I бейвербалды амалдарды зерттеудің теориялық негіздері
жүктеу/скачать 223,67 Kb.
|
|
I БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Бейвербалды амалдардың ғылыми парадигмадағы зерттелуі Кез келген тілдік бірлік өзге бір бірліктер мен формалармен тЬІғЬІз қарЬІм-қатЬІнаста, байланЬІста болғанда мән-мағЬІнамен толЬІғадЬІ. ЖалпЬІ сөйленістің екі жағЬІ боладЬІ, біріншісі – коммуникация кезінде коммуниканттардЬІң арасЬІнда қандай байланЬІс болатЬІндЬІғЬІна негізделген практикалЬІқ мәнмәтін (контекст) болса, екіншісі, лингвистикалЬІқ контекст көлеміндегі семантикалЬІқ бірліктердің мәні басқа тілдік бірліктермен тЬІғЬІз байланЬІста алЬІп қарауға болатЬІн қЬІрЬІ, бұл – екінші жағЬІ. Өйткені, тіл дегеніміз ең алдЬІмен жай ғана тілдік бірліктердің жиЬІнтЬІғЬІ емес, ол - жүйе, жүйе әлденеше сөйленістердің топтамасЬІнан, фразалЬІқ құрЬІлЬІмдардЬІң жиЬІнтЬІғЬІна тұрадЬІ. СонЬІмен қатар белгілі бір хабардЬІ жеткізу мақсатЬІ көзделген кезде нақтЬІ бір тілдік бірлік коммуникациялЬІқ актінің құрамЬІна қосЬІладЬІ. КоммуникациялЬІқ акт – не туралЬІ айтЬІладЬІ, не жеткізілетіндігі туралЬІ ақпарат жеткізуші құрама бөлшектерден тұратЬІн хабарлама. Ол – күрделі бірлік. ОсЬІ күрделі бірлік адамдардЬІң бір-бірімен пікір алмасуЬІн қамтамасЬІз етеді де, тілдік ұжЬІмнЬІң, ұжЬІм мүшелерінің өзара қарЬІм-қатЬІнасқа түсуін, өзара байланЬІсЬІн іске асЬІрадЬІ. Тілдік орта қарЬІм-қатЬІнастЬІ іске асЬІру үшін сөйленіс кезінде ойдЬІ жеткізу мақсатЬІмен түрлі-түрлі тілдік мен тілден тЬІс, тілдік емес, тіл айналасЬІндағЬІ құралдардЬІ қолдану дағдЬІсЬІн қалЬІптастЬІрған. ОсЬІ тіл айналасЬІндағЬІ құралдарға ольфакторлЬІқ, тактильдік, көзбен көретін, құлақпен еститін тілдік мен тілдік емес құралдар жатадЬІ. Тілдік құралдардЬІ ғЬІлЬІм тілінде вербалдЬІ элементтер деп атасақ, тілдік емес құралдар бейвербалдЬІ элементтер деп аталадЬІ. КоммуникациянЬІң осЬІ аталған екі элементінің ара қатЬІнасЬІ қандай межеде танЬІлуЬІ керек деген мәселеге байланЬІстЬІ бүгінгі таңда қалЬІптасқан ғЬІлЬІми пікірлердің өзіндік жүйесі бар. ВербальдЬІ мен бейвербальдЬІлЬІқтЬІ тереңінен қозғап зерттеген белгілі ғалЬІм Г.В. Колшанский осЬІ меже турасЬІнда бЬІлай дейді: “Вообще паралингвистический аспект релевантен только в сочетании с изучением вербального общения. Случаи так назЬІваемого неязЬІкового общения лежат вне сферЬІ паралингвистики, на стЬІке психологии с физиологией и этнографией” [1]. Бұл пікірде тілдік емес, тілден тЬІсқарЬІ элементтердің паралингвистикалЬІқ құралдарға ұқсастЬІғЬІ болатЬІнЬІн, бірақ олардЬІ параамалдармен шатастЬІруға келмейтінін, олардЬІң адамнЬІң физиологиялЬІқ ерекшелігі ретінде ғЬІлЬІмнЬІң өзге салаларЬІ қарастЬІруға тиістігі жөнінде айтЬІлған пікірді оқимЬІз. ОрЬІс тіліндегі “невербальные элементы” деген терминнің бейвербальдЬІ элементтер деген терминдік атауЬІ филология ғЬІлЬІмдарЬІнЬІң докторЬІ, профессор Э.Д. СүлейменованЬІң басшЬІлЬІғЬІмен жарЬІққа шЬІққан сөздікте де ұсЬІнЬІладЬІ [6]. БейвербалдЬІ сөзі – бей префиксінің (сөзалдЬІ жұрнақ) түбірге жалғануЬІнЬІң нәтижесінде жасалған. Қазақ тіліндегі төл тілдік қосЬІмшалардЬІң қатарЬІна префикстер жатқЬІзЬІлмайдЬІ, табиғатЬІнда ондай қосЬІмша түрі жоқ. Мұндай қосЬІмшалар кірме элементтер болЬІп саналадЬІ. ОсЬІн тәрізді кірме сөз алдЬІ қосЬІмшалардЬІң қатарЬІна -бей, -авто, - агро, -аван, т.б. префикстерін жатқЬІзуға боладЬІ. Ал -бей сөзалдЬІ жұрнағЬІ арқЬІлЬІ жасалған сөздер қазақ тілінде көп емес, санаулЬІ ғана, солардЬІң бірі – бейвербальды сөзі, білдіретін мағЬІнасЬІна қарай вербальдылыққа қатысы жоқ, вербальдылыққа жатпайды, вербальды емес дегенді білдіреді. БейвербальдЬІ тілдік коммуникация құралдарЬІна қатЬІстЬІ терминдер бейвербальды амалдар, бейвербальды элементтер, қатынастың бейвербальды құралдары деп түрліше аталЬІп жүр, сонЬІмен қатар олардЬІң аталуЬІнда бірізділік жоқ, толЬІқ тұрақталмаған. Тілдік қатЬІнастЬІң осЬІндай элементтерін дене тілі, тән тілі деп те атап жүргенін [2] еске сала кетеміз. Бұл атау бейвербальдЬІ элементтердің табиғатЬІна сай, олар туралЬІ толЬІқ түсінінік бере алатЬІн атау деп санаймЬІз. Ал онЬІң нағЬІз ғЬІлЬІми зерттелуі жолға қойЬІлЬІп келеді. ОсЬІ саланЬІң зерттелуі туралЬІ тілші-ғалЬІм Б. МомЬІнова: «Кең ауқЬІмдағЬІ танЬІмдЬІқ (когнитивтік) тұрғЬІдан да дене тілі, ЬІм мен ишараттЬІ зерттеу – тілдің әлеуметтік, психологиялЬІқ лингвистика сЬІндЬІ салаларЬІнЬІң фактілерін салЬІстЬІра отЬІрЬІп, кешенді зерттеу арқЬІлЬІ іске асатЬІнЬІн, теориялЬІқ тұғЬІрЬІ әлі толЬІқ қалЬІптаса қоймаған жаңа бағЬІт екенін» айтадЬІ [3]. ХалЬІқ психологиясЬІ ғасЬІрлар бойЬІ қалЬІптасадЬІ, онда көңіл аударуға тұрарлЬІқ түрлі жайттар, құбаластар көп кездеседі. СонЬІң ішінде кейбір сезімді, іс-әрекетті сөзбен айтпай-ақ, ЬІммен, қимЬІлмен, ишарамен сездіретін түрлі іс-әрекеттер бар. ЬІмдау немесе ЬІм көзбен, ауЬІзбен, бет пішінмен берілетін дЬІбЬІссЬІз ишаралардан тұрадЬІ. Қазақ халқЬІ іспен, күшпен, іс-қимЬІлмен немесе пәтуалЬІ бір ауЬІз сөзбен ғана емес, бет-пішіннің түрлі қозғалЬІсқа түсуі арқЬІлЬІ, дене қимЬІлдарЬІмен-ақ ойЬІн сездіріп, пікірін, ойЬІн жеткізе білген. Тіпті, кей тұстарда, кей жағдайларда ЬІм мен ишарат тиімді болЬІп кететін жағдайлар да боладЬІ. Бұл тек қазақ тілінде ғана емес, өзге тілдерде де қалЬІптасқан қЬІзЬІқ жағдай. СондЬІқтан да: “Более того, установлено, что для вЬІполнения некоторЬІх функций параязЬІк более пригоден, чем язЬІк) сравнить: в обЬІчном диалоге главное бремя фатической и конативной функции возлагается на кинетическую коммуникацию, что позволяет в один и тот же отрезок времени передать большую информацию, в виду большей лаконичности жестов по сравнению с речевЬІми элементами”, – деген пікірдің өзінен біраз жағдайдЬІ аңғаруға боладЬІ [4]. жүктеу/скачать 223,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|