И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
оқылық, Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| оқылық,
Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық (Ы. Алтынсарин). Бұйрық рай тұлғасының жіктелуіндегі тағы бір ерек- шелік - бұйрық рай формасының үш жағына да: -шы, -ші жұрнағы жалғанып та қолданылады. Ондайда етістікте таза, бұйрық мәнінен гөрі тілек, ниет мәні басым байқалады: мен барайын-шы, келейін-ші, сен бар-шы, кел-ші, сіз барыңыз-шы, келіңіз-ші, ол барсын-шы, кел-сін-ші; біз барайық-шы, келейік- ші, баралық-шы, кел-елік-ші сендер барыңдар-шы, келіңдер-ші, сіздер бары-ңыздар-шы келіңіздер-ші, олар барсын-шы, келсін- ші. -Шы, -ші қосымшасы шартты рай тұлғалы етістіктердің жіктелген түріне де үстеліп, шарттылық мәннен гөрі өкініш, аңсау сияқты мән үстейді: мен барсам-шы, кел-сем-ші сен барсаң-шы, келсең-ші, сіз барсаңыз-шы, кел-сеңіз-ші, ол барса- шы, келсе-ші, біз барсақ-шы, келсек-ші, сендер барсаңдар-шы, келсеңдер-ші, сіздер барсаңыз-дар-шы, келсеңіздер-ші, олар барса-шы келсе-ші. Сөйтіп, осы талдаудан көрінетіндей, бүйрық рай бұл -етістік- тің грамматикалық категориясының - рай категориясының бір түрі ретінде өзіндік жіктелу парадигмасы бар тілдік құбылыс, сондықтан да оның 11 жақ жекеше анайы түлғасы сырттай түбірмен ұқсас, сәйкес болғанмен, мысалы, кел - сен кел, ол екеуі бір емес, тек омоним форма, мағынасы үш жақта бірдей емес. Бүйрық райдың басты мағынасы қимылдың, іс-әрекеттің 147 орындалу - орындалмауында біреуге бүйыру, тілек ету, түрткі болу сияқты мәндермен баиланысты болса, бүиыру мәні II жақта айқын болады да, III жақта бүйыру — өтіну іс-әрекеттің, қимылдың орындалу — орындалмауына қозғау салу мәні ба- ал әрекетті өзі ниет етіп орындаитынын білдіреді (адам өзіне-өзі бүйыра алмайды ғой). Етістіктің ерекше жіктелетін түрі - қалау рай түлғасы. Қалау рай түлғасын (негізгі етістік -ғы, -гі, -қы, -кі тұлғасына тәуелдік жалғауы жалғанып келді немесе келеді көмекші етістікпен тіркескен күрделі етістік) тәуелдік жалғау арқылы жаққа жіктеледі, қимыл, іс-әрекет иесі, жақ иесі (жіктеу есімдігі) атау тұлғада емес, ілік септігінде тұрады. Менің жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|