И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -тын, -тін
- - сөйлесе тұғын - сөйлесетін, қайта тұрган - қайта тұгын - қайтатын.
- Сүрақ.
- Жартасқа бардым, Күнде айғай салдым. Одан да шықты жаңғырық
| сөйлесетін,
қайтатын деген сөздердің қүрамындағы -а, -е көсемше тұлғалары да өз мағыналарынан айрылып қалып, бүл жерде көсемше көрсеткіші бола алмай түр. Тарихи жагынан келгенде, есімшенің -тын, -тін жүрнағы түрған көмекші етістіктен қалыптасқаны белгілі. Сөйлесетін, қайтатын деген сөздер былай қалыптасқан: сөйлесе тұрған - сөйлесе тұғын - сөйлесетін, қайта тұрган - қайта тұгын - қайтатын. Көсемше жүрнағы -а, -е алғашқы негізгі етістіктің құрамында өзінің грамматикалық мағынасында жұмсалып, көмекші етістікпен (тұрған) тіркесіп, күрделі етістік қүраған, кейін көмекші етістік түлғасын өзгертіп, бірте- бірте ықшамдалып, жүрнаққа айналып кеткен кезде, көсемше жүрнагы мағынасынан айрылып қалған, бірақ түсіп қалмай, реликт түлға ретінде сақталып қалып қойған. Сондықтан да 40 қазіргі кезде оқулықтарда -а, -е, -й көсемше тұлғасы -тын, -тін есімше жүрнағынан бөліп алынып қаралмай, түтас түлға ретінде беріледі. Сөйтіп, тілімізде қазіргі кезде ешбір грамматикалық мағына білдіре алмайтын қалдық формалар да бар екен. Осындай қасиетінің арқасында (грамматикалық мағынадан айрылып қалуының нәтижесінде) әдетте оларды жеке бөліп алмай, басқа формалардың қүрамында қараймыз. Сүрақ. Грамматикалық мағынасыз грамматикалық фор- ма болмайды десек те, ондай қүбылыс тілдің грамматикалық қүрылысынан кездесіп отырады дейміз бе? Жауап. Грамматикалық мағына білдірмейтін грамматика- лық форма болмайды десек, оны диалектикалық мәнде түсіну керек. Тілдің грамматикалық қүрылысында кездесіп отыратын ондай түлғалар, біріншіден, бір кезде грамматикалық мағынаны білдірген. Ал кейін, екіншіден, ол білдірген грамматикалық мағына жоғалып кеткенде, ол форма сөз қүрамында факуль- татив түлға ретінде сақталып қалған (мысалы, есімдіктің көмектес септігінде ілік септігінің қалдығы -ы, -і, дүрысында -ны, -ні) немесе басқа түлғаньщ қүрамына еніп кеткен (мысалы, 3-жақ тәуелдік жалғауынан кейін барыс, жатыс септіктерінің қүрамындағы -н: -на, -не, -нда, -нде, т. б.) Сүрақ. Г рамматикалық формасыз да ғрамматикалық мағына беріле ме? Жауап. Кейбір жағдайларда ешбір грамматикалық түлғасыз-ақ белгілі бір грамматикалық мағына беріліп түрады. Ол грамматикалық мағына сөз түбірі білдіретін грамматикалық мағынадан бөлек болады. Яғни әңгіме категориялық грамматикалық мағына жайында. Міне, сондай арнайы қосымша көрсеткіші болмай, түлғасы көрінбей түрып- ақ белгілі грамматикалық (категориялық грамматикалық) мағына білдіруді нольдік түлға (форма) деп атауға болады, өйткені арнайы көрсеткіш, формалық түлғасы болмағанмен, 41 онда түбір білдіретін мәннен бөлек арнайы грамматикалық мағына болады. Осы айтылғандар түсініктірек болу үшін мына сөйлемге назар аударып, талдап көрейікші. Жартасқа бардым, Күнде айғай салдым. Одан да шықты жаңғырық (Абай). жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|