- тарау. Құлыншақ ақынның толғау, арнауларының және термелерінің танымдық

Толғау қазақ әдебиетінде ертеден келе жатқан жанр.Ойшыл сөз шеберлерінің өмірден көрген-түйгендерін ой сарабына салып, өмірдің мәні, адамгершілік қасиеттер мен елдің тұрмысы мен болашағы, халықтың бірлігі мен тәуелсіздігін толғау жанрының негізгі арқауы еткендігі хандық дәуірде, одан ертеректе өмір сүрген жыраулар шығармашылықтарынан белгілі.

"Бізге там-тұмдап жеткен шумақтарына қарағанда, оның өмір ағысын терең байлап, ойлы өсиет пен тағлымды толғау айтуға шебер екені сезіледі", - дейді Р.Бердібай [22. 316]. Ғалым айтқандай Құлыншақ ақын шығармашылығында толғау жанры да едәуір орын алады.

Ақынның философиялық сипаттары толғау жырларына "Дүние -ол бір көздің қасқалдағы", "Енесі жүдеп нашарлап ("Дүниеде не ғаріп"), "Адамзат келер, келер жүзге келер", "Дария білмес иттің сарығанын" атты шығармаларын, сондай-ақ Ресей патшалығының отаршылдық саясатын бейнелейтін "Амалсыз асы - біз күмірә", "Пенденің көпті күнәсі" толғауларын жатқызуға болады. "Дүниеде не ғаріп" деген толғауында ақын табиғат құбылыстарды адам өмірімен ұштастыра термелей ой қозғайды.

Енесі жүдеп нашарлап,

Ертелей туған жол ғаріп.

Әуеден жауын кеш болып,

От шықпай қалса, жер ғаріп.

Басшысы нашар жолығып.

Ынтымақ кетсе, ел ғаріп,

Көкала жылқы болмаса,

Бетегелі бел ғаріп.

Қаз, үйрегі болмаса,

Айдынды шалқар көл ғаріп.

Қатарынан кем тартып,

Қуаты қашса ер ғаріп... -

деп бұрынғы өткен жырауларша сөз саптай жырлайды. Қоғамның жарасымдылығы елдің бүтіндігі мен рухани тұтастығында, сонымен бірге материалдық қажеттілігінің жетістіктері мен ішкі жан дүниенің табиғат, ел, жер бүтіндігінің үйлестігінде деп түсініп жырлау Асанқайғыдан бергі кезеңдерде деп өмір сүрген жырауларда жалғастық тауып келе жатқан дәстүр. Оған Асанқайғыдан мысал келтіре кетсек те болады. Асанқайғының "Бұл заманда не ғаріп?" деген толғауымен

сарыңдастықты шығарманың мазмұнымен қатар құрылысы, жыр жолдары, сөз тіркестері, жекелеген сөз қолданыстарынан да айқын аңғартуға болады. Мысалы Асанқайғының:

... Ел жағалай қонбаса,

Бетегелі бел ғаріп.

Қаз, үйрегі болмаса,

Айдын шалқар көл ғаріп.

Ата жұрты бұқара

Өз қолында болмаса,

Қанша жақсы болса да,

Қайратты туған ер ғаріп, -

деген ойларымен Құлыншақ толғауларының тек сырт ұқсастығы ғана емес іштей мазмұн бірлігі де байқалады.

Ақын "Дүние - ол бір көлдің қасқалдағы" өлең толғауында өзінің дүниетанымын, өмір құбылыстарына деген көзқарасын бейнелейді. Ақын мұнда дүние, яғни адам өмірін халқымыздың "қасқалдақтың қанындай" деген мәтел сөзіне баламалай алып, шалқар көлдің қолға оңай түспейтін қасқалдағына адам тіршілігін салыстыра терең ой қозғайды. Сөйтіп адам өмірінің кезең-кезеңді кездеріне -балалық, жігіттік, егделік, сексен, жүз жастағы қарттық шақтарға сипаттамалар береді. Адам өзінің санаулы өмір жолын бос өткізіп алмай, адал жүріп, еңбек етіп, мәнді өткізуі қажеттігін еске салады.

дей отырып, адамның артында қалатыны жақсылық ісі деген қорытынды жасайды. Басқаға қиянат жасамай, қолдан келгенше жақсылық жасауға үндейді. Ақын адам өмірін қасқалдаққа ғана емес, сәуле берер жұлдызға, аспанда ұшар аққуға, сұңқарға, кеменің баспалдағына:

Дүние - ол бір көлдің қасқалдағы, Жұлдыздай сәуле берер аспандағы. ... Аққудай көлден ұшқан аспандағы. ... Сұңқардай қалықтаған аспандағы. ... Кеменің секілді ол баспалдағы, -деп теңейді.

... Тағдырға айла бар ма қашсаңдағы. ... Біреуге біреу мейман дегендейін, Осылай өте бере барлық адам, -

деп ажалдың бір келетінін айта отырып, өмірде адамдардың адамгершілік, парсаттылықты ұстанып өтуді ұсынады.

Құлыншақ толғауларының ішінде "Тәніңде мейман жаныңа" өлеңінің орыны ерекше. Бұл өлеңінде ақын адамның өткінші өмірін оның тәні мен жанының қарым-қатынасын терең толғай айтады. Адамның бұл өмірге қонақ екенін, сондықтан да өмірде мейірімділікпен,

имандылық, инабаттылықпен жүрудің қажеттілігін жырлайды. Адамды дүниеге әкелген ананы, оның қадыр-құрметін түсінуді, туған-туыс, бауырларының да өзіндік орны бар екенін термелей толғайды. Соларды алла неге өлетін етіп жаратты дей отырып қимастық көңілдерін саналамай жырлайды. Әке мен ана өлімінің өте ауыр қаза екенін былайша:

Үйде отырсаң мал қорың,

Дала шықсаң - қамқорың...

Алма мойын, аршын төс,

Біреудің қызын сүйдірген,

Әкең өлмес болсайшы?!

Тас емшегін еріткен,

Тар құрсаған кеңіткен...

Аязды күні айналған,

Бұлтты күні бұланған,

Анаңнан қамқор барма еді,

Шешең бір өлмес болмайшы?! -деп жырлайды ақын.

Ананың асыл қасиетін:

Қашан үйден кеткенше Бәйек болып жүретін,-дей келіп, қарындастың қамқорлығын:

Шешеңнен соңғы қамқорың, Шалғып-шаршап келгенде, Бір күніңе жарайтын, Анаңнан соңғы қамқордың, -деп, жан-жарыңның қымбаттылығын:

Өзің тыстан келгенде,

Астыңа төсек тастайды,

Үйіңде дәмі бар болса,

Аузыңа сенің ұстайды,

-деп, ал асыл ағаны:

Алдыңда тұрса тірегің,

Әр нәрсеге керегің

Алатаудай айбаттың,

Дұшпанға қылар қайраттың, -деп,

Дұшпаныңды қор қылар,

Құрыштан соққан болатың, -

деп інінің орнын айта келіп, осылар "өлмес болсайшы" деп қимастық сезімдерін айтады.

Ата-ана үшін өмірінің сәні мен мәні болатын, өмірдегі ең қымбаттысы - перзентінің қазаға ұшырауы олар үшін ең ауыр қайғы екендігі белгілі.

Ақын:

Әлдилеп сүйген баласы,

Ойлаңдар, беглер,- ойлаңдар,

Перзентсіз елді не дейді,

-дей келіп:

Ұясыз адам шырақсыз.

Қыз бой жетіп өскенде,....

Қыз, балаң өлмес болсайшы, -

деп перзент қазасының ата-анаға аса ауыр тиетіндігі жөніндегі ойларын «осы айтқан сөзім әзілсіз» деп ойға жетелей аяқтайды.

Ақын адам өмірінің жарасымдылығы, мәні туралы толғанғанда өзінің алдындағы жырауларша толғай жырлайды. Адам өмірінің мәнділігін қоршаған орта мен табиғат құбылыстарымен, тұрмыс-тіршілімен үйлестігінен іздейді.

Тау болмайды бұлақсыз,

Көл болмайды құрақсыз. Малсыз адам тұяқсыз,

деп перзентінің ата-ана үшін қаншалықты мәнділігін айтқанда да, өмір құбылыстарындағы ұқсастықтар арқылы ойын айқындай түседі.

Арғымақ мініп не керек,

Артынан жабы кеткен соң. Ағайын-туған не керек,

Аңдысып күні өткен соң... -

деп ежелгі жырауларша ағайын-туғанның ынтымақ-бірлікпен, татулықпен өмір сүруін аңсайды.

Ақынның «Қуды мініп, құланды құрықтап жүр» толғауының әлеуметтік маңызы ерекше деп айтуға болады. Бұл толғауында ақын ел ішін дендеп жайлаған қулық-сұмдықтарды, озбырлар мен қулардың датқалармен бірігіп енді бүлдіріп жатқан іс-әрекеттерін әшкерелейді.

Билік, мансап, бедел таластырудың дауы ел ішін жайлап бара жатқанын, оған ел билеген әкімдер кінәлі екенін, оның зардаптарын: Жетікент, Шымкент, Сайрам, Дулат та жау, Сіргелі, Ыстыменен қалмады сау. Жүлектен төмен қарай мөрін басып, Жау болар бір кісіге осындай-ау, -

деп ақын отаршылдықтың әсер-ықпалынан елдегі орын алған бүліншілікті ашық айтады,

Ақын "Амалсыз асы біз күмірә" атты толғауында ежелгі ақындарша:

Біссіміллә деп бастайын,

Медет тілеп пірлерден, Амалсыз асы біз күмірә.

Шариат сөзін білмеген,

-- деп бастап, емір құбылыстарына өзіндік баға бере келіп:

Азғана сөзді қозғайын,

Тыңдасаңдар жақсылар.

Әзіргі мынау күндерден, -

дейді де, Ресей отаршылдарының қазақ еліне үстемдік жүргізу саясатының іске асырылуы мен зардаптарын толғайды.

Жайлауымды жау алып,

Ықтияр кетті-ау күллі елден! -деп күйіне келіп, елдің бірлігі, жай-күйінің кете бастаған шындығын:

Енді қалып барасың

Бірігіп басың жүргенен,

Жанның бәрі жарлы боп,

Жалғыз жан жоқ күйге енген,

... Ауқатты байлар әлсіреп,

Жақынына күйгеннен,

-деп бейнелейді ақын.

Зорлықшыл заман ықпалының қарапайым жандарға ауыр тигені де ақын назарынан қалыс қалмайды. Ақын:

Момынның көңілі толы жас

Зәлімнің көңілі семірді,

-дей келіп:

Кісісымақ ысқырып

Есігіме тебінді.

Қадақ болған кісідей

Ала алмай жүрмін кегімді.

Жансар болған жыландай,

Киреңдетті белімді, -

деп күрсіне де күйіне толғанады. Құлыншақ ақын заман адамдарының бойындағы өзгерістерді:

Шашын қойды жігіттер.

Жаулықсыз көрдік келінді.

Сүйгенімен боп кетер,

Шырайлы қыздар келімді.

Қараңғы түнмен қыз кетіп,

Сұрамас ата, тегіңді, -деп бейнелей келе:

Бүйте берсе бұл заман

Таяқ алып ақтайсың,

Кейінгі қалған ұрпақтар

Атаңның мынау қазалын

Бәрін де оқып жатпайсың,

-деп болжалды ойларын жырына қосады.

Ақын қазақ елінің патшалық Ресейге бағынышты болып өз еркінен, құнарлы да шырайлы жерлерінен айырылып қалған мүшкіл халін былайша бейнелей келіп:

Падишамыз орыс-ты,

Күннен күнге қылып тұр

Көңілдегі жоқ істі.

Қадаулы ағаш, тартқан сым.

Қазақтан алды қонысты, -

деп жасалған қысымшылық пен жерден салынған салықтардың да халыққа ауыр тие бастағанын:

Қазынаға қарыздар

Халық көбейді борышты,

-деп ойын айқындай түседі.

Халықтың мұңын мұңдап, сөзін сөйлеп, жоғын жоқтайтындарды билікке жақындатпай, айтқанды орындағыш, өздерінің ырқынан, айтқан сөздерінен шықпайтын адамдарды жандайшап етіп қызметіне жүргізу отаршылдардың бұрыннан келе жатқан тәсілі. Ресей отаршылдары да осы саясатты тәсілді өз мақсаты жолында үнемі қолданып отырған. Отаршылдық мақсатты іске асыруда жүргізілетін әрекеттердің бастыларының бірі халықты рухани күйреуге, тозуға ұшыратып құлдық психология орнату болса, бұл саясат XIX ғасырда бұратана елдерге арнаулы бағдармен жүргізілгені белгілі. Осы іс-әрекеттің халық арасындағы зардап көріністері де Құлыншақ ақынның назарынан тыс қалмайды. Ақын оны өлеңдерінде:

Маубас өгіз секілді,

Не көрімдер би болды.

Мұсылманның баласы

Табанға түсіп и болды, -

деп ел мүддесін ойламайтын жандардың қолының билікке жетіп, қарапайым халықтың езгіге түсе бастағанын ашына бейнелейді.

Ресей отаршылдары елдің жерін, билігін алып қана қоймай, елге рухани жағынан да бүліншілік әкелгені, қазақтың ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері мен наным-сенімдерінің есепке алынбай, зорлық-зомбылықтың көбейгені, алауыздық көбейіп, азып-тозуға әкеле бастағаны XIX ғасырдағы "Зар заман" әдебиетінің көрнекті өкілдері болып саналатын Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір шығармаларында кең көрініс тауып бейнеленген болатын. Еліміздің Оңтүстік өңіріндегі осы құбылыстың іске асыуы Құлыншақ, сонымен бірге Майлықожа шығармаларында да едәуір кең көрініс тапты. Кеңестік идеологияның ықпалынан бұл ақындардың осы тақырыптағы шығармалары кеңес дәуірі кезінде жарияланбады.

Елдің бірлігін, халықтың болашақтағы жайын ұмытқан биліктегілер бұл жағдайларды, туыстық, халықтық ұғымдарды еске де

Бір жұмыс түссе басыңа,

Айдаушысын ертіп кеп,

Баса-көктеп үстіңнен

Шығарады үкімді.

Олар білмей барады

Алыс пенен жақынды,

Тентек пенен мақұлды, -

деп әділдікті, жақсы мен жаманды, дұрыс пен бұрысты ажыратып жатпайтындығын да айтып өтеді. Ақын Шортанбайша заман туралы да ой қозғап:

Ойлап тұрсаң пенделер

Қиямет-қайым жақын-ды, -

деп болжалды ойларын да айтады. Дулат, Шортанбай, Мұрат ақындарша заман күйін, ел болашағын толғай білуі Құлыншақ ақынның да өз заманының ең күрделі мәселелерін көре білген кең құлашты, ойлы ақындардың бірі болғандығын толғаулары айқындай түседі.