Жауап.
Көптік жалғау қазақ тілінде жалғау деп аталғанмен,
тікелей көптік мағынаны білдіргенде, басқа жалғаулар
80
сияқты қосымшаның жалғау деп аталатын түріне тән сөз
байланыстырушылық қызмет атқара алмайды. Көптік жалғау
бүл жағынан, сөз байланыстырушылық сипатының болмауы
жағынан, қосымшаның жалғау түрінен ғөрі форма тудыратын
жүрнақтар қатарына өте жақын. Мысалы: Гүл билеп жайқалып,
Бүлбүлдар
сайраған (Шәкәрім) дегендегі
бүлбүлдар
сөзін-
дегі
-дар
көптік жалғау ешбір сөздерді байланыстырып түрған
жоқ, тек бүлбүлдың көп екенін білдіріп түр. Осы сөйлемді Гүл
билеп жайқалып,
бүлбүл
сайраған деп қайта қүрсақ, сөйлемдегі
сөздердіңбір-бірімен байланысына, сөй лем білдіретін ойгаешбір
нүқсан келмейді:
бүлбүлдар
сайраган және
бүлбүл
сайраған де-
геннен сөйлемдегі сөздердің байланысы бүзылмайды, ойткені -
дар қосымшасының бүл жерде сөздер байланысына ешбір
қатысы жоқ. Сен
заттарыңды
тастап кет дегендегі
заттарыңды
(затыңды десек, бір гана атауды білдіреді) сөзі де дәл осын-
дай -тар көптік жалгауы: осы сөйлемдегі не
сен,
не
тастап кет,
не түсіп қалған
өзінің
сөздерінің ешқайсымен
зат
сөзін байла-
ныстырып түрған жоқ, тек заттың көп екенін ғана білдіреді.
Сүрақ- Қазақ тілінде көптік жалғау ешқашан сөз бен сөзді
байланыстырмай ма?
Жауап. Қазақ тілінде көптік жалгау 2-жақта жіктік
жалгаумен қабаттасып келгенде гана сөз байланыстыруға
қатысады: сен-дер бала-сың-дар (келді-ңдер, барған-сыңдар),
сіз-дер ағасыздар (барып-сыздар), сен-дердің баргы-ларың
келмейді, сіздердің көргі-леріңіз келеді, т. б. Бүл сияқты жіктелу
сен баласың-дар (келді-ңдер, барған-сыңдар) немесе сендер
бала-сың (келді-ң, бар-ған-сың), сіз аға-сыздар (барып-сыздар)
немесе сіз-дер аға-сыз (барып-сыз), т. б. болып қолданылмайды.
Бүнда алдыңғы сөз (жіктеу есімдігі) көптік түлғада түрса,
екінші жіктелген сөз (есім я етістік) де көптік формада ғана
колданылады. Сондай-ақ бірінші жақта көптік түлғадағы
жіктік жалғаулар
-қ, -к
және
-мыз, -міз, -быз, -біз, -пыз, -піз
1-жақтағы көптік мағына білдіретін жіктеу есімдігімен, яғни
81
біз сөзімен әрі жақтық, әрі көптік мәнде қиысып жұмсалады.
Осы мысалдардан көрінетіндей, көптік жалғау қазақ тілінде
заттың көптігін білдіргенде (зат есімге жалғанғанда), сол затқа
көптік мән үстейді де, сөз байланыстыру қызметін атқармайды.
Көптік жалғаудың сөз байланыстырғыштық қызметі бірінші
және екінші жақта предикаттық қатынасқа түскен сөздерде
ғана байқалады. Бүл жағынан келгенде көптік жалғау тәуелдік,
септік, жіктік жалғаулармен бір қатарда түра алмайды, жалғау
болып аталуы шартты деп үғу керек.
Достарыңызбен бөлісу: |
