И Қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

сөзді,  сөздік,  сөздіктер,  сөздікпен,  сөздікте,  сөйле,  сойледі, 
сөйлесе, сөйлеген, сөйлепті, сөйлем, сөйлемнің, сөйлемді де- 
гендерге назар аударайық.  Ең алдымен, осылардың әрқайсысы 
жеке-жеке соз бе? Әрине жоқ.  Соз түрғысынан келсек, бүл топ- 
тан соз, сөздік, сейле, сөйлем деген торт созді боліп көрсетуге 
болады, ал қалғандары осы төрт сөздің бірінің түрлі формалары. 
Басқаша айтқанда, сөз, сөздер, сөзді дегендер бір ғана соз -  сөз, 
сөздік, сөздіктер, сөздікпен, сөздікте дегендер де бір ғана сөз -  
сөздік;  сөйле,  сөйледі,  сөйлесе,  сөйлеген,  сөйлепті  дегендер 
де  бір  ғана  сөз  — сөйле;  сөйлем,  сөйлемнің,  сөйлемді  деген- 
дер  де  бір  ғана  сөз  — сөйлем,  өйткені  осы  топтың  әрқайсысы 
бір  ғана  лексикалық  мағьшаны  білдіреді:  сөз  болса,  ауыздан 
шығатын,  белгілі үғымды  білдіретін дыбыстар жиынтығы,  ол 
мағына сөз десек те, сөздер десек те, сөзді десек те өзгермейді; 
сөздік  -   белгілі  мақсатпен  (мағынасын  түсіндіріп,  жазылуын 
көрсететін,  басқа  тілге  аудармасын  беретін,  т.  б.)  жасалған, 
тілдегі  сөздерді  жинақтап  берілетін  қүрал,  ол  мағына  сөздік 
десек  те,  сөздіктер  десек  те,  сөздікпен  десек  те,  сөздікте  де- 
сек те өзгеріссіз беріліп отырады.  Сөйле мен  сөйлем дегендер 
жайында да осыны айтуға болады. Ал бүлардың өз ішінде бір- 
бірінен  айырмашылығы  сол  — негізгі  лексикалық  мағынасы 
біреу болса да, демек, лексика ретінде бір сөз болса да,  сөз де- 
геннен  сөздер  дегеннің  айырмашылығы  сол  сөздің  біреу  емес 
көп  екендігін  білдіріп,  ол  қосымша  грамматикалық  мағына  —
 
дер  формасы  үстелу  арқылы  беріліп  отырғанын  көреміз, 
сөйтіп, сөз деген создің бір формасы сөз болса, екінші бір фор- 
масы сөздер екен, үшінші формасы сөзді болады, өйткені бүнда 
сөз  дегеннің  негізгі  лексикалық  мағынасы  сақталған  да,  оған 
қосымша  тура  обьектілік  (сөзді  тыңда)  мағына  -ді  деген  фор- 
ма  (табыс  септік  жалғауы)  арқылы  үстелген.  Дәл,  сол  сияқты 
сөздік  деген  сөздің  формалары  сөздік,  создіктер,  создікпен, 
сөздікте  болып  табылады,  сөйле  деген  сөздің  формалары 
сөйле,  сөйледі,  сөйлесе,  сөйлеген,  сейлепті,  ал  сөйлем  деген
53

сөздің  формалары  сөйлем,  сөйлемнің,  сөйлемді  болып  табы- 
лады.  Әрине,  бүлар  -   сөздердің  жоғарыда  берілген  ғана  фор- 
малары (сөз формалары), сондықтан сөз, сөздік, сөйле, сейлем 
деген  сөздердің  формалары  осы  көрсетілген  сөз  формалары- 
мен  ғана  шектеліп  қоймайды.  Айталық  сөздің  көрсетілгеннен 
басқа сездің, сезге, сезбен, сезі, сезіміз, т. б.; сездіктің сездігі, 
сездіктерін, сөздікті, сездікке, т.  б.;  сейле дегеннің сейлейді, 
сөйлегелі,  сейлейтін,  сейлесе  игі  еді,  сейлегісі  келеді,  т.  б.; 
сейлемнің сейлемде, сейлеммен, сейлемдер, сейлемі т.  б.  сөз
формалары бар екенін көрсету керек.
Сұрақ.  Сонда  сөз  формалары  деген  үгымға  сөзге
грамматикалық  формалар  үстелген түрлері  ғана жата  ма?  Сөз 
формасының  жаңа  сөз  тудырумен,  созжасам  қосымшасымен
байланысы жоқ па?
Жауап.  Өзінің  аты  анық  корсететіндей  соз  формасы  де-
ген  үғым  созге  грамматикалық  мағына  (форма  тудырушы 
қосымшалар)  үстейтін  формалар  қосылуы  арқылы  жасала- 
ды.  Сөз  формасы  деген  үғымның  бүл  мәні  әр  уақытта  дүрыс 
түсініле  де  бермейді.  Мысалы,  А.  Ысқақовтың  сөз  формасы 
дегенді томендегіше талдауына келісуге болмайды: «тіліміздегі 
сөз  бен  сөзді  байланыстыратын  (жалгастыратын),  сезден 
сез  тудыратын,  демек,  кейбіреулері  жаңа  сез  тудыратын, 
кейбіреулері  тек  создің  түрін  ғана  озгертетін  я  түрлендіретін 
(форма  тудыратын)  қосымшалардың  қай-қайсысын  алсақ  та, 
олар  өздері  жалғанған  сөзді  я  бір  грамматикалық  категория- 
дан екінші я бір басқа грамматикалық категорияға көшіретін, я 
болмаса жалпы грамматикалық категорияның  ішіндегі жалқы 
категорияларды  іштей  бірінен-біріне  аударатын  формалар 
ретінде  қызмет  етеді»,  «синтетикалық  тәсіл  арқылы  туатын 
соз  формаларын  категориялық  маңыздары  мен  қызметтеріне 
қарай  сез  жалгастыратын  (соз  жалғастырғыш)  формалар, 
сез түрлендіретін  (сөз түрлендіргіш я форма тудырғыш) фор- 
малар  және  сез  тудыратын  (сөз  тудырғыш)  формалар  деп
54

үш  салаға  бөлген  дүрыс»  (Ы.  А.-ҚҚТ,  83-84).  Бүл  жерде  сөз 
түрлендіру  және  форма  тудыру  үғымдарының  бір-бірімен 
ара ласып  кеткенін  былай  қойғанда,  автор  қосымша  арқылы 
жасалған  жаңа  сөзді  де  сөз  формасы  деп  қарайды.  Сонда  мал 
мен  малш ы  бір  сөздің  екі  формасы  болмақ  па?  Әрине,  жоқ. 
Бүлар  жеке-жеке  сөздер,  демек,  екі  бөлек  сөздің  формаларын 
жасауға  неғіз  бола  алады:  малға,  малды,  малымыз,  т.  б.  және 
малшылар, малшының, малшымыздың, т. б. Сөз бен сөз форма- 
сы деген үғымдардың ара жігі, айырмашылығы олар білдіретін 
лексикалық мағынаның бір я бөлек-бөлек болуына негізделеді. 
М ал дегеннің лексикалық мағынасы (үй жануары) бір түрлі де, 
малшы дегеннің лексикалық мағынасы (малды бағатын  адам) 
бүтіндей  бөлек,  екінші  түрлі,  бүлар  бір  түбірден  өрбігенмен, 
бір  сөздің  формалары  емес,  жеке-жеке  сөздер.  Демек,  сөз  ту- 
дыратын  (сөзжасам)  қосымшалары  үстеліп  жасалған  сөздер 
сол  создің жеке  сөз  формасы  болмайды,  ол  сөзден  бөлек жаңа 
сөз  болып  есептеледі,  сондықтан  да  ол  морфологиядан  гөрі 
сөзжасам  мәселесінде  қаралуға тиіс.  Бүл -  бір.  Екіншіден,  сөз 
формасы деген үғым сөздердің белгілі бір грамматикалық топ 
қүраудың  амал-тәсілі  болатын  парадигмалық  жүйелермен 
түрлену  арқылы  туып,  морфологияның  негізгі  мәселелерінің
бірі болып қаралады.
Сөйтіп,  сөз  әр  түрлі  түлғалар  арқылы  түрленудің  (сөзге
түрлі  форма  тудыратын  түлғалардың  қосылуы)  нәтижесінде 
сөздің  көптеген  формасы  пайда  болады.  Сөздің  көптеген 
формаларының  ішінен  біреуі  сөздің  сол  формаларын  жасауға 
негіз  болады,  яғни  сөз  формалары  сөздің  негізгі  бір  формасы- 
нан  жасалады.  Ол  — көбіне  белгілі  сөз  табының  түбір  (негізгі 
және  туынды)  түлғасы  болып  табылады.  Мысалы,  зат  есімнің 
сөз формаларына (септік түлғаларына, тәуелдік, көптік, жіктік 
түлғаларына)  негіз  болатын  — зат  есімнің  түбір  түлғасы.  Сын 
есімнің  сөз  формасына  (шырай  түлғасына)  негіз  болатын  -  
сапалық сын есімнің түбір түлғасы. Басқа есім сөз таптарының
55

түрленуіне (субстантивтену арқылы септелу, көптелу, тәуелдену 
кейде жіктелу) негіз болатын — сол сөз табының түбір түлғасы. 
Дәл  осындай  етістіктің  соз  формаларына  (етіс,  күшейтпелі 
етістік,  болымсыз  етістік  және  рай,  шақ,  есімше,  көсемше) 
негіз  болатын  -   етістіктің  түбір  түлғасы  немесе  рай,  шақ, 
есімше,  косемше  түлғаларына  негіз  болатын  -   сонымен  бірге 
(яғни  түбірмен  бірге)  етістіктің  лексика-грамматикалық  (етіс, 
күшейтпелі  етістік,  болымсыз  етістік)  түлғалары,  ал  жіктелу 
түлғаларын  негіз  болатын  -   етістіктің  тек  функңиялық  (рай, 
шақ) түлғалары  болып табылады.  Айта кету  керек,  оқулықтар 
мен  көптеген  зерттеулерде  белгілі  бір  сөз  табының  түрлену 
формасына негіз  болатын түлға қате  көрсетіліп  жүр.  Мысалы, 
зат  есімнің  септелу  жүйесіне  негіз  болатын  форма  деп  атау 
септік  түлғасы,  сын  есімнің  шырай  түлғаларына  негіз  бола- 
тын  форма деп жай  шырай түлғасы,  етістіктің түбір түлғасы
деп  2-жақ  бүйрық  рай  (анайы)  түлғасы,  етіс  түлғаларына 
негіз  болатын  форма деп  негізгі  етіс  тұлғасы  көрсетіліп  жүр. 
Ең алдымен,  белгілі бір парадигмалық түрлену жүйесіне негіз 
болатын түлға сол түрлену жүйесінің ішіне соның бір түрі бо- 
лып кіре алмайды, ол жүйенің шеңберінен тыс түрады, өйткені 
ол  -  сол  түрлену  жүйесіне  тек  негіз  болатын  түлға.  Мысалы, 
бала-м,  бала-ң,  бала-сы  тәрізді  тәуелдіктің  түрлену  жүйесіне 
неғіз  болып  отырған  түлға  бала  болса,  ол  сол  тәуелдіктің 
түрлену жүйесі ішіне кірмейді ғой (нейтральды немесе белгісіз 
жақ  тәуелдік  түрі  деген  жоқ  қой).  Екіншіден,  белгілі  түлға 
сол  түрлену  жүйесінің  бір  түрі  болып  есептелсе,  онда  ол  сол 
түрлену жүйесіне  негіз  болатын түлға емес,  басқалардай  өзіне 
тән  білдіретін  грамматикалық  мағынасы  бар  бөлек  форма 
(кейде  арнайы  түлғасы  болмаса,  нольдік  форма)  болып  сана- 
лады.  Сөйтіп  барып  ол  сөз  формасының  бірі,  түрлену  жүйесі 
қатарының  бір  түрі  болып  табылады.  Сондықтан  атау  септік 
түлғасы -  басқа септік түлғаларына негіз болатын форма емес, 
басқа  септік  түлғаларымен  тең  дәрежеде,  септік  жүйесінде
56

өзіндік  орны  бар  жеке  грамматикалық  сөз  формасы  болатын 
тұлға. А л жай шырай мен негізгі етіс дегендер -  сөз түрлену (шы- 
рай, етіс) парадигмасына зорлықпен енгізіліп жүрген жасанды 
түлғалар, сапалық сын есім (өйткені шырай түлғалары барлық 
сын  есімңен  емес, тек сапалық сын  есімнен  жасалады),  етістік 
түбірі  тәрізді  үғымның  орнына  жүмсалып  жүрген  түлғалар. 
Ал етістіктің түбірі  (негізгі және туынды) мен  бүйрық райдың 
анайы 2-жақ түлғалары да бір  емес:  етістіктің түбірі  етістіктің 
барлық түлғаларына негіз болатын түлға болса, бүйрық райдың 
2-жағы етістіктің сол түбір түлғадан өрбіген түрлену жүйесінің 
бір  формасы,  грамматикалық  категориясының  бір  түрінің 
көрсеткіші  болып  табылады.  Бүл  жерде  етістіктің  түбірі  мен 
бүйрық райдың  екінші  жақ түлғасы — сырттай  сәйкес  келген- 
мен,  грамматикалық  сипаты  жағынан  бүтіндей  бөлек-бөлек 
тілдік  қүбылыстар.  Олардың  өзіндік  ерекшеліктері  (атау 
септіктің  сипаты,  зат  есімнің  түбір  түлғасынан  өзгешелігі, 
септік  жүйесінің  бір  түрі  екендігі,  етістіктің  түбір  түлғасы 
мен  бүйрық  райдың  екінші  жақ  түлғасы,  жай  шырай  деген 
мен  негізгі  етіс  дегендердің  шырай,  етіс  категорияларына  еш 
қатысы  жоқ  екендігі)  сол  түлғаларға  байланысты  жеке-жеке 
тақырыптарда арнайы талданады.
Сырттай  үқсас  кейбір  сөз  формаларын  шатастыруға  себеп 
больш  отырған  нәрсе  -   жеке  сөздерде  болатын  сияқты  сөз 
формаларында да  кездесетін  омонимиялық қасиетті  ескермеу- 
ден  туып  отыр.  Басқаша  айтқанда,  сырттай  үқсас  түлғаларды
олардың  қандаи  мәнді  оілдіретінін  анықтамаи,  мағыналық 
ерекшелігін ескермей, мағыналық байыбына бармай-ақ, сыртқы
қасиеттері  арқылы  оелгілі  оір  грамматикалық  топқа  телудщ 
нәтижесінде осындай қателіктерге үрынып отырмыз. Яғни зат 
есімнің түбір түлғасы мен атау септік түлғасы, етістіктің түбір 
түлғасы мен бүйрық райдың екінші  жақ түлғасы (басқаны бы- 
лай  қойғанда,  егер  етістіктің түбір  мен  бүйрық райдың  анайы
2-жақ түлғасы  бір  болса,  2-жақ  бүйрық  райды  білдіретін  етіс,
57

