И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010



Pdf көрінісі
бет130/149
Дата01.04.2022
өлшемі10,59 Mb.
#29557
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   149
Байланысты:
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda

Көрмесем 
де, 
көрсем 
де,  Көңілім  се- 
нен  айрылмас  (Абай). 
Қысым  көрсеңдер, 
осында  келіндер 
(С.  Сейфуллин).  Бұл  тойға  Ақан 
келсе, 
шығар  үн  де  сонікі 
(Ғ.  Мүсірепов).  Сен  болыс 
болмасаң, 
Базаралы  келер  ме  еді? 
(М. Әуезов). Егер он бес мыңдай кісі 
жиналса, 
бірінші кезектің 
жер  қазу  жұмысын  осы  екі  айда  бітіріп  кетуі  мүмкін  (С. 
Мұқанов).  Бұл  мысалдардағы  1-жақта  (мен)  десем,  көрмесем, 
көрсем, 2-жақта (сен) болыс болмасаң, (сендер) қысым көрсеңдер,
137


3-жақта (ол) келсе, жиналса деген шартты рай тұлғалы етістіктер 
сөйлемнің  (бағыныңқы  сөйлемнің)  баяндауышы  болып, 
жіктеліп  келсе  де,  тиянақсыз,  аяқталмаған  форма  болып  тұр. 
Осының өзінен шартты  рай тұлғасы  мен- көсемше тұлғасының
тиянақсыздық,  оаяндауыш  қызметінде  аяқталмағандық  сипа- 
ты  бірдей,  біркелкі  емес  екенін  байқаймыз,  көсемше  тұлғасы 
жіктелсе,  тиянақты  сипатқа  ие  болады.  Ал  есімше  тұлғасы  - 
жеке тұрғанның өзінде-ақ тиянақты форма.  Сондықтан есімше 
бағыныңқы  сөйлемнің  баяндауышы  қызметін  атқарғанда, 
тиянақсыз формада (жатыс, көмектес, дықтан, т. б.) немесе шы- 
лау сөздермен тіркесіп жұмсалады.
Көсемше тұлғасының осындай ерекшелік қасиеті оның басқа 
да  кейбір  қолданыстарынан,  әсіресе,  бірыңғай  мүшелердің,
көбінебірыңғайбаяндауыштардың,қолдануларынанбайқалады, 
яғни көсемше формалы етістік түрленбей-ақ (көбіне жіктелмей- 
ақ)  етістіктің  басқа  тұлғаларымен,  мысалы,  есімше,  жедел 
өткен  шақ  тұлғалы  сөздермен  бірыңғай  мүше  болып  сөйлем 
ішінде  қолданыла  береді.  Балтабек  пен  Асқар 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   ...   149




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет