж, Лекциялар жинағы ««Ежелгі дәуір әдебиеті» пәнінің оқу жоспары мен бағдарламасының талаптарына сай қҧрылып, курстың барлық қажетті мәліметтерін қамтиды. Лекциялар жинағы « Тілдер_» кафедрасының мәжілісінде қаралды Хаттама № « » 20 ж. Лекциялар жинағы «_Экономика және педагогика_» факультеттің әдістемелік комиссиясында қаралып, мақҧлданды. Хаттама № « » 20 ж. Факультет ОӘ хатшысы Сыдықова З.Е. Тақырыбы: Кіріспе. Ежелгі дәуір әдебиетіне шолу. Көне түркі әдебиеті./VIІ-ІХ ғ.ғ./ Қаралатын мәселер: Ежелгi түркі халқы: мәдениетi, мекенi, наным-сенiм т.б. Ежелгi түрік ескерткiштерi және кӛне тҥрік әдебиетi А) Орхон-Енисей жазба ескерткiштерiнiң табылу, зерттелуi Ә) Орхон-Енисей жазба ескерткiштерiндегi жырлардың мәнi, маңызы Б) Күлтегiн жырының көркемдiк ерекшелiктерi В) Дастанның идеялық мазмұны, композициялық құрылысы. Г) Орхон жазба ескерткiштерiнiң "Қазақ әдебиетi" тарихында алар орны. Қазақстан жерiнде алғашқы тайпалық мемлекет соңғы үйсiндер дәуiрiнде (III-ІI) құрылды, Ғалым Абел Ремюзенiң пiкiрiнше, ҥйсiндер Орхон жазуын пайдалана бiлген ҥйсiндерден кейiнгi тҥрік қағанатаы кезiнде Орхон жазулары олардың мемлекеттiк жазуларына айналған. Бҧл жазумен тҥркі қағандары Иранға, византияға, Қытайға т.б. емшiлiк хат жазып жiберген, ӛлген адамдарының басына қойған қҧлпытасқа жоқтау жырларын ойып жазып отырған. Қазақстандағы жазудың тарихын бiр кездерi ғалымдар тек ислам дiнiнiң тарауымен ғана байланыстырып едi. Орхон жазуы ашылғаннан кейiн зерттеушiлер бҧл пiкiрдi жеткiземiз деп тапты. Ғалымдардың жорамалдауынша Орхон жазуын тҥсiруге тас, тҥстi металл, былғары, ағаш, сҥйек, жiбек сияқты метариалдарда қолданылан. Сӛйтiп, бiздiң жазба мәдениетiмiздiң тҥп тамыры халқымыздың ӛз жерiнде туды.Оның негiзi-ежелгi ҧлыс тайпалары алғашқы тайпалық одақ қҧрылған кезiнде қаланған. Тҧрмыс мҧқтаждығы, ел хандық не тайпа қажеттерi жазудың тууына негiзгi себепкер болды. Тегiнде Орхон жазуының негiзi тҥрлерi қҧлпытастарға ӛте мәнерлi қолданған. Бҧларды тасқа жазылған тасқа жазылған кiтап деуге болады. (Бiлге қаған, Кҥлтегін, Тоныкӛк). Орхон жазуының ең ескi ҧлгiсiнiң бiрi-Талас жазулары І-ІI ғасырлардың мҧрасы. Бҧл жазуларды кӛп зерттеген ғалым С.С.Малов: Енисей жазулары қазiргi қазақ сӛздерiнiң ертедегi тӛркiндерiн бiлу ҥшін де кӛмек бере алады десе, В.Носиловтың айтуынша: "Тҥркі тiлдерiнiң сӛз тҥбектерi Орхон Енисей ескерткiштерiнде-ақ қалыптасқан",-дейдi. Тiлдiк қҧрылысы жағынан ескерткiштер ескi қазақ тiлiне мҥлде жақын. Сӛйлемi мен сӛз тiркестерi ҧғуға жеңiл. "Кӛрҧр кӛзiм кӛр мез тег, бiлiр бiлiгiм бiлмӛз тег" (кӛрер кӛзiм кӛрместей, бiлгiр ақылым бiлместей). "Тәңри йарылқазу" (тәңiр жарылқасын) т.