болымсыз  етістік,  т.  б.  тұлғалардағы  етістіктерді  де  түбір  деп 
тануға  тура  келеді  ғой:  сен  оқы-т-қыз-ба,  бар-ыңқыра  т.  б.), 
сөздің омонимиялық формалары екенін де үмытпау керек. Жеке 
сөздер  қатарьшда  болатын  омонимиялық  қасиет  сөз  формала- 
рында да болуы мүмкін екенін ескерғенде ғана әсіресе сырттай 
ұқсас формаларының сипаты дұрыс ашылмақ.
Сөз  формаларьшың  қазақ  тілінде  екі  түрі  бар:  1)  сөзге 
форма  тудыратын  қосымшалар  жалғану  арқылы  жасалатын 
синтетикалық формалар немесе сөздің синтетикалық форма- 
лары; 2) негізгі сөзге көмекші сөздердің тіркесуі арқылы жаса- 
латын  аналитикалық  формалар  немесе  сөздің  аналитикалық 
формалары.
Жоғарыда  баяндалған  мәселенің  негізгі  желісі  сөздің 
синтетикалық  формалары  яғни  сөзге  форма  тудырушы 
қосымшалар  (жалгау,  жүрнақ)  жалгану  арқылы  пайда  болған 
сөз формалары жайында болды.
Сөздің  аналитикалық  формалары  негізгі  сөзге  көмекші
создердщ  тіркесуі  арқылы  оір  грамматикалық  магьша  үстеп, 
сөйтіп,  белгілі бір грамматикалық түрлену жүйесінің бір түрі, 
грамматикалық категорияның бір көрінісі  болып,  жұмсалатьш 
тұлға  ретінде  жасалады.  Етістіктің  аналитикалық  формалары 
туралы Н. Оралбаева былай дейді:  «Сөздің синтетикалық фор- 
масын жасаушы қосымшалар қандай дайын единиңалар болса, 
сөздің аналитикалық формасын жасайтын аналитикалық фор- 
манттар да сондай дайын элементтер. Осы дайын ана литикал ық 
форманттар арқылы сөйлеу кезінде сөйлеуші етістікті сөйлемде 
керегіне  қарай  түрлі  аналитикалық  формада  қолданады. 
Сөйтіп,  аналитикалық  формалы  етістік  сөйлеу  кезінде  тілдегі 
дайын  модель  бойынша  жасалады...  Аналитикалық  формалы 
сөздің  әрқайсысы  белгілі  бір  грамматикалық  категорияның 
формасы екенін көрсетеді. Сөздің аналитикалық формасын жа- 
саушы аналитикалық форманттар -  етістіктің грамматикалық 
категорияларының 
көрсеткіші. 
Олар 
арқылы 
жасалған
58

аналитикалық  формалы  етістіктер  де  сол  категорияның  пара-
НІ
дигмасына енеді» (О.- КҚАФ,  15-16).
Әрине,  негізгі  сөзге  тіркескен  көмекші  сөздің  бәрі  бірдей 
сөздің аналитикалық формасын жасай бермейді. Мысалы есім, 
еліктеу сөздерге тіркескен көмекші етістіктер сөздің (етістіктің) 
аналитикалықформасынжасамайды:баянетті,шаретті,әңгіме 
қы лды , т. б. күрделі сөздердегі ет, қы л көмекші етістіктері әрі 
сөз тудырушылық (сөзжасам)  мәнде,  баян,  шар,  әңгіме деген 
сөздерді қүранды етістікке айналдырып түр, әрі оған қимылға 
қатысты  грамматикалық  мағыналар  үстейді.  Сөйтіп,  бүл 
жердегі  көмекші  етістіктер  әрі  сөз  тудырушылық  (сөзжасам), 
әрі  форма  тудырушылық  қызметті  бірдей  атқарып  түр, 
сондықтан баян етті -  баяндады, шар етті — шарылдады, әңгіме 
қылды -  әңгімеледі сөздерінің баламасы ретінде жасалған. Де- 
мек,  бүл  жерде  көмекші  етістіктер таза грамматикалық мәнде 
қолданылмаған.  Сондай-ақ  радио  арқылы,  оқушы  тура- 
лы ,  оқытуш ы  жөнінде  сияқты  негізгі  сөзге  шылау  сөздердің 
тіркесуі  де  сөздің  аналитикалық  формасы  бола  алмайды. 
Өйткені  шылаулар  тіркескен  сөздер  грамматикалық  жағынан 
түрақты емес, біріншіден,  оның басыңқы компоненті бар екені 
байқалып түрады:  радио арқы лы   естідім (тыңдады), оқушы 
туралы   айтып  берді (соз қозғады), оқушы жөнінде тіс жар- 
мады (айтты), т. б.  екіншіден, бүл тіркес аналитикалық форма 
болу  үшін  белгілі бір түрлену жүйесінің түлғалық  көрсеткіші 
(түрі)  болу  керек.  Шылау  тіркескен  сөздер  ондай  қасиетке  ие 
бола алмайды.
Етістіктің аналитикалық форманттары мына сияқты етістік 
категориясымен байланысты көрсетіліп жүр:
а)  қимылдың  өту  сипатына  байланысты,  мысалы,  келіп 
қалды  -   қимылдың  кенеттен  жасалғанын,  келе  қалды,  келе 
қойды -  қимылдың ойда жоқтан  жасалғанын,  келіп  қойды -  
қимылдың  жасалып  кеткенін,  келе  салды  -   қимылдың 
немқүрайды жасалғанын, келе  берді - қимылдың қайталанға-
59

нын,  келіп  жүрді  -   қимылдың  үзіліспен  үзаққа  созылғанын, 
келіп  алды  -   қимылдың  өзі  үшін  жасалғанын  білдіреді. 
Сондай-ақ  қимыл  тәсілін  білдіретін  (көрмеген  бол,  қүлай 
жаздады  ,т.  б.),  қимылдың  даму  сатысын  (фазасын)  білдіретін 
(мақтай бастады, айтып сала берді, көріп келе жатты) және мо- 
даль мағыналы (айта алмады, сыйлай білмеді, айтқалы келді, т. 
б.), ашық рай (осы шақ, өткен шақ келе жатыр, айтқан екен т. б.), 
қалау рай  (барғысы келеді,  айтса игі  еді),  болымсыз  етістіктің 
(сөйлеген емес, келген жоқ, т. б.) аналитикалық формаларын да 
көрсетуге болады (О. -  ҚҚАФ, 72-135).
Сөздің  аналитикалық  формасына  сын  есімнің  күшейтпелі 
түлғасы  да  жатады.  Біріншіден,  күшейтпелі  буындардың 
үстелуі не қосымша, не префикс, не артикль сияқты түлғаларға 
жатпайды,  мүнда  жартылай  қайталау  бар.  Сондықтан  үстеме 
буындар  көмекші  сөздер  мәнінде  қолданылады.  Сонымен 
бірге  күшейтпелі  (асырмалы)  шырай  түлғасын  жасайтын 
күшейткіш үстеу деп аталып жүрген өте, 
тым, аса, тіпті, ора-
сан  тәрізді  көмекші  сөздердің  сапалық  сандармен  тіркесуі  де 
сөздің  аналитикалық  формасына  жатады.  Өйткені  бүл  жер- 
де  күшейткіш  буындар  да  (үп-үлкен,  тап-тамаша,  жап-жақсы, 
қып-қызыл,  т.  б.),  күшейткіш  көмекші  сөздер  де  (өте  үлкен, 
тым  тамаша,  аса  жақсы,  тілті  қызыл,  т.  б.),  біріншіден,  форма 
тудыратын  қосымшалар  сияқты  әзі  тіркескен  сөзге  қосымша 
грамматикалық (күшейткіш) мағына үстейді, бірақ лексикалық 
мағынасына  нүқсан  келтірмейді  не  оны  өзгертіп  жібермейді, 
екіншіден,  белгілі  бір  парадигмалық  түрлену  жүйесінің  бір 
түлғалық көрсеткіші,  түрі (күшейтпелі шырай)  больга табылады.
Етістіктің  аналитикалық  формасын  жасайтын  көмекші
етістіктер  әдетте  непзгі  етістіктерден  кеиін  келіп,  онымен 
тіркессе, яғни бүл жерде постпозиция лық орын тәртібі болса, сын 
есімнің  аналитикалық формасын  жасайтын күшейтпелі  буын- 
дар мен кәмекші сөздер сын есімнен бүрынтүрып, препозативтік 
орын тәртібінің көрінісі  болып табылады.  Әрине,  орын тәртібі
60

жағынан  бүл  қүбылыстыц  моиіи  тарихи-салыстырма  магсри 
алдар  арқылы  ғана  айқыидауга болады.  Сондай-ақ  күшсй і кііл 
мәнді  комскші  сочдср  оқүлықтарла  үсгсу  дсп  таиылыи  жүрсс
(Ы. А.  ҚҚТ, 356), кейбірғалымдар оларды үстеуге жатқьиудыи
даулы  скеидігіи,  үстеу болса,  стістікпеи  тіркесетін с о і табы,  ал 
күшейткіш мәнді  комекші со чдср етістікпсн  гіркесивйтіиіи, ксй 
жағдайда тіркесс  қалса,  сын  ссім  түсіп  қалып  (оте  қатты  асық- 
ты  - өте асықты төрізді) барып, кейін гаиа тіркескенін корсстеді
(О. -  ҚҚАФ, 20-21).

II бөлім
ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
§ 1. ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯНЫҢ СИПАТЫ
Тілдегі  негізгі  грамматикалық  үғымның  бірі  — граммати-
калық  категория.  Грамматикалық  категория  деген  үғым,  бір
жағынан,  грамматикалық  мағынамен де,  грамматикалық фор-
мамен де байланысты, екінші жағынан олардан күрделі болып 
келеді.
Сүрақ.  Грамматикалық  категория  үғымының  мәні  барлық 
зерттеулерде біркелкі, бір түрғыдан анықтала ма?
Жауап. 
Грамматикалық  категория  деген  үғым  барлық 
зерттеулерде  біркелкі  түсініле  бермейді.  Грамматикалық 
категорияның  сан  сырлы  сипатын  түбегейлі  түсіндіруде  пікір 
айырмашылықтары  да  байқалып  отырады.  Кейбір  еңбектерде 
грамматикалық  категория  тек  грамматикалық  мағына  деген 
үгыммен  қатысты  ғана  беріліп,  сөздердегі  нақты  лексикалық 
мағынадан  жалпыланған,  жалпы  сипаттағы  мәнді  білдіретін 
мағына  ден  анықталады  (СРЯ, 
136). 
Сондай-ақ  «тілдегі  өзіне 
тән  грамматикалық  формасы  (тәсілі)  бар  жалпы  грамма- 
тикалық  магына  грамматикалық  категория  деп  аталады». 
(Ы. 
А. 
-   ҚҚТ. 
20), 
немесе  «тілдегі  лингвистикалық  единица- 
лардың  яки  оның  бір  тобының  грамматикалық  амал-тәсілдер 
арқылы  берілетін  жалпы  сипаттарының  бірі» 
(А. 
-   СЛТ, 
191), 
немесе  морфологиялық  категория  деп  ортақ  грамматикалық 
сипаттағы  мағынаны  білдіретін  сөз  формаларының  жүйесі» 
(М. ~ МКСРЯ, 
27), 
не «бірыңғай мағыналы грамматикалық фор- 
малар  қатарының  бір-біріне  қарама-қайшы  жүйесі  түсініледі»
(Б. 
-   ТМҚ, 
10-11), 
тәрізді  аныктаулан  гвамматикя 
пнк  «ятргп.
морфология
таптары
62

ұғымдар,  екінші  жағынан  жекелеген  сөз  таптарының түрлену 
жүйесіне  байланысты  тұлғалық  топтары  (айталық,  зат  есімде 
көптік,  септік,  тәуелдік,  сын  есімде  шырай,  етістікте  етіс, 
салт -  сабақты,  болымсыз  етістік,  рай,  шақ,  жақ,  т.  б.  катего- 
риялар),  үшінші  жағынан,  төменде  көрсетілетіндей,  олардың 
жеке-жеке түрлері (айталық, жіктік я тәуелдіктің I я II жағы не- 
месе  «I  я  II  жақ  категориясы»,  ілік  септік  категориясы,  өткен 
шақ  категориясы,  ашық  рай  категориясы  тәрізді)  еніп  кетуі 
сөзсіз. Грамматикальщ категориялардың өрісі біркелкі болмай- 
ды.  Кейбір  категориялар  тым  жалпы,  әрі  өрісті,  әрі  қарымды 
болса,  кейбір  категориялардың  өрісі  тайыз,  қарымы  аз,  тіпті 
жалқы  да  бола  береді.  Мысалы,  тым  жалпы  категория  деп 
сөз  таптары  категориясын,  қосымшалар  категориясын  алсақ, 
олардың  әрқайсысын  іштей  саралап,  әлденеше  ірілі-ұсақты 
жалқы  қатегорияларга  бөлуге  болады.  Айталық  сөз  таптары
категориясын  жалпы  ерекшеліктеріне  қараи  есімдер  катего- 
риясы,  етістіктер  категориясы,  көмекші  сөздер  категориясы 
деп  топтасақ,  одан  әрі  есімдер  категориясын  зат  есім  катего- 
риясы,  сын  есім,  сан  есім  категориясы  деген  сияқты  жіктерге 
бөлумен  тынбай,  олардың  әрқайсысын  тағы  да  әрі  қарай  са- 
ралап  отырамыз.  Мысалы,  есімдіктер  категориясын  жіктеу 
есімдігі,  сілтеу,  сұрау,  топтау,  белгісіздік,  болымсыздық  деп, 
одан  әрі  бір  ғана  жіктеу  есімдіктерін  тағы  да дараландырып, 
жақ категориясын анықтаймыз. Сол сияқты қосымшалар кате- 
гориясын  әуелі жалғау категориясы және жүрнақ қатегориясы
деп  жіктеп,  одан  әрі  жалғауларды  жоғарыдағыдаи  көптік 
жалғау,  тәуелдік  жалғау,  септік  жалғау,  жіктік  жалғау  кате- 
гориялары  деп  бөлеміз.  Жұрнақтарды  әуелі  сөз  тудыратын 
және  сөз  түрлендіретін  категорияларға,  одан  әрі  іпггей  жеке 
сөз  таптарына  тели  бөліп,  олардың  өзара  жіктері  мен  сыр  - 
сипаттарын  ашамыз»  (Ы.  А.  -   ҚҚТ,  22-23).  Осы  үзінділерден
көрінетіндей, грамматикалық категория деген үғымды ғылыми 
түрғыда  түсінуде  әлі  бірізділік,  нақтылық  пен  айқындылық
63

байқалмайды. 
Грамматикалық 
категория, 
ең 
алдымен, 
грамматикалық  магынамен  және  грамматикалық  формамен 
тікелей  байланысты.  Грамматикалық  мағына  грамматикалық 
форма  болмаған  жерде  грамматикалық  категорияның  болуы 
мүмкін емес.  Екіншіден, грамматикалық категорияның болуы 
грамматикалық  магына  мен  грамматикалық  форманың  өзара 
бірлігімен, түтастығымен, сәйкестігімен, ягни олар арасындагы 
диалектикалық  сәйкестікпен,  ондагы  жүйелілікпен  байланы- 
сты.  Яғни кез  келген  грамматикалық мағына немесе қайсыбір 
грамматикалық  форма  грамматикалық  категория  қүрай 
бермейді. Белгілі бір грамматикалық мағыналар бірлігі белгілі 
бір грамматикалық топ қүрайтын сөздерге тән болып, солардың 
парадигмалық  түрлену  жүйесі  болу  арқылы  грамматикалық 
категория  қүрайды.  Үшіншіден,  грамматикалық категория  си- 
патына  жету  үшін  грамматикалық  мағыналар  жиынтығы,  бір 
жағынан өзара бір тектес, бірыйгай сипаттагы, екінші жағынан, 
бір-біріне  қарама-қайшы  мәндегі  мағыналар  болу керек.  Яғни 
грамматикалық категория -  өз ішінде бір-біріне қарама-қайшы 
қасиетте  бола  алатын  бірнеше  (кем  дегенде  екі  түрлі)  тектес, 
мәндес  грамматикалық  мағынаның  жиынтығы,  бірлігі.  Сол 
бірлік  пен  өз  ішіндегі  қарама-қайшылық  арқылы  және  соның 
әрқайсысын білдіретін әр түрлі тәсілдер арқылы немесе соған 
тән  арнайы  грамматикалық  формалар  жүйесі  я түрлену  пара- 
дигмасы  арқылы  грамматикалық  категорияның  мәні,  сипаты, 
шегі байқалып, айқындалады.
Сүрақ.  Бір  ғана  грамматикалық  мағына  мен  оның  сыртқы 
көрінісі болып табылатын грамматикалық формасының бірлігі 
грамматикалық категория болып саналмай ма?
Жауап. Бір ғана грамматикалық мағына мен оны білдіретін 
грамматикалық форма грамматикалық категория қүрай алмай- 
ды.  Мысалы,  септік  категориясы,  тәуелдік  категориясы,  жақ 
категориясы деген грамматикалық категориялар бар да, ілік не- 
месе барыс, т. б. септік категориясы, бірінші (немесе екінші) жақ
64

тәуелдік категориясы, осы (немесе өткен) шақ категориясы де- 
гендер жоқ, ілік (немесе) барыс септіктің, бірінші (немесе екінші) 
жақ тәуелдіктің,  осы (немесе  өткен)  шақтың  әрқайсысына тән 
грамматикалық мағынасы (грамматикалық меншіктілік немесе 
жанама  объектілік-бағыттылық,  1-2-  жақ  тәуелдік  қимылдың 
сөйлеп  түрған  сәтте  болып  жатқанын  немесе  өтіп  кеткенін), 
оны  білдіретін  грамматикалық  формасы,  түлғасы  бар  болса 
да,  бүлар  жеке-жеке  грамматикалық  категория  бола  алмайды. 
Сондай-ақ қазақ тіліндегі көптік категориясы негізінен заттың 
көптік  үғымымен  байланысты  да,  морфологиялық  жағынан 
көптік  жалғау  арқылы  беріледі.  Бірақ  көптік  категориясы  сөз 
болғанда ол тек көптік жалғаумен ғана шектелмеу керек. Көптік 
мағына  грамматикалық  түрғыдан  жекелік  мағынаға  қарама- 
қайшы  мағына ретінде заттың сандық үғымының шеңберінде 
өмір сүреді.  Сондықтан бүл категория көптеген тілдерде қазақ 
тіліндегідей  көптік  категориясы  деп  емес,  еан  катеғориясы 
(мысалы, орыс тілінде категория числа, қазіргі қырғыз тілінде 
сан категориясы) деп аталады.
Сөйтіп,  грамматикалық  категорияның  негізінде  грам- 
матикалық  мағыналар  жиынтығы,  олардың  ғрамматикалық 
формалар  жүйесі  сияқты  арнайы  грамматикалық  тәсілдер 
арқы лы бері л у і жатады.
Сүрақ.  Бүл  баяндаудан  байқалатыны -  грамматикалық  ка- 
тегория  үғымы  негізінен  алғанда  кез  келген  грамматикалық 
мағынамен  емес,  оның  категориялық  грамматикалық  мағына 
түрімен  байланысты.  Ал  ғрамматикалық  мағына деген  үғым- 
ның жалпы грамматикалық мағына, қатыстық грамматикалық 
мағына  деп  аталатын  түрлері  грамматикалық  категорияға 
қатысты емес пе?
Жауап. 
Грамматикалық 
мағынаны 
жалаң 
түрде 
грамматикалық  мағынамен  қатысты ғана қарау,  сол шеңберде 
ғана  анықтау,  жоғарыда  көрсетілгендей,  дүрыс  болмай- 
ды.  Грамматикалық  категория  әрі  өзара  тектес,  мәндес,
65

ыңғайлас,  әрі  бір-біріне  қайшы  мәндегі  бірнеше  (кем  деген- 
де  екі  түрлі)  грамматикалық  магынадан  немесе  мағыналар 
жиынтығынан  түрып,  ол  грамматикалық  магыналар  белгілі 
парадигмалық түлғалар жүйелері арқылы беріледі. Сол арқылы 
грамматикалық  категория  белгілі  грамматикалық  топтағы 
сөздердің  (сөз  таптарының)  түрлену  жүйесі  болып,  сөз  табы 
ретінде  ерекшеленеді,  әрі  сол  сөз  табының  грамматикалық
белгісі болып табылады.
Лексикалық  мағынаның  жалпылануы  арқылы  пайда  бола-
тын грамматикалық (жалпы грамматикалық) магыналар жүйесі 
(кем дегенде  екі түрлі  мәндес,  тектес грамматикалық  мағына) 
ешбір  грамматикалық  түлғасыз  семантикалық  тәсіл  арқылы 
ғана берілетін болса, онда грамматикалық категория жасай ал- 
майды,  өйткені грамматикалық категория тек грамматикалық 
мағыналар  жиынтығы  ғана  емес  сол  тектес,  мәндес  әрі  бір- 
біріне қарама-қайшы грамматикалық мағыналарды білдіретін, 
парадигмалық  сипаттағы  грамматикалық  түлгалар  жүйесі 
болып  табылады.  Сондықтан,  мысалы,  зат  есімнің жалпы  зат 
атауын білдіруін былай қойғанда мүнда тіпті бір-біріне қарама- 
қайшы және тектес, мөндес мағыналық та қасиет жоқ, яғни бір 
ғана  жалпы  грамматикалық  мағына,  (қайшы)  оппозиңиялық 
және  тектес  мәнді  жалпы  және  жалпы  есім,  деректі  және 
дерексіз  зат  есім,  кімдік  (адамға  байланысты)  және  нелік 
(адамнан  басқа зат атауларына байланысты)  зат есім,  сапалық 
және қатыстық сын есім, т.  б.  сол сөз табының (зат есім я  сын 
есімнің)  ғрамматикалық  категориялары  бола  алмайды,  ол 
грамматикалық мағыналардың  морфологиялық корсеткіштері 
жоқ.  Ал  грамматикалық  мағыналар  семантикалық  тәсіл 
(лексикалық  мағынаның  жалпылануы)  арқылы  берілсе  де, 
олардың  (тектес  грамматикалық  мағыналардың)  бір-бірінен 
айырмашылығы  (қарама-қайшылығы)  кейде  грамматикалық 
формалар арқылы берілетін болса, сөз жоқ бүл мағыналар мен 
формалар  жиынтығы  грамматикалық  категория  жасай  алады.
66

Мысалы, етістіктің салттылық-сабақтылық мағынасы түбірдің 
семантикасы  арқылы  көрінеді,  яғни  кез  келген  етістік  түбір 
ешбір  грамматикалық  формасыз-ақ  я  салттылық  мағынаны 
я  сабақтылық  мағынаны  білдіреді.  Салттылық-сабақтылық 
мән  етістік  түбірдің  семантикалық  сипаты,  қасиеті  болып 
табылатындықтан да, кейбір зерттеушілер бүл қасиетті етістік 
сөз  табындағы  омонимия  мен  полисемияньщ  шегін  ажырата- 
тын критерий ретінде де үсынады  («Етістіктердің салт немесе 
сабақты  болуына қарай  әрқайсысын  өз  алдына  жеке  сөз,  дер- 
бес  лексикалық  единиңа деп  қарау  керек»  -  X.  -   ЕЛГС,  210). 
Соған қарамастан етістіктің салттылық-сабақтылық мәні тура 
объектіні  талап  ету-етпеуіне  қарай  грамматикалық  формаға 
байланысты, өйткені тура объект табыс септік формасы (ашық 
я  жасырын  түрінде)  арқылы  беріледі.  Сөйтіп,  етістік түбірдің 
таза  семантикалық  тәсіл  арқылы  байқалатын  салттылық- 
сабақтылық  мағынасы  екінші  жағынан  табыс  септік  форма- 
сы  арқылы  берілетін  тура  объектімен  тікелей  байланысты  я 
байланысты  емес  болуы  арқасында грамматикалық категория 
қасиетіне ие болып отыр.
Орыс  тілінде  зат  есім  семантикалық  жағынан  деректі- 
дерексіз (конкретное -  отвлеченное имя), жалпы-жалқы (нари- 
цательное — собственное имя) сияқты түрлерімен  бірге жанды 
және  жансыз  заттар  (одушевленные  и  неодушевленные  пред- 
меты)  болып  бөлінетіні  белгілі.  Қазақ  тілінде  де  зат  есімнің
осындаи  түрлері  орыс  тшіндеп  зат  есімнщ,  соңғы  түріне 
семантикалық сипаты  жағынан  қазақ  тіліндегі  кімдік (адамға 
байланысты)  және  иелік  (адамнан  басқа  зат  атауларына  бай- 
ланысты)  зат  атаулары  біршама  сәйкес  келеді,  бірақ  бірдей 
емес.  Орыс тіліндегі  зат атауының жанды-жансыз түрлері,  бір 
жағынан, қазақ тіліндегі кімдік-нелік зат атаулары сияқты таза 
семантикалық тәсіл арқылы ажыратылып  айқындалса,  екінші 
жағынан,  белғілі  бір  сәтте  грамматикалық  формаға  қатысы 
байқалып отырады. Мысалы, жанды зат атаулары септелгенде,
67

табыс (винительный) септік түлғасы ілік (родительный) сепик 
түлғасымен  сәйкес  келеді  де,  жансыз  зат  атаулары  септелген- 
де,  табыс  (винительный)  септік  формасы  атау  (именительный) 
септік  формасымен  сәйкес  келеді: 
вижу  белые  пароходы 
(ақ 
кемелерді көріп түрмын) және 
вижу белых слонов 
(ақ пілдерді 
көріп  түрмын).  Сондықтан  орыс  тіліндегі  зат  есімнің  жанды- 
жансыз түрі грамматикалық (морфологиялық) категория болып 
есептеледі де, қазақ тіліндегі зат есімнің кімдік-нелік түрі ондай 
қасиеті (грамматикалық түлғалануға қатысы) болмағандықтан, 
грамматикалық  категория  бола  алмайды.  Орыс  тіл  білімінің 
кейбір  мамандары  зат  есімнің  жанды-жансыз  мәнді  түрін 
топтау,  жіктеу  мәнді  (классифиңирующие)  морфологиялық 
категорияға  (сөз  түрлендіру  -   словоизменительные  -   мор- 
фологиялық 
категорияларға 
қарама-қайшы) 
жатқызады 
(М.-МҚСРЯ,  26).  Мүның  өзі  грамматикалық  категория  әр
тілдщ  жүиелік  қүрылымына,  грамматикалық  қүрылысының 
парадигмалық  сипат-ерекшеліктеріне  қарай  анықталатынын 
көрсетеді.  Сондықтан да бір тілдегі грамматикалық категория 
екінші  бір  тілде  бола да  бермеуі  мүмкін.  Айталық,  үнді  -   ев- 
ропа тілдерінің  көпшілігіне зат есімнің 
тек 
(род)  категориясы 
тән. Тек категориясы о баста жыныстық қасиетпен байланысты 
туып  қалыптасқан  болуы  керек.  Жанды  заттарды  (адамзатты, 
хайуанаттар мен жәндіктерді)  биологиялық жынысы  жағынан 
еркек  және  үрғашы  деп  болу  және  сондай  үғымның  болуы 
дүние  жүзіндегі  халықтар  тілінің  барлығына  ортақ.  Бірақ  ол 
ерекшеліктердің көрінісі  болып  табылатын  үғымдардың тілде 
берілуі  бірдей  емес.  Бір  тілде,  мысалы,  орыс  тілінде,  ондай 
тектік (род үғымына байланысты) ерекшелік белгілі бір жүйелі
түрдегі  грамматикалық  түлғалар  арқылы  оерілсе  және  тектік 
жүйе грамматикаланып, ол сипат тек жыныстық ерекшеліктері 
бар  жанды  заттарға  ғана емес,  жыныстық  қасиеті  жоқ  белгілі 
грамматикалық  топтағы  (заттық  үғымдағы)  сөздерге,  жалпы 
зат  атауларына тән  болып  келеді,  тіпті  жыныспен  байланысы
68

жоқ  аралық тек  (средний  род)  сияқты  грамматикалық  мән  де 
пайда болса, басқа бір тілде, мысалы, қазақ тілінде, жыныстық
ерекшелік  жеке  сөздердің  семантикасы  шеңоерінен  шықпаи 
(мысалы,  әке-шеше,  бала-қыз,  аға-апа,  қошқар-қой,  арлан- 
қаншық,  т.  б.)  немесе  сипаттама  түрде  ғана  беріліп  (мысалы,
еркек қаз я ата қаз -  үрғашы қаз, еркек күшік -  үрғашы күшік, 
оқушы бала - оқушы қыз, т.б.), белгілі грамматикалық топтағы 
сөздердің (сөз табының) жүйелі түлғалық, түрлену ерекшелігі
болып қалыптасқан.
Тілде  болатын  табиғи  қүбылыстардың  бірі  -   заттар  ара- 
сындағы меншіктілік -  тәуелділік қатынас.  Өйткені қоғамдық 
өмірде бір зат жеке бір адамға, коллективке тән, соның меншігі 
болу,  бір  зат  екінші  заттың  бөлігі  болу  немесе  соган  қатысты 
болу,  т.  б.  -   ақиқат  нәрсе.  Осындай  үғымдар  қай  тілде  бол- 
сын  белгілі  амал-тәсілдер  арқылы  беріледі.  Мысалы  ол 
мағына орыс және басқа үнді-европа тілдерінің біразында таза 
аналитикалық немесе семантикалық-аналитикалық тәсілмен -  
тәуелдеу  есімдіктері  (притяжательные  местоимения)  мен  зат 
есімдердің  анықтауыштық  қатынаста  қиысу  арқьшы  (қазақ 
тілінде  қиысу  тек  жақ  арқылы  және  кейде  жекеше-көпше  ба- 
стауыш  пен  баяндауыштың  арасында  ғана  болады)  беріледі: 
мой дом, твой дом, наш дом,  наша школа, ваша книга,  мои 
друзья,  ваши  друзья, 
т.  б.  Мүнда  парадигмалық  сипаттағы 
ешбір  жүйелі  түлғалық  қүрылым  жоқ,  заттың  атауы  болатын 
сөздер  оз  алдындағы  анықтауыштарынсыз  ешбір  тәуелдік 
үғымды білдірмейді. Ал қазақ тілінде 
менің үйім,  сенің үйің, 
біздің үйіміз, біздің мектебіміз, сіздің (сендердің) кітабыңыз 
(кітаптарың), менің достарым, сіздің (сендердің) достарыңыз 
(достарың) 
дегендерде  тәуелділік,  жақтық  мағына,  алдыңғы 
анықтауыштарын (менің, сенің, біздің, сіздін,  сендердің) алып 
тастасақ  та,  сақталып  түрады. 
Ол 
грамматикалық  мағынаны 
білдіріп  түрған  -ім,  -ің,  -іміз,  -іңіз,  -ыңыз,  -ың,  -ым  деген 
парадигмалық сипаттағы тәуелдік жалғауы. Сондықтан да бүл -
69

қазақ тілінде (жалпы түркі тілдерінде) жеке бір грамматикалық
категория, тәуелдік категориясы болып табылады.
Сұрақ.  Тілдегі  грамматикалық  катёгориялар  айналадағы
объективтік  қүбылысты,  қоғамдық  өмірдегі  болмысты, 
шындықты қаншалықты бейнелей алады?
Жауап. 
Жоғарыда 
көрсетілгендей, 
грамматикалық 
категориялардың  негізінде  белгілі  бір  объективтік  болмыс, 
шындық  жатады.  Айталық,  тек  (род),  тәуелділік  үғымдары 
мен  жекелеген  тілде  сондай  грамматикалық  категориялардың 
болуын былай қойғанда, тілдегі  етістікке байланысты шақ ка- 
тегориясын алайық. Ең алдымен, етістік қимылды, іс-әрекетті, 
процесті, қүбылысты білдіреді. Бүл -  қандай тілге болса да тән. 
Екіншіден,  қандай тілде болса да, етістік яғни,  іс-әрекет,  про- 
цесс, қүбылыс белгілі бір мезгілде, сәтте, уақытта және белгілі 
бір  кеңістікте,  мекенде  өтеді  я  өтуге  тиіс.  Бүл  -   объективтік 
шындық.  Ешбір  кеңістікке  байланыссыз,  ешбір  мезгілге 
қатынассыз  қимыл,  іс-әрекеттің  болуы  мүмкін  емес.  Енді 
қимыл, іс-әрекеттің, өту мезгілін (уақытын) белгілі бір сәтпен 
байланысты анықтау яғни айтушы түрғысынан сөйлеп түрған 
сәтті өлшем ету қалыптасты да, соған байланысты әрбір қимыл, 
іс-әрекет мезгілінің (шағының) грамматикалық мағынасы туып, 
түрақтап,  олар  белгілі  грамматикалық  амал-тәсілдер  арқылы 
жүзеге  асу  нәтижесінде  грамматикалық  шақ  категория  пайда 
болды.  Қимыл  іс-әрекетке  байланысты  кеңістік,  мекендік мән 
грамматикалық сипат ала алмай, бүл сияқты қалыптасу процесі 
болмағандықтан,  грамматикалық  категорияға  айнала  алма- 
ды.  Немесе  жоғарыда  көрсетілгендей,  тек  (род)  категориясы 
бар  тілдердің  өзінде  олардың  (тектің)  сипаты,  түрлері  бірдей, 
біркелкі  бола да  бермейді.  Орыс,  неміс  тілдерінде  зат  есімдер 
еркек  тек  (мужской  род),  аралық  тек  (средний  род),  үрғашы 
тек (женский род) түрлеріне бөлінсе,  араб,  француз тілдерінде 
зат  есімдерді  тек  еркек  тек,  үрғашы  текке  бөлу  дәстүрі  бар. 
Сондай-ақ бүл тілдерде жекелеген сөздердің (зат атауларының)
70

тектік сипаты, еркешеліктері біркелкі емес; бір сөз бір тілде тек 
категориясының  бір  түріне  жатса,  екінші  тілде  ол  сөз  тектің 
екінші  біреуіне  жатуы  мүмкін.  Мысалы,  орыс  тіліндегі  лож- 
ка  (қасық),  голова  (бас)  деген  сөздер  үрғашы  текке  (женский
Леффель
Кепф
ішінде тектес мәндес, жақын сөздер әр текке де жатуы мүмкін. 
Орыс тіліндегі мына сөздер қатарына назар аударайық:  изба —
 
здание -  дом, школа -  училище -  техникум -  институт, речь -  
слово  -  голос,  вывод -  заключение,  т.  б.  Осындағы  үйге  бай- 
ланысты,  оқу  орнына  байланысты,  сөз  сөйлеуге  байланысты, 
қорытындыға байланысты сөздер қатарының әрбір сыңары бір-
формасы
жатады
Бүдан тілдегі грамматикалық категориялар о баста қоғамдық 
өмірдегі  болмыс  объективтік  шындық  негізінде  пайда  болып 
қалыптасып,  тілдің даму  барысында ол  категориялардың абс- 
тракңиялану  дәрежесіне  сай  алгашқы  мәнін  сақтап  я  одан 
алшақтап кететінін көреміз. Сөйтіп, ол осы қасиеттері арқылы 
белгілі  бір  сөз  табының  грамматикалық  немесе  лексика- 
грамматикалық сипаттағы түрлену жүйесі болып табылады.
§ 2. ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯНЫҢ ТҮРЛЕРІ
Жоғарыдағы  талдаудан  байқалатындай,  грамматикалық 
категориялар  грамматикалық  сипаты  жағьшан,  жасалу  жолы 
мен түлғалық жүйесі жағынан біркелкі емес. Қайткен күнде де
грамматикалық  категориялар  белгілі  грамматикалық топтағы 
сөздердің түлғалану, түрлену жүйесімен, соған лайық олардың 
грамматикалық  мәнімен,  сөйлеу  процесінде  сол  сөздердің 
атқаратын  қызметімен,  басқа  сөздермен  қарым-қатынасымен 
байланысты  болгандықтан  да,  грамматикалық  категориялар- 
ды  тілдік  деңгейге  қатысты  шартты  түрде 
морфологиялық 
категория 
және 
синтакеистік  категория 
деп  бөлуге де бола-
71

