И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010



Pdf көрінісі
бет115/149
Дата01.04.2022
өлшемі10,59 Mb.
#29557
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   149
Байланысты:
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda

Арманға 
толы  кеудемен  кепті 
талай  ыстық  жүректі  жар.  Сан 
кеуде- 
де  ашылмай, 
айтылмай  кетті  ащы  зар.  Бірақ 
бәрінен  ауыр, 
бәрінен  ащы,  бәрінен  улы 
қайғы не?.. 
Қамшысына таянып, 
тымағын 
басынан  алмай 
бір тізерлеп  отыр (М.  Әуезов) деген
сөи лемдердегі оарыс, жатыс, шыгыс, көмектес септік жал ғаулары 
арқылы  байланысқан 
арманға  толы,  кеудемен  кепті,  кеуде- 
де  ашылмай 
(айтылмай  кетті), 
бәрінен  ауыр,  бәрінен  ащы, 
бәрінен улы, қамшысына таянып, басынан алмай 
төрізді сөз 
тіркестерінің  табиғатына  зер  салайықшы.  Бүлардың  басыңқы 
компоненттері бірде есім (толы, ауыр, ащы, улы) сөз болса, бірде 
етістік (кепті, ашылмай, айтылмай кетті, таянып, алмай) болып, 
олардың грамматикалық семантикасы да, грамматикалық түр- 
түлғасы да,  басқа сөзбен байланысқа түсу  сапасы жағынан да 
меңғерілген сөз бен оның грамматикалық түлғасынан төуелсіз
115


екенін  байқаймыз.  Сондықтан  бұл  сөз  тіркестерін  арманға 
толы боп, кеудеден кетірді (кетсе), бәрінен ауырлау (ауырырақ), 
ащырақ,  ауыр  болған,  қамшысына  таянтқызып,  басынан
алынбай  (алдырмай),  т.  б.  етіп  басыңқы  сыңарын  түрлендіріп 
қолдана  беруге  болар  еді.  Мүндай  еркінділік  грамматикалық 
септіктер  арқылы  байланысқан  сез  тіркесінде  болмайды, 
керісінше,  онда басыңқы  сөздің  грамматикалық түлғасы  я  се- 
мантикасы  багыныңқы  сөздің  формасына  сәйкес,  тіркес  бай- 
ланысына қатысты болып түрады. Мысалы, Оразбайга 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   ...   149




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет