И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- (-ның), -нің, (-дың), -дің, (-тың), -тің деген ілік септігі мен -кі
- Әсеттікіне келдік — Әсеттің үйіне келдік. 86
| әрі, әдеиі, арнаиы, ұнемі, ұдаиы,
кері, тағы деген тәрізді сөздердің соңындағы және көне түркі тіліндегі көсемше үстеулерін тудыратын иіті, аты, тегі, т. б. сөз қүрамындағы -ы, -і түлғаларымен төркіндес деп анықталады (И. - ҚӘТД, 123-130). я- Меншіктілік мағынаны бі лдіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшасы қазақ тілінде сингармонизм заңына бағынбайды, жуан дауысты варианттары жоқ. Тарихи түрғыдан бүл қосымша (-ның), -нің, (-дың), -дің, (-тың), -тің деген ілік септігі мен -кі жүрнағьгаан қалыптасқаны көрсетіліп жүр. Соңғы -кі қосымшасының мәні қатыстық мағынаға байланысты болса керек. Түркологияда осы қосымшалы сөздерді сын есімнщ қатарына жатқызу тәжіриоесі де бар (Қ. - ГУЯ, 173). Бүл түлғалы сөз өзі меншіктелетін сөзден кейін түрып, өзі соның грамматикалық предикаты қызметін атқарып, демек, меншіктелетін сез оның грамматикалық субъектісі болып, атрибуттық қатьщаста емес, субъектілік- предикаттық қатынаста қиысады, сөйтіп, осы шақтық мәнде жүмсалады. Әңгіме өткен шақ я келер шақ жайында болса, оған сол шақты оілдіретін тұлғада көмекші етістік тіркеседі: кітап менікі (еді, болған, болар). Көбінесе бұлай байланысып қолданылған сөздер арасына сөз салмай жүмсалады, яғни басқа сөздермен көп байланысқа түсе бермейді, тек кейде олармен мезгілдік, мекендік мағынаны білдіретін сөздер байланысқа түсуі мүмкін: кітап үйде сенікі болғанмен, класта біздікі; үстемдік кеше сенікі болса, бүгін үстемдік жарлынікі, т. б. Егер бүл қосымшалы сөз сөйлемде басқа да түлғада қолданылып, предикат қызметінен ауысса, меншіктілікпен оірге тәуелділікті де оілдіріп, екі сөздщ де орнына жүреді: Әсеттікіне келдік — Әсеттің үйіне келдік. 86 ф Сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге әр түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыру- да үлкен орын алатын зат есімнің парадигмалық түрлену жүйесінің бірі — септік жүйесі. Әдетте септік жалғау кейде тікелей өзі, кейде басқа түлғалармен қабаттасып (мысалы, жіктік жалғаумен, тәуелдік жалғаумен қоса), зат пен қимыл, я зат пен (сын) арасындағы субъектілік (субъектілік—предикаттық), тура және жанама объектілік, меншіктілік-қатынастық, мекендік- мезгілдік, көлемдік, амалдық-қүралдық сияқты қатынастарды бі л діреді. Сұрақ. Жоғарыдағы айтылған көптік (немесе сан-мөлшер), тәуелдік жалғауларына (категорияларына) берілгендей, септік жалғаудың (категорияның) мәнін ашатындай түжырымды бір анықтама беруге болмай ма? Жауап. Көптік (сан-мөлшер), тәуелдік жалғауларының (категорияларының) әрқайсысы өз ішінде бір-біріне қайшы мәндес мағьшалардың жиынтығынан түратын (мысалы, сан- жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|