I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
Диссертация. Назым
| Қуанудың көп мағЬІналЬІ түрде айтЬІлуЬІна байланЬІстЬІ кө3дің қатЬІсЬІмен жасалатЬІн бейвербалдЬІ амалдардЬІ; тіс соматизміне байланысты көп мағыналы кинемалар; тіл соматизміне байланысты көп мағыналы кинемалар; бет соматизміне байланысты кинемалар; иек соматизміне байланысты кинемалар; бас (бет-пішінімен) ишарасымен жасалатын көп мағыналы бейвербалды амалдар; қол ишарасы арқЬІлЬІ жасалатЬІн көп мағЬІналЬІ бейвербалдЬІ амалдардЬІ жатқЬІ3уға боладЬІ.
Сөйлесім әрекетін көбінесе белгілі бір хабардЬІ, ойдЬІ, ақпараттЬІ екінші біреуге жеткі3у деп түсіндіретін кө3қарастар бар. Не болмаса сөйлесуші адамдардЬІң бір-біріен тіл арқЬІлЬІ ақпарат, хабар жөнінде пікір алмасуЬІна жатқЬІ3атЬІндар да бар. Тілдің бастЬІ қЬІ3меті ойдЬІ сЬІртқа шЬІғару, жеткі3у екені шЬІндЬІқ. Бірақ ойЬІн қалай болса солай емес ойлаудан кейін ғана жеткі3ілетіні белгілі. Адам3аттЬІ ө3ге тірі дүние алдЬІнда феномен етіп көрсететін осЬІ ойлау қЬІ3меті, адамға тән саналЬІлЬІқ қасиеті. Сөйлеу әрекетінің (речевая деятельность) барлЬІқ түрлері сөйлеу үшін қажет. Тілдік қатЬІнасқа айланЬІстЬІ іске асатЬІн сөйлем әрекетін ғалЬІмдар бес түрге бөледі [47]. Олар: 1 оқЬІлЬІм; 2 жа3ЬІлЬІм; 3 тЬІңдалЬІм; 4 айтЬІлЬІм; 5 тілдесім. ОсЬІ аталған бес түрдің ішінде тілдесімге ерекше тоқталу қажет деп ойлаймЬІ3. Тілдесім – сөйлесім әрекетінің барлЬІқ түрілерін қамтитЬІн ерекше құбЬІлЬІс [48]. Тілдесудің нәтижесінде адамдар бір-бірімен түсінісіп қана қоймайдЬІ, олар бір-біріне ЬІқпал етеді, әсер етеді. ҒалЬІм Ф. Ора3абаева тілдесім арқЬІлЬІ өтетін әсердің түрлеріне: жағЬІмдЬІ // жағЬІмсЬІ3; тікелей не аралЬІқ әсер; ашЬІқ // жасЬІрЬІн; негі3гі // қосалқЬІ әсерлерді жатқЬІ3адЬІ. Сондай-ақ тілдесімнің адамдардЬІң бір-бірімен қандай мақсатпен, қалай сөйлесуіне байланЬІстЬІ ресми, бейресми, қалЬІптасқан, кәсіби,әлеуметтік, дербестік түрлері боладЬІ. ОсЬІ аталғандардЬІң арасЬІнан дербестік тілдесім адамнЬІң қЬІ3метіне, беделіне, әлеуметтік орнЬІна қарамай, жеке басЬІнЬІң қасиеттеріне қарай, ө3іне тән барлЬІқ ерекшеліктерді ескере келе отЬІрЬІп сөйлесуді айтамЬІ3. Дербестік тілдесім ке3інде адамнЬІң барлЬІқ ЬІм мен ишараттарЬІ іске қосЬІладЬІ. Бірақ бұдан ресми, бейресми, формальдЬІ, кәсіби тілдесімде ЬІм мен ишарат тәрі3ді көмекшілік қЬІ3метте жүретін амалдар орЬІндалмайдЬІ деген ой туЬІндамаса керек. АсЬІлЬІ, тілдесімнің әр түріне байланЬІстЬІ қолданЬІлатЬІн, жиі орЬІндалатЬІн көмекші құралдардЬІ анЬІқтау алдағЬІ күннің міндетіне жатадЬІ деп білемі3. Тілдесімнің атқаратЬІн функцияларЬІ әлеуметтік, танЬІмдЬІқ, мағлұматтЬІқ, қоғамдЬІқ мен эмоционалдЬІқ түрлері ретінде келеді. Тілдесім ке3інде орЬІндалатЬІн көмекші бейвербальдЬІ амалдардЬІң қЬІ3меттері де осЬІ аталған бөліністерге сай келеді. 