§15.1918-1939 жылдардағы  хал ы ка рал ы к катынастар

Вильсонның  талабымен  Ұлттар  Лига  Жаргысына  мандат  ұгымы 
енгізілді. Жаңа халыкаралык күкык категориясына Германия отарлары 
мен 
Таяу 
Шығыстағы 
түрік 
иеліктерінің 
мэселесін 
шешу 
қажеттілігінен  туды.  Ұлттар Лигасы  атынан  1919  ж.  мамырда  Англия 
Палестинаға,  Транс иорданияға,  Ираққа,  Танганьикке,  ал  Франция  -  
Сирия  мен  Ливанга  мандат  алды.  Англия  мен  Франция  Того  мен 
Камерун территориясын өзара бөліп алды. Жапония Мариан, Каролинг 
жэне Маршалл аралдарына, сондай-ак Шаньдун түбегіне мандат алды.
Ұлттар  Лигасы  Жаргысының  негізгі  бөлігі  болып  Германиямен 
жасасқан бітімдік келісімнің баптары енді.
Версаль  бітім  шарты  Германияны  дүниежүзілік  согысты  ашқан, 
ұшыктандырган  ел  деп  кінәлады,  сол  үшін  айып  өтеуі  керек  деп 
көрсетгі  жэне  оган  эскери  шектеулер  койылды.  Антанта  елдері 
шыгарган  шыгындары  үшін  Германия  репарация  (латынның  сөзі  -  
«орнына келтіру») төлеуге мәжбүрленді.
Эльзас  пен  Лотарингия  Францияга  кайтарылды.  Саар  облысын 
басқару  ісі  15  жылга  ¥лттар  Лигасына  берілді.  Данциг  (Гданьск) 
«еркін  қала»  болуы  хабарланды.  Кезінде  Германия  иеленіп  алган 
Польша  бөлшектері  (Познань,  Пруссия  мен  Померания  аудандары) 
Польшага  кайтарыл ды.  Бельгия,  Дания,  Литва  Германия  үлесінен 
азын-аулак жерлерге  қолдары  жетіп,  мемлекеттер  аумактарын  кеңейт- 
ті.  1914 жылмен салыстырганда Германия  1/8 жерінен айырылды.
Германияга  эскери  флот,  авиация,  жаяу  эскер  ұстауға  тыйым 
салынды.  Армияның  кызметі  тек  мемлекетгің  ішкі  тэртібін  ұстап 
тұруга гана багытталды.  Рейн зонасы, Рейн сол жагалауындагы  герман 
жері  және  ені  50  км  созылған  оның,  оң  жагалауы  демилитариза- 
циялауга 
жатты, 
онда 
барлык 
эскери 
бекіністер 
жойылып,
қарусыздандырылды.
Репарациялык  төлемнің  жалпы  сомасы  — 132  млрд.  алтын  марка 
мөлшерінде  анықталды.  Оның  52%  -   Францияга,  22%  -   Ұлы-
британияга,  10%  —  Италияга,  8%  —  Белгияга  берілуге  тиісті  деп 
жоспарланды. 
^
Версаль  шарты  неміс  халкына  үлкен  ауырлык  әкелді,  олардын
үлттық  сезімін  таптады.  Герман  делегациясы  1919  ж.  28  маусымда 
Версаль шартына кол койды.
Германияның  одақтастарымен  бітім  шартгар  Версаль  үлгісімен 
күрастырылды.  1919-1920 жж.  Австриямен (Сен-Жермен), Венфиямен 
(Трианон), Болгариямен (Нейі) жэне Түркиямен (Севр) келісім шартта- 
рына  қол  койылды.  Германияның  бүрынгы  барлық  одактастарына 
эскери  шектеушілік  койылды.  Олар  да  репарация  төлеуге  міндетті 
болды.  Жаңа  мемлекеттердің  шекаралары,  олардың  түрғындарының
104

этникалық  кұрамын  есепке  алынбастан  жасалынды.  Версальдық 
жүйесі  аркылы  Еуропа  аумағында  Франция  басым  жағдайын  бекітті, 
Англия  Таяу  Шығыстағы  табанды  рөлін,  теңіздегі  үстемдігін  камта- 
масыз  етгі.  АҚШ  делегациясы  Париж  конференциясында  ойлаған 
мүдделеріне  толық  жете  алмады.  АҚШ  сенаты  Версаль  бітім  шартын 
бекітуден  бас тартты.  Қытай да  кол  қоюга  келіспеді,  Шаньдун түбегін 
Жапонияга бергенге карсылық білдірді.
Париж  бітім  конференциясынан  кейін  отарлы  державалардың 
Қиыр  Шығыс  пен  Тынық  мұхит алқабындағы  кайшылыктарды  реттеу
кажеттілігі туды.
1921-1922  жж.  Вашингтон  конференциясы.  Бірінші  дүние 
жүзілік  согыс  жылдарында  Жапония  Тынык  мұхитта  және  Қиыр 
Шыгыста  жағдайын  нығайтып  алды.  Қытаймен  біркатар  келісімдерге 
келіп  едәуір  экономикалык  жеңілдіктер  алып  және  Қытай  аумагында 
өзінің  бәсекесі  АҚШ  пен  Англияны  ығыстыруға  талаптанды. 
Париждегі  бітім  конференциясында  Жапония  Шаньдунь  түбегінде 
ездерінің «кұқығын» бекітіп, Тынык мұхиттағы бірқатар Германияның 
отарларын  иеленіп  алды.  АҚШ-тың  басқарушы  топтары  Қиыр 
Шыгыска  қатысты  Париж  бітім  шартының  шешімдерін  кайта 
карастырып,  теңіз  қарулы  күштері  туралы  мәселені  талкылау  кажет 
деп шешті.
Аталған  мәселелерді  қарастыру  конференциясы  Вашингтонда
1921-1922  жж.  өггі.  Оған АҚШ-пен  бірге  Англия,  Жапония,  Франция, 
Италия,  Бельгия,  Португалия,  Голландия,  Қытай  катысты.  Кеңестік 
Ресей  Тынык  мұхиттағы  ірі  держава  болганымен,  конференцияга 
шакырылмады.  Вашингтон  конференциясында  американ  делегациясы 
алдыңғы  шепте  болды.  Конференция  жұмысы  үш  негізгі  келісім 
шарттарға қол қойылуымен аяқталды.
«Төрттік  державалар  келісімі»  (Англия,  АҚШ,  Франция,  Италия) 
Тынық  мұхит  алқабындагы  арапдық  иеліктеріне  кол  сұкпауға 
халыкаралык кепілдіктер берді.
«Бестік державалар  келісімі»  (Англия,  АҚШ,  Франция,  Жапония, 
Италия)  Салмагы  35  мың  тоннадан  артык  эскери  кемелерді  салуга 
тыйым  салды  жэне  жоғарыдагы  мемлекеттердің  ауыр  кемелер  салу 
деңгейі  5:5:3:1,75:1,75  сәйкестік  түрінде  бекітілді.  Бұл  АҚШ 
дипломатиясының үлкен жеңісі  болды.  АҚШ  теңіз  карулы  күштері  аса 
ірі кемелер иесі Англиямен теңейтілді.
«Тогыздык  державалар  келісімі»  Вашингтон  конференциясы на 
катысушы  мемлекеттер Қытай аумагына кол сұкпауга, тэуелсіздігі мен 
егемендігін  сыйлауга,  Қытайдың  «есігі  ашык»  болуына  келісті. 
Жапония  Қытайга  Шаньдунь  түбегін  кайтаруга  көнді  және  Кеңестік
05

1еп ! ^ г п І СиКеРт ? с Н  ШЬ'Гаруға келісіі  КСРО-Жапония  конвенциясына
Mnvn 
Н’  • / ?   Ж'  ?  каңтаР)  мамырдың  ортасына  таман  Жапон 
рулы  күштері Солтүстік Сахалиннен өз еліне қайтарылды.
д  
К6ЛІСІМДерІ  Тынь,к 
м*х т
  аймағындагы  күштерді
АҚШ  пайдасына  өзгергуді  бейнеледі.  Версаль-Вашинггон  жүйесі
Едюпада,  Азияда,  Африкада  және  Тынык  мұхитга  сопястан  кейінгі 
ейбітшілікті  реттеудің  шартгарын  аныктады,  халыкаралық  сахнада 
уакытша тұрақтандырудың негізін калады.
Ва„ , и ^ “  
: _ “ ЛЫ* Ч Г ЫК  «ТЫ В.СГ.Р,  Версаль-
непзіңде  мемлекеттер  аралық және
әлемдік 
шаруашылық 
қатынастар 
турақтылык  орнады.  20-шы
арасында 
біршама 
уақыт
АҚШ  жэне  Еуропа  мемлекеттерінің
жылдары,  «пацифизм
аталған
білді
^онда  да,  ірі  елдер  ара  кайшьшықтары  сарқылмаған.  Соі 
«  УР  дағдарысын»  туғызды.  Франция  Батыс  Еуропада  мейлінше  коп
ЖЗЯУ  ЭСКерлерге  ие  6 ° ^ -   °™ Р  өздерінің  әскери  қуэтына 
отырып,  құрлықта  жетекші  болғысы  келді.  Францияга 
репарациялык  кемір  әкелуді  бұзганы  үшін  Герман  екімегіи  «оқытпақ»
™ г т ^ ӘТ оД УР° ПаДаҒЫ  ӨЗдерінің  басшылық  жағдайын  көрсетпекке 
тырысты. 
1923 
ж.  қаңтарда  француздар  бельгиялықтармен  бірге  Рур
Алайда  Францияның басқарушы  тобының 
бул  қадамы  халықаралық жағдайдың  нақты  экономикалык жэне  саяси 
салмагына ешқандай сэйкес келмеді.
Герман  репарацияларын  төлеу  мәселесі  жэне  Еуропадағы
тұрақтылықты  халықаралық  капитал,  нақты  айтқанда
АҚШ шешуге жоспар ұсынды
аталды
банкир
У 
басқарған  арнайы  халықаралық  комитет  несие-қаржы  жэне 
сауда-саттық 
қатынастарды 
калпына 
келтірудің 
стратегиялық 
жолдарын  даярлаған.  Бұл  мәселе Лондон  конгЬеоенпиягиыля  «
РД“!Ң МЭН1  несие  беРУ  аркылы  Германия экономикасын  калпына 
келтіру  болды.  Германияның  алгашқы  жылдары  біршама  төмен
млрд.  марка)  белгіледі.  Сосын  елдің
репарациялык  төлемін  (1
З Г  
Г   ^ 
ына  келуше  карай  эр  жылы  3  млрд.  маркаға  дейін 
котермек  болды.  Репарацияның  жалпы  суммасы  132  млрд.  марка
өзгеріссіз калды.  Оларды толығымен төлеп аяктауды  кейінірек шешуге
калдырды.  Бұл  капитал  айналып  валюталык  алтындық  стандартына
өтумен  бірге  к ап и тал и ст  елдердегі  экономикалык  жэне  саяси
тұрақтылыкгың  алғы  шарты  болып  калыптасты.  Соғыстан  кейінгі
106

инфляцияны 
токтату 
экономикалык 
өрлеудің 
маңында 
алғы 
шарттарының бірі болды.
Англия  мен  АҚШ  «Дауэс  жоспарын»  қолдай  отырып,  Германия- 
ның  осуіне,  экономикалык  калпына  келуіне  көмектесті.  Бұл  оз 
негізінде  репарация  төлеу  шарттарын  карау  кажеттілігіне  алып  келді. 
Сөйтіп,  1929  ж.  августе  Гаага  қаласындағы  халыкаралык  конферен- 
цияда  «Юнг  жоспары»  (АҚШ  үкімет  мүшесі  О.  Юнг)  кабылданды. 
Германия төлемі  жылына 2  млрд.  маркаға дейін  шектелді  жэне жалпы 
сумм асы  да  кыскарды.  1931  ж.  дүниежүзілік  экономикалык тоқырауға 
байланысты 
жеңген 
елдердің 
ұсынысы 
бойынша 
Г ермания
репарациясы токтатылды.
Қарусыздану  жэне  Еуропада  бейбітшілік  орнату,  сондай-ак 
шекараларды  бұзбау  мэселелері  дипломатияда  коп  орын  алып  тұрды. 
Оған  Франция  да,  Англия  да  катты  мэн  беріп,  бірнеше  бастамалар 
жасаган.  1924  ж.  карашада  жанжалдарды  тек  бейбіт  түрде  ретгеу 
туралы  келісім  өмірге  келген.  Сол  жолы  бірнеше  Шыгыс  Еуропа 
елдерінін  шекарасына  кепілдік  те  берілген.  Дегенмен,  Англия  үкіметі 
оны  бекітпегеннен  сон  келісім  күшіне  енбеген.  Қарусыздану  мәселе- 
сіне қатысты халыкаралык конференция шақыруга дайындала бастады. 
Барлык Еуропа  мемлекеттері  шакырылды,  соның  ішінде  КСРО-да  бар 
еді.  Бірак көпжылдык дайындык жұмысы нәтиже бермеді.
1925 
ж.  Локарно  каласында  батыс  державалары  Бельгия  мен 
Нидерландия  шекараларына  кепілдік  беретін  Рейн  пактісіне  қол 
койылды.
1927  ж.  теңіздегі  эскери  күштерді  шектеу  туралы  Женевада 
шакырылган конференция нэтижесіз аякталды.
Солай  бола  тұра  халыкаралык  катынастар  жүйесінде  жана 
негіздер  калыптаса  бастады,  қайшылыктардың жаңа  жүйелері  шыкты. 
Франция  Германияның  өнеркәсібі  мен  оның  сауда-саттық  деңгейін 
калпына келтіруге  карсы  жүрді. Сондыктан  1927  ж.  коктемде Франция 
сырткы  істер  министрі  А.  Бриан  үлттык  саясаттың  қаруы  ретінде 
согыстан бас тарту туралы  және халкаралык таластарды бейбіт жолмен 
шешу кажеттілігі туралы АҚШ-ка үсыныс жасады.  1928 ж.  Бриан жэне 
A 
Kill  мемлекеттік  хатшысы  Ф.  Келлог  келіссіз  жүргізіп  Бриан-Келлог 
пактіне  кол  койды.  Оны  50-ден  астам  елдер  колдаган.  Сойтіп  ол 
манызды бастама болды. КСРО оган  1929 жылы косылды.
Халыкаралык  катынастағы  орыс  мәселесі.  Россияда  азамат 
согысы  жэне  шет  мемлекеттер  интервенциясы  1922  жылы  аякталды. 
Жаңа  окімет  пен  капитапистік  әлемге  шет  елдердің  Ресейдегі 
меншіктерін үлттандырды.  Коминтернге сүйеніп әлемде революциялар 
үйымдастыруга 
атсалысты. 