б. Бҧл сӛйлемдер тҥркі тектес халықтарға тҧсiнiгi және қҧрылысы жағынан кӛп ӛзгешелiгi жоқ. Қазақтың қазiргi сӛйлеу тiлiнен алшақ емес. Осыдан болса керек: "Менiң тҥсiнiгiмше",-дейдi профессор С.Аманжолов, - қазiргi дулаттар І-ІIII ғасырлардағы ежелгi Орхон-Енисей тҥркілерiнiң тiкелей ҧрпақтары. С.Аманжолов қазақтың ежелгi рулаы мысалға келтiредi. Олардың iшiнде Ҥйсiн, Қаңлы, Керей, Найман, Қыпшақ, Кердерi рулаы ескi мәдениетi бар ерте қҧрылған мемлекет сипатындағы iрi рулар, жалықтар едi деп дәлелдейдi. Орта Азиядағы тҥркі халықтары әдебиетiн зерттеушi Н.Бертельс те осыған ҧқсас пiкiрлер айтады. Енисей ӛзенi аңғарынан қҧпия жазуы бар қҧлпытастар табылғаны туралы алғашқы хабарды Н.К. Видзен, С.У. Ремезов, сондай-ақ Сибирьде айдауда жҥрген Швед офицерi И.Т. Страленберг пен немiстiң белгiлi ғалымы Д.Г. Мессершлеид т.б. ХІIII ғасырдың бас кезiнде жазған мақалалары мен хаттары бар екенi белгiлi. Скандинавия халықтарының тiлiнде "Руно", яғни "Руна" деген сӛз қазақшаға аударғанда "сыры ашылмаған", "қҧпия" деген мағына бередi. Табберт Страленберг ӛзi тапқан қҧлпытастардағы бҧрын-соңды тарихта белгiсiз болып келген, ешкiм тҥсiнбейтiн жат жазуды ӛз елiнiң тiлiнде "руна" жазуы деп атаған едi. Бҧл тiл бiлмiнiң терминi ретiнде бертiн келе аталып кеттi. Орыс Географиясы қоғамының Шығыс-Сибирь бӛлiмi 1989 жылы Монғолия арнайы экспедиция ҧйымдастырды. Оны белгiлi орыс саяжатшысы, әрi ғалымы Н.М. Ядринцев басқарып барып, Орхон ӛзенi аңғарынан "қҧпия" жазуы бар ҥлкен-ҥлкен екi ескерткiш тапты. Осы қҧлпытастардағы белгiсiз жазулардың сырын ашу ҥшін В.В. Радлов 1891 жылы сонда барып, бiрқатар ғылыми-зерттеу жҦмыстарын жҧргiзедi. БҦл кезде Финляндия археологиялық қоғамы Енисей ӛзенi бойына Минусиск қаласына екi мәрте ғылыми экпедиция жасап қайтқан едi. Сӛйтiп 1882 жылы Петербург пен Гельсинфорста орысм және фин ғаымдары жасаған экспедицияларының жҧмыс қорытыныдысы туралы есептерi баспасӛзге жарияланды. Ғалымдар ескерткiштерiндегi жазуларды суретке тҥсiрiп, аралас жасаған едi. Ақыры 1893 жылы қарашаның 25-i кҥнi Дания корольдiк Ғылым академиясының мәжiлiсiнде Вилгельм Томсон ғылыми әлемдi дҥр сiлкiндiрген мәлiмдеме жасады. Ғалым Орхон мен Енисей ӛзендерi бойынан табиғати ескерткiштерiндегi қҧпия жазуды оқудың кiлтiн тапты. Сондай-ақ ол бҦл ескерткiштер тҥркі халықтарының тiлiнде жасалғанын мәлiмдедi. Ғалымның ең алдымен оқыған сӛздерi "тәңiрi" және "тҥрік" деген сӛздердi екен. Дәл осы кезде В.В. Радлов та ӛз бетiнше iзденiп руна жазуының он беске жуық әрпiн анықтап алған едi. Арадан кӛп уақыт ӛтпей-ақ В.В. Радлов Орхон ӛзенi бойынан табылған ҥлкен тастардағы текстiн толық оқып, сосын оны аударма жасап шықты. Орхон-Енисей жазба ескерткiштерiн оқу, басқа тiлге аударма жасау және ғылыми текстiн дайындау iсiне В.В. Радлов, В.В. Томсене, Ю. Немет, Х.Н. Оркун т.б. орыс және шет ел ғалымдары қыруар мол ҥлес қосты. Әсiресе, кӛрнектi ғалым С.Е. Маловтың бҧл саладағы еңбегiнiң маңызы ерекше болды. Ол кӛне тҥркі ескерткiштерiнiң орыс тiлiне дҧрыс тәржiмалануына баса назар аударды, бiрқатар аудармаларға тҥзетулер енгiздi. Ең бастысы осы текстерге тарихи және филологиялық тҧрғыдан тҥсiнiк сипаттама бердi. Кӛне тҥркі тiлi мен әдебиетiн зерттеушiлер, әсiресе, Кҥлтегін, Бiлге Қаған және Тоныкӛк ескерткiштерiне кӛбiрек зер салды. Бҧларды бiрнеше Европа тiлiне, орыс тiлiне, қазiргi тҥркі тiлдерiне тәржiма жасады. Ғалым: И.Е. Стеблева да ыждағаттшылықпен ӛз еңбегiн ҥлесiн тҥркі жазба ескерткiштерiн зерттеуге қоса алды. Ол тҧңғыш рет кӛне тҥркі тiлiндегi жырлардың поэтикасын, ӛлең қҧрылысын, ҧйқасын, ырғақ пен шумағын, тармақ пен бунағын т.б. теориялық тҧрғыдан зерттеп, бҧл жайында бҧрын-соңды айтылған тҧрлi болжамдары белгiлi ғылыми жҥйеге келтiрдi. Әсiресе оның ежелгi тҥрік сӛз зергерлерiнiң образ жасау әдiстерi, әдеби- эстетикалық байыптаулары, кӛрiктеу қҧралдары тарихи шындық пен кӛркем шындық жайындағы концепциялары туралы айтқан ой-пiкiрлерi бҥкiл әдебиеттану ғылымына жаңадан қосылған жҥйелi ҥлес болды. Қазақтың кӛрнектi ғалымы Жолдасбеков кӛне тҥркі әдеби жәдiгерлерiндегi қазақ әдебиетiне ықпалын тҧңғыш рет арнайы зерттеу обьектiсi етiп алғаны мәлiм. Кҥлтегін жырында ғалым Гумилев Л.Н. айтқан жайтта кездеспейдi. Кҥлтегін жазуының авторы-Иоллығ тегiн Тҥрік қағанатының шежiресiн тарихшы ретiнде мақтап жазғысы келсе, қағанаттың атақ даңқы мейлiнше ӛрлеп тҧрған кезеңiне тоқталмай ӛтпес едi. Автордың мақсаты-"кӛк тҥркілердiң" тарихын жазу емес, тҥркі халқының бҧрынғы дәстҥрiн ӛз замандастарына идеал етiп кӛрсету. Ол тҥрік қағанатының гҥлденген дәуiрiн Бумын қағанның есемiмен баланыстырады. Автор ғана. Бҧл жырлар таза кӛркем шығарма бҧған дәлел Иоллығ-тегiн кӛптеген тарихи деректердi кӛркем шығарма тудыру мақсатына орайластырып бҧрмалап алған. Оларды кейiн тарихшы ғаымдар дәлелдедi. Кҥлтегін (684-731)-ежелгi тҥркі мемлекетiнiң кӛрнектi әскери қолбасшысы, сол дәуiрдiң белгiлi қоғам қайраткерi. Орхон ескерткiштерiн поэзия, ерлiк, жырлары деп алғаш бағалаған ғалымдардың бiрi – академик-жазушы М. Әуезов болды. Ол руна жазуындағы ескерткiштердiң мазмҧны мен сипаты туралы айта келiп батырлар жырына ҧқсастығына тоқталды. Орхон жазба ескерткiштерi композициялық қҧрылысында ӛзiндiк ерекшелiктерi бар. Бҧл ерекшелiктер сӛз дәуiрдiң әдеби дәстҥрiне байланысты болса керек. "Кҥлтегін", "Тоныкӛк", "Бiлге қаған" жырлары ӛз замандарының белгiлi бiр әдеби талаптарына сай жазылса керек. Қҧлпытастағы бiр жол жазудың ӛзi бiр ғана ойды бiлдiруге арналған бiрнеше сӛйлеммен тҧрады. Мҧнда автордың оқырманға айтпақ болған негiзгi ойы әдеттегiдей бiр сӛйлеммен емес, бiр циклдан екiншi циклға берiлiп жатады. Ежелгi тҥркi поэзиясына тән дәстҥр бойынша, осындай әрбiр циклдiң ӛзi мiндеттi тҥрде мынандай ҥш элементтен тҧратын болған. Оқиғаның басталуы Cол оқиға жемiсiнiң бiртiндеп ҧлғаюы Осы циклда айтылуға тиiтi ой-пiкiрлердiң тҥйiнi. Мәселен Кҥлтегiн жырының екiншi циклiнен мысал келтiрiп кӛрейiк: Екiншi цикл-Тҧрк қағанатыжерiнiңҧлан-ғайыркеңекендiгiнсуреттеугеарналған: Тоғызоғызбектерi, халқы Бҧлсӛзiмдi мҧқияттыңда, Тереңҧқ. Iлгерi-кҥншығысында, Оңжақта-кҧнортасында, Кейiнбатысында, Солжақта-тҧнортасында, Осының iшiндегi халықтыңбәрi, Мағанқарайды! Халықтыосыншамакӛбейттiм. Мiне, осы циклдiң алғашқы ҧш жолы-оқиғаның басталуы-астындағы халыққа қарата айтылған ҧндеу сӛз, одан кейiнгi тӛрт жол ӛлең-оқиғаның ӛрiстеуi – Тҥрік қағанаты жерiнiң кеңдiгiн суреттеуге арналған. Циклдiң соңындағы екi жол жыр – осыциклдiң тҥйiнi – тҥрік елiнiң жерi кең, аш халқы кӛп екенi айтылыд. Сӛйтiп Кҥлтегiн жырында хикая бар: әрбiр циклдiң ӛзi ҥш элементтен: оқиғаның басталуы, ӛрiстеуi-ҧлғаюы, тҧйiнiнен тҧрады. Кҥлтегін ескерткiштерiнiң композициялық қҧрылысы кӛлемi жағынан 428 ӛлең жолынан тҧрады. Мҧның ӛзi қҧлпытастағы руналық жазу бойынша есептегенде ҧзыннан-ҧзақ 53 қатар жазу болып шығады. Бҧл жырдың ерекшелiгi-бҧл жыр бiр-бiрiнен толық дербес тҧрған алты хикаядан, яғни алты оқиғадан қҧралған деуге болады. Бiрiншi хикая – тҥркі халықтарының ҧлы ата-бабалары туралы, екiншi хикая –тҥріктердi табғаштардың бағындырып алғаны жӛнiнде, ҥшiншi хикая Елтiрiс қағанды сипаттауға арналған, тӛртiншi хикая – Қанаған қаған туралы, бесiншi хикая – Бiлге қағанды жыр еткен, алтыншы хикая – Кҥлтегiн туралы жыр. Пайдаланатын әдебиеттер: Х.Сҥйiншiәлиев "Қазақ әдебиетiнiң тарихы" Алматы, Санат, 1997 Н.Келiмбетов "Ежелгi дәуір әдебиетi" Алматы, Ана тiлi, 1991 Н.Келiмбетов "Кӛркемдiк дәстҥр жалғасытығы", "Елорда". Астана, 2000 М.Жолдасбеков "Асыл арналар" Алматы "Жазушы" 1990 А.Қыраубаева "Ғасырлар мҧрасы" Алматы, Мектеп 1988 Қосымша қарастырылған әдебиеттер. Гумилев Л.Н. Древние тюрки-Москва, 1967 Султанов А. "Летопись трех тысячелети" Қоңыратбаев . Кӛне мәдениет жазбалары Алматы 1991 жүктеу/скачать 176,99 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|