1 Күлудің ө3і мәнмәтініне қарай түрлі-түрлі, бір-біріне ұқсас мағЬІнада қолданЬІла аладЬІ. Еріксіз күлу, сылқ-сылқ күлу, шыдай алмай күлу, сүйсіне күлу, қызығып күлу, жай күліп қою, мұрт астынан күлу, мазақтап күлу, т.б. Егер жақсЬІ,жағЬІмдЬІ мен жағЬІмсЬІ3 мағЬІнасЬІна қарай топтастЬІрсақ, күлуді қуана күлу мен ЬІ3алана күлу деген екі топқа бөлуге болар еді. Сонда қуана күлуге: сылқ-сылқ күлу, шыдай алмай күлу, жай күлу, сүйсіне күлу, қызығып күлу, мұрт астынан күлуді жинастЬІруға тура келеді. – Абай, сен де жүр!.. Атаң ғой, атаңа сәлем бер, – деп мЬІсқЬІл етендей сылқ-сылқ күлді (М. Әуе3ов). Абай тағЬІ бір рет, ай шеті қЬІлдЬІрЬІқтай боп көріне түсіп, сөне қалғанда, еріксіз күліп жіберді (М. Әуе3ов). ТорғайдЬІ айтқанда Майбасар шыдай алмай күліп жіберді де, ҚұнанбайдЬІң ашулЬІ түсіне имене қарап, тәуба қЬІла қЬІлдЬІ (М. Әуе3ов). Күлісіп, дабЬІрласЬІп, сөйлеп келе жатқан ЬІлғи жұпЬІнЬІ киімді жатақтар (М. Әуе3ов). ЖаңағЬІ даурЬІқтардЬІң бәрін естіп, тоқЬІраған Шөженің ө3і. Ол қаттЬІ, ашЬІқ дауЬІспен қарқылдап, сүйсіне күлді (М. Әуе3ов). Жұрт тегіс ду етіп күліп жіберді (М. Әуе3ов). Абай МайбасардЬІң үп-үлкен басЬІмен балаша қЬІлжақтап отЬІрғанЬІна қызығып күле бастады (М. Әуе3ов). Қа3ақ халқЬІнЬІң ЬІм мен ишараттарЬІн саралай қарағанда ашу, ЬІ3а ке3інде қолданЬІлатЬІн ЬІм мен ишараттардЬІң санЬІ көбірек екені се3іледі: жұдырығын түю, ежірейе қарау, алая қарау, көзімен ата қарау, мұрнын тыржиту, ернін шүйіру, езуін қисайту, езуін жиыру, ернін тістелеу, қолын сілку, қолын қағып жіберу, қолын төмен сілку, қабақ шыту, қабақ түю, қабағын түкситу, қабағын қарс түю, басын кегжиту, аяғымен жерді теуіп-теуіп жіберу, мысқылдай күлу, жақтырмай мырс ету, теріс қарау, мойнын бұрып әкету, жұдырығын түю, дір-дір ету, сұп-сұр болу, алақанын теріс жаю, санын шымшу, бетін сызу, ернін сылп еткізу, жағын тістену, кеудеден қойып қалу, шапалақпен салып жіберу, т.б. Әлденені ұнатқанда, көңілді шақтарда: бетін бұрды, бетіне қарады, жүзін бұрды, таңдай қақты, арқаға қақты, иығынан қақты, иек қақты, көзімен тура қарады, алақанын шапалақтады, санын шапақтады, бас бармағын шошайту, көз қиығын тастау, көздері жарқ ету (жақтыру//жақтырмау), маңдайынан иіскеу, төсін басу, алақанын жайып бата сұрау, бетін сипау, қол созу (шақыру), бас ию, т.б. Тұлға мимикасЬІ ашуланған ке3де, қуанған ке3де, шаттанғанда, толқЬІғанда, т.б. жағдайларда сөйлеу актісіне кірігіп, қабаттасЬІп отЬІрадЬІ. Соған орай әрбір соматикалЬІқ дене мүшесінің қатЬІсЬІна қарай қабақ, кө3, ауЬІ3, ерін, қас, тіс, бет, иек, т.б. арқЬІлЬІ жасалатЬІн көп мағЬІналЬІ параамалдардЬІ жіктеуге боладЬІ. Мен ишараттар арқЬІлЬІ да көп мағЬІналЬІлЬІқ туЬІндайдЬІ. Бұл жерде қол, дене, иЬІқ, аяқ, иілу, бүгілу, ті3ерлеу, т.б. айтуға боладЬІ. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|