І БӨЛІМ. Әдеби мұраны зерттеудің негізгі арналары
Орыс ғалымдары алғашқыда қа-
зақ фольклорын жинап-жариялауда
жергілікті жердегі сауатты, тіл біле-
тін адамдар мен тілмаштық қызмет
атқарған татар-башқұрттардың көме-
гіне сүйенді. Бұл іске ерте кезден бері
сөз өнерін қадірлеп, олардың хатқа
түсуін, кітап болып шығуына ынта-
лы халықтың зиялы қауымы белсене
ат салысты. «Осыған байланысты
назар аударарлық жағдай, – деп жа-
зады Ш. Ыбыраев, – қазақ арасы-
нан да ауыз әдебиеті мұрасының
ғылым алдындағы маңызын түсініп,
оны шұғыл жинауға кіріскен білімді
адамдардың, орыс зерттеушілеріне
толымды-толымсыз мәлімет беруші-
лердің (информаторлардың) саны
кө бейе түсуі. Әсіресе Шыңғыс Уәли-
ханов, Ахмет Жантөрин, Әб дуәлі
Дер бісалыұлы, Бейбіт Дауыл бай -
ұлының еңбектерін атап өту орын-
ды. Олар ескі жазбаларды жинау-
мен қатар, ел арасындағы жыр-
шы-жырауларға сұрау салып, өлең-
жырлардың ішіндегі ең шұрай-
лыларын дұрыс таңдай білген, әрі
орыс зерттеушілерінің назарын ең
алдымен соларға аударған» [8, 36].
Ш. Ыбыраевтың осы пікірін негізге
алатын болсақ, бұлар халық ауыз
әдебиетін жинап қағазға түсірушілер
ғана емес, орыс тіліне аударушылар
да болады. Орыс фольклорисінің ау-
дарып отырған адамның көмегімен
жазып алуы мен сол ұлт өкілінің
ауда руы – екеуі екі басқа дүние.
Біріншісінде аударып отырған тіл
білетін адамның поэтикалық көр-
кемдікті ұғынуына байланысты
та за творчестволық жұмыс арқы-
лы дүниеге келеді. Осы кезде зерт-
теу шілер назарына көбірек түскен
және аударылған «Қозы Көрпеш-
Баян сұлу» жырының бес түрлі
аудармасының көркемдік деңгейінің
әр түрлі болуы бұған айқын дәлел.
Бұл – ұлттық ғылыми-зерттеушілік
ой-пікірдің әдеби мұраны игеру мә-
селесіне орай көрініс таба баста-
ғанының айғағы еді.
XІX ғасыр соңы мен ХХ ғасыр
басындағы әдеби мұраны жинап-
жариялауға, зерттеуге қатысқан қа зақ
оқығандары көп болды деп жалпыла-
ма айта бергеннен гөрі, Е. А. Алек -
торовтың, А. Н. Харузиннің, В. М. Си-
дельниковтің өте мол мағлұ мат бе-
ретін библиографиялық көрсеткіш-
теріне және басқа да еңбектерге
сүйене отырып, әдеби мұраны иге-
рудегі зерттеу әдістерінің көрініс
табуына орай оларды үш топқа
бө ліп қарастыру керек. Олардың
бі рінші тобына жататындар –
фольклор лық мұраны жинаумен шұ-
ғылданған орыс фольклористеріне
мәлімет берушілер, яғни жоғарыда
айтылғандай – информаторлар. Бұ-
лардың көпшілігінің аты-жөндері
бізге мәлім емес. Се бе бі, орыс ға-
лым дары өзі аударып жа риялаған
ма териалды берушілер ту ралы мар-
дымды мәлімет қалдырмаған. Мы-
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У