Жалпы 
бейбітшілік, 
бостандык,
107

халыктардың  дербестігі 
ұрандарды 
алга 
тартканымен, 
әскери 
жорықтар  (1920  ж.  Польшаға  карсы,  т.б.),  тіміскі  кимылдар 
қолданылып  жүрді.  Елдер  арасындагы  кайшылыктарда  әлемдік 
пролетарлық  революция  мақсатына  пайдалануды  ашық  жария  етті. 
Соган  қарай  кеңестік  Россия  баска  мемлекеттермен  катынасын 
күрделендіре  түсті  және  ондаған  жылдар  бойы  халыкаралык 
катынастардың  барлык  жүйесіне  сенімсіздік  таңбасын  калдырды. 
Дегенмен  Россия  халыкаралык катынастар жүйесіне оралуга тырысты.
1921  ж.  жаңа  тәуелсіздік  мемлекеттермен,  Польшамен,  Латвиямен, 
Литвамен,  Эстониямен,  Финляндиямен  бітім  келісім  шарттарына  кол 
қоиылды.  Иранмен,  Түркиямен,  Ауғанстанмен,  Монголиямен  досты к 
келісім  қатынастары  орнатылды.  1921  жылдан  кеңестік  Россияның 
еуропа  мемлекеттері  Англиямен,  Германиямен,  Италиямен,  Норвегия- 
мен жэне баска еддермен сауда-саттық қатынастары басталды.
1922 
ж.  Генуя  қаласында  Еуропа  елдері  экономиканы  қалыпка 
келтіру  туралы  мәселелерді  талқылау  үшін  халықараішқ конференция 
өткізді.  Конференцияга  29  делегация  катысты.  Экономикалык  карым- 
қатынас  туралы  келіссөздер  нәтижесіз  аяқталды.  Алайда  1922  ж.  22 
сәуірде  Рапалло  каласында  РСФСР  мен  Германия  арасында  келісім- 
шарт  жасалды.  Ол  дипломатиялык  катынастарды  калпына  келтіру 
жэне  барлық  мэселелерді  ретгеу  жұмыстарын  қарастырды.  Кеңес- 
герман  келісімдері  екі  мемлекеттің  ондаған  жылдар  бойғы  белсенді
экономикалык  және  эскери-техникалык  карым-катынасының  жолын
ашты.  Шартпен  бірге  қүпия  протоколға  кол  қойылған.  Ол  бойынша 
Германия  Ресейге  техникалық  көмек  көрсетеді,  ал  Ресей  Германияға 
бірнеше  әскери  полигондар  ұстауға  рұксат  береді.  Сөйтіп,  немістер 
Версаль шартындағы баптарды бүзып, жасырын түрде орыс аумағында
10  жыл  бойы  ауыр  әскери  кару-жарақтарын  сынауға,  согыска 
даярлануға  мүмкіншілік  алды.  Сол  екіжүзді  солақай  саясаттың 
зардабын  кейін  миллиондаған  халыктар  шегуге  тап  болды.  1924  ж. 
Кеңестік  Одагын  негізгі  еуропалык  мемлекеттер:  Ұлыбритания 
Италия, Франция, Норвегия,  Швеция, Австрия,  Дания,  Греция, сондай- 
ак Мексика, Қытай, Жапония секілді мемлекеттер мойындаған еді.
Дегенмен  Батыс  елдерінің  Кеңестік  Ресей  жагынан  революция 
экспорттауынан  кауіптенуге  нақты  негіздері  болды.  1919  ж.  Мэскеуде
көптеген  мемлекеттердің 
коммуниста партияларымен дүииежүзілік социалистік тәртіп орнатуга
катты  кіріскен.  Бұл  партиялардың  іс-кимылдары  парламенттік  жүйе 
күштеріне жаулас ретінде бағаланды.
1934 
ж.  соғыс  өрті  түтану  каупі  күшеюіне  байланысты  көптеген 
елдер КСРО-ны  Үлттар Лигасына кіруге  шакырды.
108

Екінші  дүниежүзілік  соғыс  қарсацындағы  халыкаралык
катынастар
30-жылдары  дүние  жүзіндегі  жағдай  бірден  өзгере  бастады: 
Версаль-Вашингтон  жүйесі  бұзылды,  Батыста  және  Шыгыста  жаңа 
соғыс  ошақтары  шыға  бастады,  элем  бірте-бірте  жаңа  дүниежүзілік 
согыска қарай жылжи берді. Жеңген елдер арасында, сондай-ақ жеңген 
елдер мен жеңілгендер арасында қайшылықтар өрши түсті. 20-жылдар- 
да  агылшын-американ,  американ-жапон  қайшылықтары  ұлғайды.  XX 
ғасыр  басында  АҚШ  Еуропаға  қарызды  болып  келген.  I  дүниежүзілік 
соғыс  біткенде  АҚШ-қа  барлық  Еуропа  елдері:  Англия,  Франция, 
Италия т.б.  карызды болып  шыкты. АҚШ  шет елдерге капитал  шыгару 
жагынан  Англияны  басып  озды.  Империалистік  тартыстар  Германия 
мен  Франция,  АҚШ  пен  Жапония,  Жапония  мен  Қытай  арасында 
өрістеді.  Бұл державалардын мүддесі қүрлыкта да, жерде де қактыгыса
бастады.