ды. Сондай-ақ морфологиялық категорияларды сөз түрлендіру 
мәнді  (слово  изменительные)  морфологиялық  катего- 
риялар  және  топтау  я  жіктеу  мәнді  (классифицирующие) 
морфологиялық  категориялар  деп  те  бөлу  дәстүрі  бар
(М. -  МКСРЯДб).
Сүрақ.  Грамматикалық  категорияның  және  олардың
түрлерінің сөз таптарына қатысы қандай?
Жауап.  Грамматикалық  немесе  морфологиялық  катего- 
риялар  сөз  таптарына  қараи  топталып  жіктеледі.  Бүның  өзі 
грамматикалық  (морфологиялық)  категория  рол  сөз  табының 
грамматикалық ерекшелігі, түрлену жүйесінің сипаты екендігін 
көрсетеді. Бірақ тіліміздегі сөз таптарының барлыгында бірдей 
грамматикалық  (морфологиялық)  категория  бола  бермейді. 
Кейбір  сөз  табында  (Мысалы,  сан  есім,  есімдік,  үстеу,  т.  б.) 
грамматикалық  категория  атымен  болмауы  мүмкін,  өйткені 
бүлар  (бүл сөз таптарына енетін  сөздер)  белгілі  парадигмалық 
жүйемен  өзгермейтін,  грамматикалық,  түлғалық  түрлері  жоқ 
сөздер  болып  келеді.  Ал  грамматикалық  категориялары  бар 
сөз  таптары  -   зат  есім,  сын  есім  және  етістік.  Олар  мыналар: 
зат  есімнің  сан-мөлшер  (көптік)  категориясы,  тәуелдік  ка- 
тегориясы,  септік  категориясы,  сын  есімнің  шырай  катего- 
риясы,  етістіктің  салт-сабақты  етістік  (немесе  салттылық- 
сабақтылық)  категориясы,  етіс  категориясы,  болымсыз  етістік 
(болымдылық-болымсыздық)  категориясы,  рай  категориясы,
шақ категориясы, жіктік (жақ) категориясы.
Сүрақ.  Белгілі  сөз  табына  қатысты  грамматикалық 
(морфологиялық) категориялардың грамматикалық сипаттары
бірдей, біркелкі ме?
Жауап.  Грамматикалық (морфологиялық)  категориялардың
түрлену  жүйесі  мен  семантикалық  сипаты  біркелкі  емес.
Олардың  морфологиялық  көрсеткіші  болып  табылатын
грамматикалық  түлгалары  бірде  таза  грамматикалық  қана
магына үстеп, сол сөз табының сөз түрлендіру жүйесінің форма-
72

лары болса, бірде ондай формалар таза грамматикалық сипаттан 
гөрі түбірдің семантикасына аздап болса да өзгеріс, мағыналық 
реңк үстеп,  лексика-семантикалық сипатқа да ие болады.  Сьга 
есімнің  шырай  категориясының,  етістіктің  етіс  категориясы- 
ның,  салт-сабақты  етістік  категориясының,  болымсыз  етістік 
категориясының  семантикалық  (магыналық)  мәні  жагынан, 
грамматикалық  сипаты,  парадигмалық  жүйесі  жагынан 
басқа  грамматикалық  категориялармен  (зат  есімнің  көптік, 
септік,  тәуелдік,  етістіктің  жақ,  рай,  шақ  категорияларымен) 
салыстырғанда, ондай ерекшеліктері анық байқалады. Мысалы, 
шырай  қосымшалары түбірге  (сапалық сын  есімге) жалғанып,
жаңа мағыналық сөз тудырмағанмен, сын есім түоірінің негізгі 
сапалық мағынасына қосымша мән,  реңк үстейді.  Яғни түбір- 
дің семантикасы бүтіндей өзгеріссіз қалмайды.  Семантикалық 
жағынан 
үлкен 
мен 
үлкендеу,  биік 
пен 
биігірек,  жақсы 
мен 
өте жақсы, таза 
мен 
тап-таза, 
т. б. бірдей емес. Сонымен бірге 
шырай қосымшасы үстелгеннен түбірдің грамматикалық сипа- 
ты  (сөз түрлендіргіпггік,  сөз  байланыстырғыштық,  қызметтік, 
басқа сөзге  қатыстық  қасиеті)  өзгермейді.  Сондай-ақ етіс,  бо- 
лымсыз  етістік  категорияларының  түлғалары,  біріншіден, 
түбірдің  семантикасы  аз  да  болсын  өзгеріс,  магыналық  реңк 
үстейді 
(кел-келтір 
яғни өзінің өз бетімен келуі емес, біреудің 
алып  келуі, 
келме 
-  қимылдың  болмауы),  екіншіден, түбірдің 
грамматикалық сипатын, атап айтқанда, етістіктің сырттай же- 
кеше, анайы 2-жақ бүйрьщ рай түлғасымен сәйкес келіп, тікелей 
жіктеле  алмай,  сөйтіп,  осы  күйінде  сөйлемде  қолданыла  ал- 
май, түбірге модификациялық түлға жасауы олардың лексика- 
грамматикалық  категория  екендігінің  негізгі  белгісі  болып 
табылады.  Яғни 
кел,  сөйле 
деген  сияқты  етістік  түбірлер 
(негізгі я туынды бір жағынан, 
сен кел, сен сөйле 
деген сияқты
2-жак  жекеше,  анайы  бүйрық  рай  түлғасымен  сырттай  үқсас 
келіп  отырса,  екінші  жағынан,  мен  кел-мін,  сөйле-мін  немесе 
кел-ім, сөйле-м, сен кел-сің кел-ің, сөйле-н, т. б. сияқты тікелей
73

жіктеле алмайды, түбір күйінде басқа сөздермен грамматикалық 
қарым-қатынасқа түсе алмайтындықтан, сөйлемде сол күйінде 
қолданыла  да  алмайтын  болса,  етіс  және  болымсыз  етістік 
түлғалы  етістікке  де  дәл  осы  қасиеттер  тән:  келтір,  сөйле-т, 
кел-ме, сөйле-ме дегендер, бір жағынан, сен кел-тір, сөйле-т, сен 
кел-ме,  сөйле-ме тәрізді  2-жақ  бүйрық райдың  жекеше,  анайы 
түлғасымен үқсас келіп екінші жағынан, мен келтір-мін, сөйлет- 
пін,  келме-мін,  сөйлеме-мін,  сен келтір-сің,  сөйлет-сің, келме- 
сің,  сөйлеме-сің  тәрізді  жіктеле  алмайды  да,  басқа  сөздермен 
грамматикалық байланысқа түсе  алмай,  сөйлемде сол күйінде
қолданылмайды.  Ал  етістіктің  салттылық-сабақтылық  мәні
жоғарыда  көрсетілгендей,  оның  семантикалық  сипаты  болып 
саналады  да,  бүл  категорияның  жасалуында  грамматикалық 
түлғалар міндетті түрде қатыспайды, ол сабақты етістіктің тура 
объектісі  (табыс  септік түлғалы  сөзді)  қажет етуі  сабақтылық 
мағынаны  жасаудың  тәсілі  емес,  керісінше  сабақтылық 
мағынаның  салдары  сол  мағына  болудың  нәтижесі  болып  та- 
былады:  семантикалық  сипата  басым  болып,  бірінші  орында 
түрады да, грамматикалық сипаты екінші орында ғана қалады. 
Осы  түрғыдан  келгенде,  көптік,  тәуелдік,  септік  жалғаулары 
түбір білдіретін грамматикалық заттық мағынаға ешбір нүқсан 
келтірмей,  оған  сан-мөлшерлік,  немесе  тәуелділік,  немесе 
меншіктілік-объектілік сияқты  мағыналар гана үстеп көбінесе 
оны сөйлемде басқа сөздермен байланыстыру, қарым-қатынасқа 
түсіру  қызметін  атқарады.  Етістіктің  рай,  шақ  түлғалары  да 
түбір білдіретін грамматикалық қимыл, іс-әрекет мағынасына 
ешбір өзгеріс енгізбей, сол қимьшдың орындалуының мезгілін 
(шағын), ақиқатқа, шындыққа, бол мысқақатысын (модал ьді л ігін) 
білдіріп,  түбірдің  грамматикалық  сипатын,  түлгасын  (2-жақ 
бүйрық рай түлғасымен сәйкес келуін) өзгертіп, жіктеліп келіп, 
басқа  сөздермен  қарым-қатынас  жасаудың  негізінде  сөйлемде 
жүмсалуға негіз болады.
74

Морфологиялық  сипаты  жағынан  грамматикалық  кате- 
гориялардың  бір  тобын  лексика-грамматикалық  категория 
деп  атап,  екінші  тобын  таза  грамматикалық  категория  деп 
бөліп  көрсетудің  осындай  негізі  бар.  Осы  тұргыдан  келгенде 
морфологияльщ  жағынан  грамматикальщ  категориялардың 
күрделі екенін байқаймыз.

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: