Халқымыздың өткен замандардағы тарихын, рухани тыныс-тіршілігін танып-білуде көркем сөз шеберлерінің қалдырған әдеби

Заманында ақындардың өрен жүйрігі атанған Құлыншақ ақынның шығармалары көбінесе ауызша шығарылғандықтан, оның әдеби туындыларының көбісі кезінде хатқа түспегендіктен ұмытылып бізге толық жетпеді деп айтуымызға толық негіз бар.

Белгілі ғалым Р.Бердібай:

"Өкінерлігі сол - Құлыншақтың көп жыры, айтысы жазылып қалмаған" дей келіп, Құлыншақтың өлеңдерінің кейбіреулерінің басқа кейбір Оңтүстік өңірі ақындарының атына телініп жүргендігін, олай болуының себебін ақын шығармаларын халық арасынан жазып алушылардан, зерттеушілерден болғандығын айтып өтеді. Сонымен бірге ғалым зерттеушілердің ақын мұрасын зерттеуге әділ қарауы кереқтігін де ескерткен екен [22. 320].

Құлыншақ ақын шығармаларынан Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғалым Академиясы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында аздаған өлеңдері сақталғанғандығы жөнінде деректер айтылады.

"Шәуілдір" ауылында өмір сүрген Омар Байымбетов біраз өлеңін жатқа білген. Сол кісінің айтуынан кезінде біршама өлеңдері жазылып алынған. Тағы бірер өлеңдері Оңтүстік Қазақстан өңірінің тұрғындары Жәңгірбай Әлиев, түркістандық Әлімбай Қасымбеков деген кісілерден жазылып алынған екен.

"Бес ғасыр жырлайды" атты жырлар жинағының (II томдық) 2-томына оншақты өлеңі еніп жарияланды. Жалпы көлемі 55 жолдай [10. 76 - 78]. Құлыншақтың Майлықожамен айтысы ақынның бізге жеткен бірден-бір көлемді айтысы болып саналады. Бұл айтыс 1988 жылы шыққан "Айтыс" жинағында алғаш рет жарық көрді [2].

Ақынның әдеби мұрасын жинап, жариялауға жерлесі оқу-ағарту саласының қызметкері Рысқұл Рысжановтың еңбегі де үлкен болған екен. Сол кісінің ізденісі, еңбегі арқасында ақынның бірталай шығармалары табылып баспасөзде жарияланып, соңынан "Өсиетім..." деген атпен жарық көрген кішігірім жинақта басылып шықты. Ол кісінің жинап жариялағаны ақынның мына өлеңдері болды: "Құлыншақтың термесі", "Өсиет өлеңі", "Шөже мен Құлыншақтың қағысуы", "Көлбай болыстың үйіне қонғаны", "Ондыбай болысқа хаты", "Мазақ қылма Көлбайым", "Ел арасындағы жанжалды өлеңмен тоқтатуы", "Ар-ұяты бар кісі", "Алпыс бір жанның атасы", "Өмір туралы толғау", "Біреуге берсем дегін, алсам демей", "Әркім әуес қылады қолда жоқты", "Арқада бар балқурай", "Бірінші байлық - денсаулық", "Қызыл тілім сөйлеп қал", "Дүйсенбі, сенде арман жоқ", "Атадан артық туған Жаманқара", "Тар құрсағын кеңіткен", "Түйе жисаң, нардан жи", "Түйенің түйе болмағы", "Қыс қыстауға қүұ жақсы", "Адамды құдай ойлайды", "Атаның әруағына түней келдік", "Жаратқан, медет бере көр", "Ар-ұятты ойлаған", сондай-ақ Құлыншақ ақынның Шәді төреге, Молда мұсаға хат өлеңдері, Шәді төренің Құлыншаққа хат өлеңі еді. Осы еңбекте ақынның өмірбаяны жөнінде ел арасынан жазылып алынған жаңа деректер де ұсынылды [15].

Белгілі ғалым Әсілхан Оспанұлы ақынның бұрын жарық көрген өлеңдерін кейіннен табылған шығармаларымен толықтырып 1991 жылы жинақтап "Өсиетім..." деген атпен Шымкент қаласында кітап етіп бастырып шығарды. Онда автордың алғы сөзінен кейін ақынның жиырма екі өлеңі мен екі айтысы - "Құлыншақтың Майлықожамен айтысы" және "Алты ақын мен Ұлбике" айтысы енгізілген [15].

Ақын, жазушы Есіркеп Өмірбековтің Құлыншақ ақынның бұрын белгісіз болып келген, халық арасынан жазып алып өз еңбегіне енгізген өлеңдері ақынның әдеби мұрасын толықтыра түсті [27]. Бұл өлеңдерді "Шымкент келбеті" газетіне ғалым Ә.Оспанұлы "Сүйінші!" деген айдармен жариялап көпшілік қауымның ақынның әдеби мұрасымен кеңірек танысуына мүмкіншілік жасады. Бұл арқылы көпшілік Құлыншақ ақынның Бұдабай ақынмен айтысуы (сәлемдесу, жауаптасу

түріндегі), көңіл айту, бата үлгісіндегі салт өлеңдерімен, арнау, сын сипаттағы шығармаларымен жүздесті. [25. 19]

Ғалым Ә.Оспанұлының құрастырып, алғы сөзін жазған Оңтүстік Қазақстан облысының XIX ғасыр мен XX ғасыр басында өмір сүрген он екі ақынының шығармалары енгізіліп "Жыр мұра" деген атпен "Елорда" баспасы 2001 жылы шығарған жыр жинағында Құлыншақ ақынның да өлең-жырлары мен сөз қағысулары, айтыстары жарық көрді. Мұнда ақынның жарық көрген шығармаларымен қатар, бұрын жарияланбаған "Құлыншақ пен қыздың айтысы", тағы басқа да бұрын жарияланбаған туындылары берілген. Бұл жинаққа енгізілген шығармаларының жалпы саны, айтыс, сөз қағысуларын қосқанда - 30 шақты. Бұрын жарияланған біраз шығармаларының бұл жинаққа енгізілмегендері де бар екендігін байқауға болады.

Құлыншақ ақынның өмірі мен шығармашылығы жөнінде 1960 жылдардан бері қарайғы еңбектерде, мысалы, Х.Сүйіншіәлиевтің "Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері" [28], Р.Бердібаевтың "Гүлстан бұлбұлдары" [9] еңбегінде, "Қазақ совет энциклопедиясында" [18], Ә.Оспанұлының "Қаратау атырабының ақындары" атты [23] зерттеу еңбегінде біршама деректер беріліп, талдаулар жасалынып көріне бастады. Соңғы жылдары жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқу құралдары мен оқулықтардан орын алып, шығармашылығы оқытылып келеді [28; 30; 23; 22; 17].

Адамзат - келер, келер, жүзге келер, Пендені үйде өлсе де, түзде көмер. Құдая, иманымды саламат қыл,

Ағайын қайда бізді іздеп келер? -

деитін өлең шумағы:

Адамзат келер-келер, жүзге келер,

Бәрібір үйде өлсе де, түзде көмер.

Қайыр-қош, аман боп тұр, қайран елім.

Ағайын енді қайда бізге келер,-

деп берілген [10.78]. Осы сияқты өзгертулерді сол кезеңдегі жарияланымдардан біршама кездестіруге болады.

Туралығын айтқанда Құлыншақ ақын шығармашылығының ғылыми айналымға түсіп оқу орындарына арналған бағдарламаларға енгізілуі, оқу құралдары мен оқулықтардан орын алып оқытыла бастауы, сондай-ақ шығармаларының әр кездердегі жинақтарға, мысалы "Айтыс", "Бес ғасыр жырлайды", "Өсиетім...", "Жыр мұра" сияқты жыр жинақтарына енгізілуінде осы Ә.Оспанұлының сіңірген еңбегін айрықша атап көрсету орынды. Ғалымның Оңтүстік өңірінің белгілі сөз шеберлерінің шығармашылығын зерттеуге бағытталған диссертациялық еңбегінде Құлыншақ ақын шығармашылығының қарастырылуы ақын мұрасын тиянақты зерттеудегі алғашқы бастама болды. Осы кезден басталған ақын шығармашылығының зерттелуі кейінгі кезеңдерде ақырындап болса да қолға алынып, зерттеу еңбектерде, оқулықтар мен оқу құралдарында сөз бола бастады.

1990 жылы шыққан Ә.Оспанұлының "Қаратау шайырлары" атты зерттеу еңбегінің "Ел сүйген екі жүйріктің бірі" деген тарауы осы Құлыншақ ақынның шығармашылығын зерттеуге арналған [24].

Құлыншақ ақыннан кейінгі ақын-жыршылар да ақындық үлгі, өнер үйреніп тәлім алып отырған. Құлыншақтың Жетісу өңірі ақындарының да шығармашылығына әсері аз болмаған сияқты. Жамбыл ақынның шығармашылығына әсері болған сөз шеберлері туралы айтқанда белгілі ғалым профессор М.Жолдасбеков көрнекті ақындардың қатарында Құлыншақты да атап көрсетеді.

қария, кейуаналар көзіне жас алды. Бұл хиссаны Жамбыл ынта қоя тыңдаған. Құлыншақтың "Қыз Жібекті" домбыра, сырнаймен кезек-кезек сүйемелдеп, әртүрлі әнге салып орындағанына қызықты. Мұндай жыршыны бұрын-соңды көрмепті" дейді [32. 60-62].

Ғалым Ә.Оспанұлы Құлыншақ ақын қазақтың эпикалық туындыларын біліп, жатқа айтумен қатар бүкіл Орта Азия халықтарына кең тараған қисса, дастандарды, хикая жырларды да жатқа айтып, кейбіреулерін шығыс әдебиетінде ежелден келе жатқан Нәзира дәстүрімен халық ұғымына лайықтап қайта жырлағандығы, соның ішінде "Шырын - Шекер" деген жырды сүйіп толғағандығы" жөнінде жазған болатын [25.51].

Кезінде белгілі ғалым Р.Бербібай: "Ақын мұрасын іздеу, жинау, алдағы кезде де таластамауы тиіс. Құлыншақ той-жиында, айтыста табанда төгіп өлең шығарумен қатар, жыршы ретінде ірі эпикалық дастандарды да айтқан. Болашақта ақын творчествосының осы қырын зерттеуге де көңіл бөлген жөн" деген болатын кезінде [22. 321]. Ақын шығармаларын ел ішінен іздеп тауып халық игілігіне айналдыру алдағы міндеттердің бірі болмақ.