Экономикалык  дагдарыс  жылдарындагы  (1929-1933)  халык­
аралык  катынастар  озінің  түрақсыз дыгынан,  Версаль-Вашингтон 
жүйесінің  тездетіп  құлауымен  ерекшеленді.  Еуропа  құрлығындағы 
күштер арасалмагы озгерді. Алдыщы  катарлы мемлекеттердін жарысы 
үдей  түсті,  әсіресе  кару-жарақ  шыгарудан.  Германия  1926  ж.  ¥лттар 
Лигасының  мүшесі  болды.  Ол  қауіпсіздік  жүйесі  шеңберінде  тең 
кұкыкка тенелді.  Германия  эскери  каукарын  қалпына келтіруге кірісті,
сондай-ак репарация төлеуге жеңілдік алды.
Версаль  жүйелік  келісімдердін  бүзылуы  жеңген  мемлекеттер  мен
жеңілгендер арасындағы жағдайды өзгертгі.
30-жылдар басында Германия  жағынан өзінің кауіпсіздігіне катер 
төнуіне байланысты  Франция орны әлсірей түсті.  Бүл оның КСРО-мен 
«шабуылдаспау»  туралы  пактіне  шарттасу  туралы  келіссөз  бастауына
мәжбүр етгі.  1932 ж. сондай пактіге кол қойылды.
Тоқырау  жылдарында  Қиыр  Шығыстағы  жагдай  шиеленісе  түсті.
Қытай  ¥лыбританияның,  АҚШ-тың,  Жапонияның  арасындағы  теке-
тірес алаңына айналды.
Жапон  империалистері  1931  ж.  Маньчжурияны  басып  алуга
кірісті.  Дәл осы  жерден дүниежүзілік согыстың бірінші  ошагы  шыкты.
Солтүстік-Шыгыс Қытайда басында бүрынгы Қытай императоры Пу И
баскарған  куыршақ  мемлекет  құрылды.  ¥лттар  Лигасы  Қытайга
комиссия  жіберді,  ол  Маньчжоу-Го-ны  мойындамады.  Қытайдан
жапон  әскерлерін  әкетуді  үсынды.  Алайда  Жапония  бүл  талаптардан
бас тартты, сөйтіп ¥лттар Лигасынан шығып кетп.
109

Еуропада  соғыс  ошагының  қурылуы.  Германиядағы  фашизм.
1933  ж.  Германияда  фашистік  диктатура  орнауы  Еуропа  орталығында 
кауіпті  соғыс  ошағы  шыққанын  білдірді.  1933-35  жылдары  Германия- 
ның  басты  міндеті  Версаль  келісімінде  аныкталған  кару-жаракка 
қатысты  шектеулерді  жою  және  дүниежүзін  күшпен  бөлісуге 
дайындық  жасау 
болды. 
Бұл 
бағыт 
идеологиялык  тұргыдан 
Германияның  «теңсіздігін»  калпына  келтіру  деп  шешілді.  Германия 
Версаль  келісім-шарты  әділетті  еместігін  алга  тартгы,  оны  өзгерту 
керек  деген  талабын  біркатар  мемлекеттер  түсіністікпен  макұлдады.
1935  ж.  Германия  жалпыға  бірдей  эскери  міндеттілікті  енгізді.  Сол 
жылы  плебисцит нәтижесі  бойынша Саар облысы  Германия  құрамына 
өтті.  (Плебисцит -  халықтың  дауыс  беруінің  бір  түрі).  Сосын  герман 
әскерлері  Рейн  аумагына  кірді.  Осылайша,  Германияның  кайта 
қарулануына жол ашылды.
Италиянын  Эфиопияны  басып  алуы.  30-жылдар  ортасында
Италия  Африкадагы  отаршылдық  иеліктерді  қайта  қарау  талаптарын
қоя  бастады. 
1935  ж.  казанда  фашистік  Италия  Эфиопия га
шабуылдады.  Бұл согыс Еуропа фашистік мемлекетінің тікелей карулы
агрессияга  өтуінің  басы  болды.  1936  ж.  шілдеде  генерал  Франко
Испаниядагы  халыктық  майдан  курган  өкіметке  карсы  көтеріпіс
бастады.  Германия  мен  Италия  оган  самолеттер,  танкілер  т.б.  кару-
жарактар,  әскерлер беріп,  қолдау корсетті.  Англия  мен  Франция  испан
ісіне  «кол  сұқпау»  саясатын  жариялады,  сөйтіп  Испан  республикасын
тұншықтыруга  көмектесті.  «Араласпау»  комитетінің  шешіміне  себеп
артып,  Франция  төленіп  қойылган  қару-жарақты  Испан  республи-
касына  жіберуді  тоқтатып  тастады.  Ол  елдегі  азамат  согыс  1939  ж.
коктемде  республиканың  құлауымен  аяқталды.  Испанияда  фашистік 
тәртіп орнады.
Герман-Италия-Жапон  агрессивті  тобыныц  курылуы.  Үш
держава  —
  қару-жарақты  жаппай  шыгаруды  жэне  дүниені  күш-
зорлықпен  бөлуді  бастап,  агрессивті  топ  куруга  келісті.  1936  ж.
қазанда Италия -  Германияның қарым-катынас жасау протоколына кол
койды.  Сосын  Германия  мен  Жапония  Коммунистік  Интернационал га
карсы  күрес  туралы  келісімге  кол  койды.  («Антикоминтерн  пактісі»).
Бұл  пактіге  1937  ж.  Италия  косылды,  сөйтіп  Берлин-Рим-Токио  -   үш
агрессивті  мемлекеттің  тобы  қүрылды.  Озбырлық  саясаттың  жаңа
кезеңі  басталды.  1937  ж.  шілдеде  Жапония  Қытайга  шабуылын
қаркындатты.  Пекин  каласын  басып алып,  жапон  әскерлері  Қытайдын
орталык  провинциясына  карай  козгалды.  Германия  Австрияны  косып
алуга  (аншлюс)  кірісті.  1938  ж.  наурызда  неміс  әскерлері  Австрияга 
кірді, ол сөйтіп Германияга косылды.

Агрессорлардыц  «Т ы ны ш ты қ  орнату»  саясаты.  Агрессор- 
лардын  заңсыз  іс-әрекеттері  Ұлттар  Лигасының  тыныштыкты 
сакгаудың  сенімді  кұралы  емес  екендігін  көрсетті.  ¥йым  ішінде 
күштердің кайта топтасуы,  бөлінуі орын алды. Жапония мен Германия
мүшемен  толыкты  -   оған  Кеңестер  Одағы  кірді.  Осылайша  Еуропа 
кауіпсіздігі 
мәселесі  кең  жағрафиялык  шеңберге  ие  болды.  Енді 
КСРО-ны  ұжымдык  қауіпсіздік  жүйесінде  жаңа  күш  ретінде  карауға
мүмкіндік туды.
1934 
ж.  Кеңес-француз  келісімі  нәтижесінде  Шығыс  пакті  деп 
аталатын  жоба  талқыланды,  оған  Германия,  КСРО,  Чехословакия, 
Польша,  Литва,  Эстония,  Финляндия  катысты.  Финляндия  шыгыс 
пактіне  косылуға  кепіл  болатынына  уэде  берді,  ал  Кеңес  Одағы  Рейн 
кепілдік  пактіне  қосылуды  ойластырды.  Осылайша  қауіпсіздіктің 
коллективті жүйесі кұрылған болар еді. Алайда, Англия мен Германия, 
тағы  бірқатар  пшғыс  еуропалық  мемлекеттер  шыгыс  пактін  қүру 
туралы  ұсынысты  қабылдамай  тастады.  Сөйтіп,  Еуропада  кауіпсіз- 
діктің коллективті жүйесін кұру мүмкіндігі ісіне аспай қалды.
Франция  мен  КСРО  1935  ж.  өзара  комек туралы  келісім  -  шартқа 
отырды.  Онда егер Еуропа мемлекеттері  жағынан шабуыл бола калган 
жағдайда бір-біріне эскери комек беру жағын қарастырьшган. Осындай 
келісім  КСРО  мен  Чехословакия  және  Чехословакия-Франция 
пактісіне қол  койылды.  Алайда Франция бағыты өз жалгасын таппады. 
Батыс  елдері  агрессорларға  жол  бере  отырып,  Еуропада тынышгықты 
сактауды көздеген британ саясатының нүсқауларын қолдап жатты.
1938 
ж.  Мюнхен  келісімі.  Австриямен  аншлюс  жасасқаннан 
кейін  Германия  Чехословакияны  жаулап  алуга  дайындала  бастады. 
Вүган  себеп  ретінде  гитлершілдер  Чехословакиядағы  Судет  облысы- 
нын жагдайын пайдаланды.  Оның коп тұргын халқын  немістер кұраган 
жэне судет-неміс партиясы  құрылып, Германияга қосылуды тапап етті. 
Оган  Прагадагы  Бенеш  үкіметінің  карсыласуы  Англия  мен  Франция- 
ның  беделін  біршама  томендетіп  тастады.  Олар  Чехословакияга  осы 
ұсынысты  қабылдауға  кеңес  берген  болатын.  Содан  шыккан  саяси 
токырауды  Чемберлен  баскарган  ағылшын  үкіметі  Германия  тілегін 
орындау аркылы  шешуге  көнді.  «Тыныштык сактау»  саясатынын мәні 
осында  болды.  Оның  алысты  көздеген  максаты  герман  экспансиясын 
шыгыска  карай  багыттау  болды.  Батыс  державалары  Чехословакияга
комек беруден бас тартты.
1938  ж.  кыркүйекте  КСРО-нын  шетел  істері  хапык  комиссары
М.МЛитвинов  Франция  Чехословакияга  комек  беруден  бас  тарткан
i l l

жагдайда  да,  КСРО  1935  ж.  келісім  бойынша  Чехословакияга  комек 
беру  міндетін  орындауға  дайын  екенін  айтты.  Алайда  Англия, 
Франция,  Германия,  Италия  басшылары  1938  ж.  29  қыркүйекте 
Мюнхенде  Чехословакияны  қатыстырмай,  оның  тағдырын  шешті. 
Қабылдаған  келісім  бойынша  Чехословакия  10  күндік  мерзім  ішінде 
Судет  облысын  Германияға  беруге  міндетті  болды.  Оны  қабылдауга 
Бенеш  мәжбүрленді.  Чехословакияның  бестеи  бір  аумагы,  төрттен  бір 
тұрғын халқы, ауыр жэне согыс өнеркэсібінің негізгі бөлігі Германияга 
өтіп,  оны  күшейте түсті.  Гитлер Франция  мен Англияға қалған барлық 
дау-талас мәселелерді  келіссөз арқылы  шешіледі деп уәде берді.  Еліне 
келгенде  ағылшын  премьер-министрі  Чемберлен  «Мен  сендерге 
бейбітшілік  әкелдім!»,  деп  Мюнхен  келісімін  көрсетіп,  жұртқа 
мактанған. Бірақ, бес ай отпей ол қап ы  алданганын байкады. Неше рет 
жеңіл жеңістерге жеткен Германия фюрері уәдесін бұзуға барды.
1939  жылғы  соғыс  алдындағы  саяси  тоқырау.  1939  ж.
көктемінде  Еуропада  жагдай  бірден  шиеленісе  түсті.  Германия  15
наурызда  Мюнхен  келісімін  бұзып  Чехословакияны  жаулап  алды.  Бір
аптадан  соң  Полыладан  Гданьскті  сүрады  және  Литвадагы  Клайпед
облысын  тартып  алды.  Фашистік  Италия  сәуірде  Албанияны  басып
алды.  Осы  әрекеттер  бүкіл  әлемді  екінші  дүниежүзілік  согыска
жақындатты  жэне  Англияның,  Францияның  және  Кеңес  Одағының
жагдайын  әлсіретті.  Әсіресе  Францияның  жағдайы  өте  қатерлі  болды.
Ол  Испанияда  фашистік  режим  толык  орнаганнан  соң  фашистік
мемлекетгер  шеңбері  ішінде  қалып  қойды.  23  мартта  Германия
Румынияны  герман  эскери  экономикасына  байланыстырып,  экономи­
калык келісімге кол  койдырды.
Осындаи  агрессиялык  шаралар  Ұлыбританияның  сыртқы  саяси
бағытын  өзгертуге  итермеледі.  Ол  корғанысын  ныгайта  отырып,
Франциямен,  Польшамен,  Румыниямен  байланысын  кеңейте  түсті.
Англия  мен  Франция  Польшага,  содан  сои  Румынияга  көмекке 
кепілдік беретіні туралы мәлімдеді.
1939 
ж.  сәуір-мамырда  Кеңес  үкіметі  жэне  Англия,  Франция 
үкіметтері  өзара  көмек  туралы  келісім  жасасуга  келіссөздер  бастады. 
Онда  олар  КСРО-мен  шекаралас,  Шыгыс  Еуропа  елдеріне  көмек 
көрсетуді  карастырды.  Сондай-ак  эскери  конвенциясына  қол  кою 
карастырылды.  Бұл  бірнеше  айга  созылып  кетті,  сөйтіп  саяси 
келіссөздер  шешусіз  калды.  12  тамызда  Мәскеуде  үш  ел  өкілдері 
эскери 
мәселесі 
бойынша 
келіссөз 
басталды. 
Онсыз 
герман 
агрессиясына  қарсы  турапы  кез  келген  саяси  келісім-шарт  магынасыз
112

болар еді  Іс мынада болатын. Өйткені, Польша, Румыния жэне Балтык 
маны  елдері  өздерінің  шыгыстағы  көршісінен  батыстагы  Германияга 
қарағанда  корқып,  КСРО  мен  карым-катынас  жасауга  ешқандай 
ынтасы  болмады.  Қызыл  Армияның  өзінің  жеріне  өтуіне  келіспеді. 
Ағылшын-француз-кеңес  келіссөз  жүргізушілері  бір-біріне  сенімсіз- 
дікпен  карады,  өздерінің  ішкі  максаттарын  көздеді,  мұның  бэрі 
жағдайды  күрделендіріп жіберді.  Сталин-Молотов-Каганович-Хрущев, 
т.б.  1937*1938  жылдары  кеңестік  халыктардын  мыңдаған  зиялыларын, 
эскери  көшбасшыларын,  саяси  кайраткерлерін  жоюға  барды.  Шет  ел 
компартия  жетекшілері  де  құрбандыққа  шалынды.  Соғыс  алдында 
Коминтерн  кызметі  де  Сталиннің  қолына  отіп,  дұрыс  саяси  бағыт 
ұстауға  жарамады.  Кеңестік  компартия  сиякты  Коминтерн  біресе 
социал-демократтарды  жау  коріп,  біресе  фашистік  елдерді  жактап, 
Польшаның  жойылғанын  қолдап  коғам  арасында  сенімін  жогалткан 
еді.  Батыс  елдері  де  Германия  алдында  шегіне  беріп,  оның  озбырлык 
аранын кағындырды.
1939 
ж.  маусым-тамызда  әр  түрлі  экономикалык  жэне  саяси 
мәселелер  бойынша  агылшын-герман  келіссөзі  етгі.  Германия  мен 
Ұлыбритания  арасында  соғыспау  туралы  пактіге  кол  койылды.  Сол 
уакыттарда  кұпия  кеңес-герман  келіссөздері  белсене  түсті.  Германия 
ағылшын-француз-кеңес 
келіссөздерін 
болдырмауга 
тырысты. 
Поль шага  шабуылдамас  бұрын,  КСРО-ны  бейтараптандырғысы  келді. 
Өз  негізінде  Сталиннің  батыс  демократиясына  сенімсіздік  корсетуі, 
Үлыбритания  мен  Франция  жағынан  іріткі  салушылык  келіссөз 
барысында  Кеңес  сыргқы  саясат  багытынын  ауысуына  әкелді.  Кеңес- 
герман  шарасыз  кездесу  барысында  Кеңес-герман  жақындасу  шарты 
келісілді.
Сотые  жарияламау  туралы  Кеңес-герман  пактісі  1939  ж.  23  та­
мызда өмірге келді. Екі  келісуші жактардың бірі баска мемлекеттермен 
соғыс  қактығысына  үшыраған  жағдайда  КСРО  мен  Германия  бейта- 
раптыгын  қарастырды.  Келісімге  Германия  мен  КСРО-ның  мүдделік 
аясындағы  шектеушілік  туралы  кұпия  протоколға  кол  койылды. 
КСРО-ға  Балтык  маңы  елдеріне  және  Финляндияға  қатысты  еркіндік 
беріледі,  сондай-ак  Польшаны  бөлуге  катысу  туралы  келісімділік 
карастырылды.
Қүпия  протокол  Кеңестік  сырткы  саясатынын  Германиянын 
«Тыныштык  сактау»  мюнхендік  бағытына  бетбұрыс  жасалғанын 
куәландырды.  Шындыгында  КСРО  фашистік  Германиямен  ауыз 
жаласып,  әлемді  бөлісу  саясатын  ашык жүргізе  бастады.  Құпия  құжат 
бойынша  Еуропа  елдерінің,  соның  ішінде  Полыпаның  бір  бөлігін 
Балтык  жагапаүындағы  Литва,  Латвия,  Эстония,  т.б.  жерлерін  карату
113

жасырын жоспар Сталин -  Молотов тобын  қатты  кызыктырган.  Екінші 
дүниежүзілік соғыс өртін тұтандыруга,  сөйтіп,  бүл топтың да  катысуы 
айкын.  Согыс  басталысымен  КСРО  эскерлері  Польша  жеріне  енді. 
Онда  неміс  әскерлерімен  кездесіп,  салтанатты  шеру  өткізді.  1939  ж. 
аяғы  -   1940  ж.  көктемінде  Қызыл  армия  жогарыда  аталған  үш  елді, 
Бессарабияны  басып  алды.  1939  ж.  30  карашада  КСРО  Финляндияга 
соғыс  жариялап,  оның  бірталай  жерлерін  тартып  алды.  Кейін 
халыктарды алдау үшін Сталин тобы  неше айлакер сылтаулар таратып, 
Гитлермен  достасуын  «еріксіз  болғандыктан,  уакыт  ұтып  алу  үшін» 
т.б.  себептерді  алға  тартқан.  1941  ж.  сәуірде  КСРО-Жапония 
арасындағы  жасасқан  бес  жылдык  бейтараптык  шарт  та  сол  солакай,
озбырлық  саясаттың  жалғасы  болды.  Қалай  карасаңыздар  да,  дүние-
жүзілік  қантөгіс  басталған  кезде,  біржақта  Франция-¥лыбритания- 
Полыиа-Чехословакия—
АҚШ—
Қытай-Үндістан,  екінші  жақта  Германия—
Жапония  КСРО-Венгрия-Болгария  Италня—Румыния  болғаны  айдан
аныкеді.
Әрине  соғыстың  шығуына  ірі  мемлекеттер  кінәлі.  Олар  өз
халықтарының  да,  сондай-ак  Азия  мен  Африка  халыктарының  да
мүдделерімен санаспаған.  Негізгі  максаттары  әлемге үстемдік жүргізу,
баскаларды қанау, зорлық-зомбылык, отаршылдык тәртіпті орнату еді.
1939  ж.  1  қыркүйекте  Германияның  Польшаға  шабуылымен
екінші  дүниежүзілік  соғыс  басталды.  Англия  мен  Франция  Польшага
көмек  көрсету  уәдесіне  байланысты  Германияға  карсы  соғыс 
жариялады.

II Т А Р А У
ЕКІНШІДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС ЖЭНЕ 
АЗИЯ МЕН АФРИКА ЕЛДЕРІ

жүктеу/скачать 20 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: